İstanbul Yedinci Tepe Hamamlarına Dair Bazı Notlar

Istanbul Yedinci Tepe Hamamlörı»no

deKİr bazı notlar*

Prof. Dr. A. SÜHEYL ÜNVER

Istanbulun Yedinci Tepesi .- Istanbulun

istikbaldeki imarında ve güzelleşmesinde mü­ him bir yer ijgal ederek yine eski revaanı kazanacak olan bu tepede beş asırdanberi ya­ pılan ve sonra çoğu harap olan binaların sa­ yısı pek çoktur. Vaktile zenginlerin oturduk­ ları bu havadar semt bugün pek fakir ve bı-kımsız bir vaziyettedir. Sinesinde barmdırdıgı Gureba, Haseki ve Cerrahpaşa hastaneleri de olmasa günlük hayat da pek sönük olacak. Yoksa doğup büyüdüğüm bu tepenin ruba' asır evvelki mamuriyetini görüb de ve bugün­ kü perişan halini düşündükçe üzülüyorum. Yedinci Tepenin harab hale gelmesine orada yapılan evlerin diğer semtlerde olduğu gibi ahşab olması sebebdir. Ahşab evin de nihayet bir insan gibi muayyen bir ömrü vardır. Ta­ mir de olunsa yine muvakkaten ayakda durur. Fakat ebediyyen ayakda duran taş binalardır. Bunlar da vakfa aiddir. Lâkin devirlerinin ih­ mali bunlan da tahrib ediyor. Taş bina da tamir ile ayakda durabiliyor. O halde yedin­ ci tepede bugün harab olmuş veya olmamış ayakda durabilen bir çok binalar vardır. Biz bu tepenin tarihini yapmıyoruz. Binaenaleyh bunlann hepsinden bahsedecek değiliz. Yal­ nız bu satırlarda yedinci tepenin hamamlan-nı kısmen gözden geçireceğiz ve bu yazmın bu bahsi tamamen yazntağa bir başlangıç ol-masmı istiyoruz:

Türklerde hamam sistemi eski midir ye­ ni midir? ilk evvel bunu kimler yapmıştır/ Bunun üzerinde duracak değiliz. Tarihde ilk hamam yapan millet kim olursa olsun bu

ha-Topkapı'da Safa Silivrikapısı'nda İbralıimpaşa Çapa'da Macuncu (Müftü) ÇapaMa Saray Odabaşı'nda Küçükhanıaın (Ebu) Bekirpaşa'da'Çavu.ş Yedikule'de Hacı Evhad

inanılan bulundukları şehirlerde en çok ya­ pan Türklerdir. Bir şehirde Türklerin imaret sisteminde hamam camilerden sonra gelir. Zira Türkler temiz bir millettir vc temizlik-den hazzederler. Bu temizlik müesseselerine ehemmiyet verilmiştir, ve temizlik hususunda sair milletlere tekaddüm etmişlerdir.

Bu bahsedeceğimiz hamamlar için yedin­ ci tepenin hududunu çizelim:

.<\ksaraydan Yenikapı, Samatya, Yediku-Ic, Silivrikapı, Mevlevihanekapısı, Topkapı, Yenibahçe deresini takiben Horhordan Aksa­ taya kadar Istanbulun hemen üçde birini çe­ viren biiyük ve geniş, bir tepe ve bazı yerlin­ de az çok mail bir saha.

Yedinci tepe Istanbulun eskiden en kesif semtlerini sinesinde toplamışdır. Mevcud.olan hamamlarındaii bunu anlıyoruz. Yedinci te­ pede şimdiye kadar kaç hamam yapılmısdır ]>unu bilmiyoruz. Fakat Istanbulun bir çok semtleri ahşab inşaat ve yangınlar dolayisile her yüz senede bir değişmesi hasebi le pek es­ ki asırlardan gelen bir kaç hamam müstesna diğerleri yeni yapılmışdır. Yerlerini bugün bilmediğimiz eski hamamlar da olmalıdır. Zira Yedinci tepede böyle harab olnıu; eski parçalar buluyoruz ki bunların mahiyetini anlamak pek güç oluyor. Beş asır zarfında Yedinci tepede kaybolan semtler, nıalıalleler ve eserler ve hamamlar vardıv.

Halen mevcud gerek harab ve gerek nı.-ı-raur olsun hamamlar Yedinci lepede mühim bir yekûna varır. Onları burada sıraiıyalıuı: hamamı

> (Silivrikapısı hamann)

246

Yedikole'A H M I lUdin İ M U M « I

Yedikak'de H M I T«hir

Unga Ycaftapomd» Yalı

HaMkideBoMan

Kooa Muatafapaft

Cerrahpaşa

AİHanyda Horiıor (Mıırad|Mfa)

Davvdpafa (Iıkeleıt)

Uogâ

AıpaEmlııi

YeniİMhce

SuMtyad* A|a

Akttray<hT«««UcDİ

YaaibdhgadaNaUcaf

Gweba ha«nMİ EıU

Gaıd» haataneai Yeni

HaaakihiMaaeai

Yeaikapı htrieiade MetfcaefeiMB

Şimdi bunlara dahil olnıjran bajka bir

hamama mSaadif olaadoı. Bu yeidba

bili-bm ufak mahalle hamamı ittihat edilen

Konak ve barfik ev hamilen dahil

deiil-dir. Bunlarm mikunnı Uyin imkânı buluna­

madı.

Yedinci tqtede Mimar Sinanm yaptığı

hamamlar da vudn. Teıkiretfll*b3n7anda

n^ıfcûr olanlar ioiiqranmda:

Yenibah$ede Koca Muttaf apaşa hamamı

Silivrikapıtmda İbrahimpafa »

Sulumanaalırda füyıağaM »

(Ağa hamamı)

Mwwnctt kutbOnde MOftfi »

Yenikapı harieiiub Merimefendİ Hama

nunı bulujmrus. BfitOn bu hamamlar

meya-ntnda bugfin fa'al olanlar şnnlanbr:

Odabafmda Kü(ûkhamam

Yedikulede Hacı Evhad

Yedikulede Haet Kadm

Hasekide Bortmı

Koca MuatafapaH

Aksarayda Horhor

Davu^ıaşa İdceleai

Sama^rada Ağa

Aksarayda Tevekkfil

Haseki hastanesi

Hacı Kadm

Harab yeya kullanılmayan veya metruk

halde bulunanlar:

Topkapı'da Safa

Gureba hastanesi yeni

(Kul* hamamı)

(tmrahor hamamı)

(Koca Mttstafapaşa hamamı)

Tamamın yAilqi yalnıs yerleri ve duvar

paifalan kalanlar:

SiUvrftapısmda İbrahimpafa hamamı

Çapada Macuncu »

Çapada Saray »

Bekirpaşada Çavuş »

Yedikulede Haa Tahir (Kule) »

Langa Yeoikapılmda Yalı »

Cerrahpaşa »

Laaga (lourahor) »

Gunba haataneai Eski »

Bunlarm bir knmmm ancak arsaları

mevcuddur.

Bunlarm harab olmaamda eski âmilleri

bilmiyorai. Fakat tstaabulda çok tahribat ya­

pan 1306 (1892) hateketianmda harab olan­

lar meyanmda Slivrikapıamda İbrâhimpaşa,

belki Yedikulede Hacı Tahir (Kule)

hamam-lan vardır.

I9I7 Fatih haıikinde mahallelerin ve

ah-şab bsmlanttm yanman has^ile metrûk ka­

lıp bilihire harab olanlardan:

Çapada Macuncu (Mfiftü) hamamı

ÇapadaSaNy »

Bdcirpaşada Çavuş »

Langada (tmrahor) »

Bu mayanda sikrolunahilir.

Bu hamamlarra inşa tarihlerini

bildiktrimit çok asdır; Bir knmı da beraber inşa

e-dilen miicavir vakıf binalardan ve camilerden

anlaşilabilmekdç4ir. Pek azının üaerinde inş^

tarihi vardır. Buna his Yedikulede Hacı Ev­

had hamammda rastlıyonn. Bir kısmının da

) t D I S C I TEHf: HAMAMLARI

₂₄₇

inya tarihlerini bilmiyoruz. Pek azım da Mi­ mar Sinan yapması hasebile yapılış asrım |«ıIuyoru«. Yedinci tepenin tarihî malzemeli

Topkapıda Safa |, Silivrikapıda Ibrahimpaşu

Tapada Macuncu Yedikulede Hacı Evhad langa Yenikapısında Yalı

Hasekide Bostan

Cerrahpaj^ı Samatyada Ağa

Yenikapı haricinde Merkezefendi

üzerinde 12 ^nedenberi valışdığmnz haldi; buna muvaffak olamadık. Sarih olarak in^ ı tarihlerini bildiklerimiz bunlardır:

laınanııSenc İ 3 İ İ (1898) Sene 958 (1551)

X V I mcı asır

Sene 993 (1585j

Bir vesikaya göre (belki 98:i (1585> den e\-Vel)

ı Belki X V inci asır. Güya Fatihi burada

de!-lâk dedesi yıkadı derler) 1007 (1598>

X V I ıncı asır X V I ıncı asır Diğerlerinin tarihleri üzerinde durama­

dık. Mimarlarım» bundan evvelki Vedinci tepe hamamları listesini esas tutarak tarzı minürilerinden bunu tayin edebilirler. Bun-lann içinde en yenisi Topkapıda Safa hama­ mıdır. Fakat mühim-bir kısmı da X V I I I inci

ve X I X uncu sıralarda yapılmış olmalıdır. Yedikulede Kule hamamı inşa taritıini Uhmin de gUçdür. Bunu da en eski hamamlardan itibar ediyoruz.

istanbul Yedinci tepe hamamlarım Evli­ ya Çelebimiz ş^öyle taksim eder:

Bostan Koca Mustafapa^ Cerrahpaşa Aksaray Davudpaşa Molla Güraııî Bayrampaşa Lûtfüpaşa Yenibahçe Yenikapı Silivrikapısı Langa Macuncu Arpa Emini Avratpazarı Koca Mustafapaşa hamamı Bostancılara * Koruculara » Cerrahlara » Aksaraylılara » Zırhcılara

» Mollalara Inerode'!')

dur. Bir tanesi Sinan tarafından Yenibahçede yapılmışdır. Diğeri herhalde X V I I inci asır sonlannda Istanbulda mevcud hamamlardan­ dır. Ehli Tevhide mahsus hamam asıl Koca Mustafapaşadaki hamam olmalıdır. Listed>>. mezkûr Molla Gürani hamamının nerede ol­ duğunu bilmiyoruz. Bayrampaşa türbesi ve medresesi Hasdcidedir. Fakat hamamı Yedin­ ci tepede değildir. Lûtfüpaşa hamamını belki Yedinci tepede şimdiki ismile zikrettik. Ha­ kikî yerini bilmiyoruz. Yenibahçe hamamı veya - Lûtfüpaşa hamamı Gureba hastanesine bilâhare ilâve edilen o mahallenin bu isimle­

rinden birile zikrolunan hamam olabilir. Av-pa Emini hamamını bulamıyoruz. Avratp.v zarı Cerrahpaşadadır. Orada da bir hamauf bulamıyoruz. Fakat bu isimler Yedinci tepe­ yi alâkadar ettiği cihetle ilâve ediyoruz. Hal­ kın rivayetlerini bir araya toplayan bu zarif listedeki hamamların tasnifi, itibarî hile ulst iyi düşünülmüştür.

Bu hamamlar hakkında kısaca tupladıjcı-mız şu izahati sıralıyalım:

— Süivrikapıdv Ibrqhiinpufu Imınunu :

Yaptıraıı Hadım İbrahimpa-şadır. Cami 95!!

(1551) de yapıldığuıa göre hamamın da inşa

ri-248

\arında ayrıca bir lıaınanı daha vakfa ilâve edilmiş ise de yeri bulunamamıştır. Hadika-liü'cevamide Silivrikapı mahallesinde 3 lıa> mam, beş dükkân vc müştemilâtı olduğu da yazılıdır. Bu çift hamamı 2 itibar edersek 3 üncü hamamın hangisi olduğunu bilemiyo­ ruz. Belki o civarda sayacağımız lıamamlar-dan biridir. Bu hamamın elimiae plânı geç-ınemişdir. Fakat methali ile duvarlarından kalan.1)^ kısım bu çifte hamamın büyük kıt"-ada yapıldığını hatırlatmaktadır. Hamam, cami vc müştemilâtının varidat menhalarııı-dandır.

Yedikuk'de Hacı Ev/ıad haımnu : Te/.-kiretül'bünyana göre Koca Sinaiımdır. 993

(1585) tarihinde yaptlmışdır. Haricen ve da-iıiien esaslı tamir görmüştür. Elyevm faal temiz ve sıhhî hamamdır, dahilî taksimatı .şa­ yanı dikkattir. 10 kubbesi vardır. Hamam ba­ nisi Hacı Evhadın camii yanındadır. 22 Kur­ nalıdır.

- Yüdikulede Hacı Tahir (KuUY) ku­ munu: Yedikulede hamam sokağmdadır. Ta­ mamen yıkılmıştır. Yalnız bir duvar parçacı vardır. Hamam oldukça büyükmüş. Kitleler halinde yıktırılmış ve üstüste" yığılmışdii-. lîir rivayete göre 1318 (1902) de harab ol­ muş ve 1320 (1905) de yıktırılmışdır. Civar lamamen yanmıştır. Yanında vâsi bir bahçe \ardir ki hamam arkasında eski. seksen se­ nelik bir konağa âidmiş. Hamam o kadar ha-rabdır ki mimarî durumu hakkında bir fikir odinilemiyor. Yıkık duvarları arasmda ısm-ma künkleri bulunuyor. Kule haısm-mamının bu hamam olması variddir. Zira Kuleye pek ya-kıııdıi'.

- - Cerrahpaşa hamamı (1598): Ayni '.-Hinle mezkûr, yanındaki comiin mimarı Meh-ınedağa (arafnıdan ya|Hİmı.şdır. Banisi

Mu-i'ud I I I zamanında şehzade Mehmedi sün­

net etmekle meşhur bir cerrahdır.

Sonra Yenitjeri Aga^ı. Vezir ve lüO') 11.597^ ik .-'adrıaziiin olmuştur. Nıkrise düçiir olduğııııdaıı i>ir sene sonra yerinden ayrılmış ve 1012 (1603) de vefat etmiştir. Hamam biz-(T camiin inşasından sonradır. Zıru cami ile lıunıam arasında yol olamıyacak dar bir jjı • <;id (anilin avlusuna merdivenle çıkılır mü kemınel vc yontma laşdan mamul bir kapiM ^ar. Eğer hamam camile birlikle yapılsaydı bu kadar mutena bir kapıya lüzum gârdlmez-<li. Demek o kapı yapıldıkdaiı .sonra mevrud

;ieçid ve yanındaki bahçeden istifade olunarak bu hamam yapılmış olmalıdır. İstanbulin, XVII inci asır hamamlarındandır. Çiftdir Şayanı dikkat bir tarz ve mimarisi vardır.

23 Kânunusani 1931 deki ziyaretimde mermerlerinin söküldüğüne sahid oldum. Esasen 30 senedenberi metruk idi. En son zi. yarelimde (1933) pek harab gördüm. Tahril, edilen yerlerden hamamın pek şayanı dikk.ı; ısınma teşkilâtı tetkik olunabiliyordu, Ocağn, dumanları dolaşarak ve sıcak su mecralar!Ie ısınan hamamın altından mermer zemine ka-dar 1 metre 30 santim irlifaında tuğla ayak­ lar vc yanında ısınma künkleri görülüyordu. Kazanın altındaki ocağın nihayetinde 6 deli-ğin hamam künklerile ittisali vardır. Duvar-lar içinde pek çok ısınma delikleri görülmek ledir. Hamam vergi borçlarını ödemek içiı, satılacağı yerde yıktırılmıştır. Şimdi hamamın yeri bir düzlüktür. Hamamın duvarlarında ] kal sıva vardır. İkinci, üçüncü tabakalar na­ kışlıdır. Kabartma sıva nakışlan da yapılmış, dır.

- Saray hamamı: Geniş ve Ferah bir hamamdır. Son sahibi Müşir Nafizpaşa diye anılan bir zat. Hamam 1338 (1922) de 180 liraya satılmıştır. Civarında büyük konakiaı ve bunların hamam bakiyeleri nadir değildir. Bu Halıcılarda Sultan Selim medresesi karşı­ sında Hacı Feyzullah efendi tekkesi ittisalin-dedir. Halen sağı bostan, solu sokakdır. Bu sokak Yüksek kaldırıma çıkar. 8 kurnalıdır. Kubbesinde dört sıra fanus vardır. 1110

(1698) tarihinden sonra yapılan hamamlar­ dandır. 36 metre murabbaındadır. Hamamı:) su mahzeni büyükdür. Büyük kubbesinin ay­ rıca yan istinad kemerlerinden dolayı asıl bü­ yük kısım müstatildir. 1308 (1892) sene>fi büyük hareketinde ihtimal kubbe.sini tahkim için üç payanda vurulmuş ve soluna demir kened konmuşdur. 1339 (1923) de yıktırıl­ mışdır.

- - Bekirpaşu veya Çavu^ hamamı : Voi ı gelmesinden veyahud sahibinin buraya mu­ kabil karzan para alıp ödemeyip tajliırıııı sııimak maksadile yıktırıldığı rivayet ohıtıur. Ufak ve 10 kurnalı ve bir ufak lıalvetli !ıa-nıanıdır.

- Topkapıdu Safa hamam : Fevkani i>ir hamamdır.

Halen bir bostan ortabmda, metrükdiir. Kurşun su boruları çalmmışdır. 10 sene e\

)t:Dl^Cl TEPE HAMAMI. IHI _{2 4 0}

vel tnıniycl Sandığına nıcrJıuu idi. Fevkani olan bu hanıamm bostana nazır yanında ür penceresi, kubbede 3 sıra ziya delikleri ıne\ cut. Hamanmı mermerleri pek mükemmeldir. Kurnalar arasmda mermer koltuklar vardır, altı boştur. Bir orta direk üstünde 4 kubbe­ lidir. Bunu Ahmed paşannı sarayı hamamı iti­ bar edenler de görülür. Bu pek zayıf bir ih­ timaldir. Bu bostana Safabostanı da diyorlar. Sefinei safi sahibi merhum Safi beyin 1314 tarihinde bu hamam hakkında söylediği tarih vardır.

Bu tarihe göre demek Safa hamamı bu tarihde yeniden yapılmış oluyor. Mülckaid binbaşı Arif Ahmed beyin tamir ettirdiğin­ den bahsedilir. Yanındaki beyaz köşk de n-nundur. Bu tarihin zamanile tevafuk etmedi ihtimali vardır.

— Muradpafa hamamı : Aksarayda .Mıı-radpaşa camii kurbünde çifte hamamdır. Horhor çeşmesine yakındır. Horhor hamamı da denir. H . G. Tetkik etmiş ve plânını

yap-mışdır. 878 (1473) tarihini verir. » — Şifa hamamı : Molla Güranî camii

bir tarafında Hekimbaşı Ömer efendinin (ve­ fatı 1136 • 1723) bu namda bir hamamı var­ dır. Fakat yerini tesbit edemedik. Belki bu bilâhare başka bir isimle mezkûr bir hamam olabilir.

— Gureba hastanesi Eski hamamı . Plânda da görüleceği veçhile mahalleye aid bir hamam iken hastane yapıldığında oraya kalbedilmiştir. 1920 senesinde metruk idi. Bilâhare yıktırıldı. Hem mahalle halkı mu­ ayyen saat ve günlerde istifade eder, hem hastalar kendi günlerinde girerlerdi. Şayanı dikkat bir tarzı mimarisi vardı. Ufak olan bu hamamın soyunma yerinde Vidin kalesine benzetildiği mervi mermer bir havuz mevcud-du.

— Gureba kusUuıesi Yeni hamanu: Yeni pavyonlara da mülhak olarak yapılmıştır. HUyevm hamam olarak kullanılmıyor.

— Haseki hastanesi hamamı : Ufak bir hamamdır. Hastanenin faal yegâne hamamı­ dır.

— Hacı Kadın hamamı : Büyük kubl>en ve 14 kurnalıdır. Hamam hakkında bir kita­ be yokdur. Malûmat toplanamamışdır. Evliya Çelebi bunu Hacıkadın camii civarında çifte hamam itibar eder. Bu hamama mescidin su­ yunun ziyadesi verilmiştir.

} alt lıamtıtnı : Şimdi ahırdır. Eskiden

lıüyükce vc şahane bir hamam imiş. Çok bu­ ralı olmuş. Büyük harekeidc yıkılmış. Hamu-nnn yanında bir çeşme vardır. Sandıkburnıı çeşmesi derler. Yeri de halen lam Sandıkbur-nu karşısındadır. Bu civarda yegâne eski o-serlerimizdendir. X V I inci amr hamamların­ dan olması muhtemeldir. Langa Yenikapısı dahilinde Nurbanu Valide Sultan vakfı mü­ sakkafatından havuzlu tek hamamın bunun olması ihtimali vardır. 983 11575) tarihle­ rinde Langa kurbünde Inebeyi, Bedi, Kâtip Kasım ve Şeyh Ferhad mahalleleri vardır. Bu mahaller halkınca mabeyinlerinde o-lan kâfirler, evlerinde meyhaneler ihdas ederek ve daima sarhoşların hamama gi­ ren kadınlara taarruz eyledikleri yazılıyor, akşam ve yatsı namazlarına giden müslüman-lara fena söz söyleniyor ve misal gösteriyor­ lar. Bu suretle bu tarihde mahalle aralarında mescidlere ve hamamlara yakın yerlerde meyhanelerin kaldırılması emredilmiştir. Jş-te burada mevzuubahis olan hamam şimdi Sandıkbuntu meyhaneleri yanında olan Yalı hamamı olmak ihtimal: fazladır. Bu tarihe göre hamam X V I ıncı asra aid olmalıdır.

— Tevekkül hamamı: Tarafımızdan lıe-nüz tetkik edilmemiştir. Ufak bir hamamdır. Ya ufak bir mahalleye mahsus yapılmış ve-yahud bir eski ve büyük bir konakdan ayrıl-mışdır.

— Macuncu hamamı (Müftü) hamamı Çapada Macuncudadır. Hadikatül'cevamic göre müftü Ebussuudun binasıdır. Bir vakit­ ler Halil Ağa isminde biri burasını tutarmij her nedense hamamdan çıkarılmış. O da Ca­ fer Ağa mescidi yanında mektebin ittisalin-deki arsayı alarak oraya kendi malından bir hamam yaparak teskini hiddet etmişdir. Buna İnadiye hamamı derler. İki tarafı çift ha­ mamdır. Rivayete göre bu hamama islâm ol-mıyan alınmazmış. Alınırsa hamam duman yaparmış ve girenler boğulacak gibi hal alır-mış. Bunu sahibinin taassubuna hamlederler. Kurnaları pek güzel bu hamam da büyük yan-{jından sonra harab olmuş yıktırılmışdır.

— Koca Musiafapa^u hamamı (1512) : Elyevm mevcuddur. Pek yeni tamir edilerek müşterile/e açılmışdır. Kapısı üzerinde şu mnhkûk beyit vardır. Talik ile yazılmışdır.

2ÖU

Gurur etme libau fahrUe ömrüm cihandır bu Kuhayi cismini kor bunda herkes camekândır hu yapılıp tarihini pek bilmiyoruz. Lâkin mühim bir hamamdır.

~ Aga hamamı, (1463 • 1471): Mimar Sinannı yaptığı hamamlardandır. X V I inci asırdanberi faaliyete devam ediyor. Yalnız önünden geçen caddenin genişletilmesi hase-bile cadde kısmı yıktırılmış sonradan yaptı-rılmışdır. Hamam tarihlerimizde Sulumanas-tırda Ağa hamamı diye meşhurdur.

— Merkeze/endi hamamı, (1489-1578): Yenikapı haricindedir. (Tarafımızdan tetkik cdilmemişdir.) H. G. Bahseder. Hadikatül'ce-vamie göre hamam deruntinde Merkezefendi-nin bir halveti olub hasta olanlar orada yı­ kanır ve iyi olurlarraış.

— Yenibahçe kamamı : Tezkiretül'bün-yaııda Mimar Sinan hamamlarmdan olarak marufdur.

— Küçük hamam : Kadınlar ve erkekler k»mı olan ufak bir hamamdır.

— Bostan hamamı : Hasekidedir. Eski bir hamam olduğu rivayet olunur. Hattâ Fa­ tihin dellâk dedesi bu hamamda çalışırmış. Fatihin yıkandığı ve dellâkin onu yıkadığı yer de mahfuz idi. Dellâk dede o civarda Hubyar sokağında medfundur. Eskiden evli­ ya gibi ziyaret olunur ve adaklar adanırdı. Çifte hamamdır. Elyevm faaldir.

— Davudpofa iskelesi kamamı : Tara­ fımızdan henüz tetkik edilmemişdir.

1 — Arpa Emini hamamı.

2 - - Yenibahçede Nakkaşpaşa hamamı. 3 — Yenibahçe hamamı.

4 — Yenibahçede Lûtfüpa}a Iwmami Bu hamamlar meyanmda belki tetkik ettikle rimizden vardır. Fakat halen o civarda böyle isimlerde birer hamam yokdur. Belki eskiden vardı. Bugün Cerrahpaşa hamamı gibi yer üe beraber düzelmiş olabilir. Binaenaleyh bun< lar hakkında bir mUtalea serdedemiyeceğiz.

Bu hamamlar için bu tepe halkınca zen­ gin folklorik malûmat vardır. Toplanılmalı-dkr. Zira bu semtlerde oturanlar kendilerine yakın büyük ve küçük hamamlarda kırk ha­ mamına, lohusa hamamma, düğün hamamla­ rına davetli olarak iştirak ederler. Bu lıa-mamlar aynı zamanda birer tedavihane ola­ rak da kullanılmışdır. Hacemat edilmesi, ter­ leme, suya jçirme; vücud ağrıları, kulunçlarnı

tedavisi maksadile kullanılmışdır. HantaınUr bilhassa kadmlar arasında pek eğlenceli bir âlemdir. Hattâ orada sabahdan akşama kadar vakit geçirenler, hattâ yemeklerile gidenler vardır. Türkler temizlenmeyi bile bir çok di> ni itiyatlar gibi zevklerini de tatmin eder bir şekilde yapmışlardır. Bu noktadan da ha­ mamların şayanı dikkat hususiyetleri vardır. Bu bahse şimdilik girmiyoruz.

Yedinci tepeye aid hamamların bir kıs­ mını H. Glüçkün eserinden aldık. Bir kısmını kendimin çizdik. Bazılar bir fikir vermek ü-zere takribi olarak çizilmişdir. Bazılarının hazırlanmasında Mimar A. S. Ulgen'in yar­ dımı da dokunmuşdur. Onları buraya koy­ makla iktifa edeceğim.

Bu hamamların plânlarından da görüle­ ceği veçhile soyunulan kısım yalnız Kooj Mustafapaşa, Cerrahpaşa ve Langa hamam­ larında kagirdir. Diğer hamamlarda ahşab-dır. Belki ahşab olan kısımlar eskiden kâgir-di. Bunc misal Mimar Sinanın yaptığı Hacı Evhad ve Ağa ham.<imlarıdır.

BibllyogrAfi:

— Yedinci tepe hakkında 15 senelik tet­ kiklerim dosyası (Kütüphanemdedir).

— Istanbulun Belediyece yaptırılan eski plânı (Paftalarda tarih mezkûr değil).

— Dr. A. S. Ünver. istanbul hamamla­ rının istikbali. Yeni Türk Mecmuası. No. 84 1939,

— Ayvansaraylı Hüseyin. Hadikatül'ce-vami, cild 1 ve 2.

— Henrich Glück. Die Bâder Konstan-tinopeis Wien • 1921 de İstanbul hamam­ ları hakkında ilk defa plânlı, resimli ve ilmî bir eser yazanlardandır. Genç yaşında 24 Ha­ ziran 1930 senesinde ölen ve vefatından pek az evvel Viyanada Müdürü bulunduğu Kunst Historische Museumda görüştüğüm bu müs­ teşrik âlimin hatırasını burada ta7.iz etmek is­ lerim.

Henüz tanınmağa başladığı sıralarda »enç yaşında ufulü meşğul olduğu sahalard.-i çalışanları müteessir etmiştir. Viyana müze­ sinin şark koleksiyonlarının ilmî surette tan­ zimini deruhde etmişdi. Üniversitedeki tedri­ satı esnasında en zevkii meşgal'^sini bu teşkil ediyordu. Sınaat coğrafyasının da mübdiidir. Bu eseri öldükten sonra çıkmışdır. Schönbrön-de mühim bir kısmı bir odanın duvarına ya-]iıştıvılan iki büyük minyatür

kolleksiyonları-YEDİNCİ TEPE HAMAMLARI ₂₅₁

ni çok i y i ^^^^^ etmiştir. Utanbula ve Türk ^•auna aid gayet mühim tetkikleri basıl-

ınışd"-Bundan başka 'i\ miilıim eseri vardır Bunların 13 ü müstakil eser, 15 i makaleler ye 3 ü müteferrik neşriyattır. İstanbul ha-inanılan eserinin yalnız bir cildi basılmıştır. İkinci cildi maalesef neşrolunmamışdır. Biı-çıit emellerini tahakkuk ettireceği bir yaşda ölümünden duyduğumuz teessür pek büyük dür).

— Tezkiretürbünyan (Koca Sinanın ya­ pısı hamamlar).

— Scfinei Safi (Topkapıda Safa hama­ mı Urihi).

— Parisde millî kütüphane (Bibliyotck nasyonal) Istampa dairesinde tetkiklerim.

— M . U . cost, des ottomans. Paris bib-liyotek nasyonal. Istampa dairesi. (Bu esere göie tstanbulda 300 hamam vardır. Beheri 60 şa yakm insan alır. Sultan tarafından fa­ kirler için parasız hamamlar da yapılmışdır. Hususî hamamlar lâyuaddir. Hemen her evde bulunur. Bunlar eski hamamlara çok benzer. 30 • 40 reomur derecesinde sıcakdır. Hammm sair aksamına Etüv diyor ve hamam a-detlerinden bahsediyor).

— Hammer tarihi türkçe cüzü'leri. (Ci-bali harikinde yanan hamamlar), Hammere göre 1169 (1755) harikinde 70, 1196 (1781) yangınmda 260 hamam yanmışdır. Bu yekû­ na konak ve ev hamamları da dahildir.

— Evliya Çelebi Seyahatnamesi (hamam­ ların taksimi).

— Dr. A. Süheyl, Cerrahpaşa hamamı, İstanbul Belediye mecmuası. Mayıs. 1934.

— Fethi Koslantaniye. Muhlarpaşa ese­ r i . Üniversite kütüphanesi.

~ Celâl Es'ad. Eski istanbul 132«. — Kanunname maa Kanunnamei Celâl-zade X V I I inci asra aid varak 75 ve 78. Ha­ zine kütüphanesi No. 2894.

Hamamcılar hamamlarmı temiz tutup suyu mutedil ve hamamı ıssı ola. Dellâkları cüstü çalâk olub usturaları keskin ola. Tas­

l a n kalaylı ve peştemallan bütün ola. Natır-larr peştemallan temiz tutub Müslüman ile gayrimüslim futalarını karıştırmıyalar. Ber­ berler dahi gayrî müslimleri tıraş eyledikleri ustura ile müslüman tıraş etmiyeler. Havlu ve makremeleri ayrı ola) demektedir. Bu hü­ küm 1003 - 1018 (1594 - 1609) tarihleri ara­ sına tesadüf etmektedir.

— Mustafa Behçet, Abdülhak molla vc Hayrullah. Hezanesrar. istanbul. 1285.

Hamam folkloru noktasından tuhaf bir takım malûmat vardır. Bunların çoğunda bu gibi bilgileri toplıyanların da inanmadıkları­ nı zannediyorum. Birkaç misal verelim. No. 369 Pazıkökü parça parça olub hamamın su yoluna atılsa ol hamam ısınmayub barid kal­ mak havassmdadır diye (Metali'ülbüruz) sa­ hibi İbni Zühürden mervîdir. 476 — Yaban soğanı döğülüb suyu ahz ve ol su ile hamam taşı mesholunsa ol mesholunan mahalde otu­ ran kimseden ihtiyarsız olarak müteaddid defa Rih vaki olur. 566 — Kaplumbağanın tası ile bağlu olan avrat hamamda su dökün-mek halli ikde gayet müessirdir diye Tuhfe-lülmü'minin) yazar. 971 — Hamam kapısı­ nın eşiğile üstüne konacak mumların alevinin aksi istikametlerile hava cereyanını gösteren bir tecrübe yazılıdır).

1— X I X uncu »tır b a l ı n d a b i r k a d ı n l a r h a m a n ^ ı n d a y ı k a n m a s a h n e n . (Hubanname, Zenanname, ü n i ­

v e r s i t e k ü t ü p h a n e s i m ü z e s i ) .

2 E r k e k l e r h a m a m ı n d a y ı k a n m a . R e s i m b ü y ü k bir hamamm içini g ö s t e r m e k t e d i r . (Ca--t:nıtinopoli. Effiglata E s . Descritta Torino 1840) dan ç ı k m a .

Kadınlar h a m a m ı n a aid d ı -Ö«r bir retim (Zonaro).

4 — Y ı k a n d ı k t a n t o n r a k u r u l a n , ma V» i t t i r a h a t ( Z o n a r o ) .

. j

o 5 o

5 — Ctrra'i|ja>a hamamı planı, Klyı\tn bu hiinıam nıcvcııtl cloyıldır. M a h a l l i n d o B Mı nıf Bcıılı 'rto tiiıafmıı/(l;ın ;ı>lma ımitabık biv <ııroUo 1 50

— Soyunma m a h a l l i n d a n harab b i r k ö f * j «Cerrahpaşa h a m a m ı ) 1931. — C e r r a h p a ş a h a m a m ı k u b b e l e ı i n d e n b i r k ı t ı m , 1931 ( B a h ç e d e n g ö r ü n ü ş ) 7 — H a m a m d a h i l i n d e n b i r k ö -fe ve g ö b e k t a t ı ( C e r r a h p a ş a h a m a m ı ) 1931. 9 — C e r r a h p a ı a h a m a m ı k u b b e l e r i n d e n dı d i ğ e r bir k ı t ı m , 1931 (Camiden g ö r ü n ü ş ) .

. >

13 — H a t c k i d * B o ı t a n h « m « m ı k a d ı n l a r t a r a f ı n d a b i r h a l v t t

k a p ı n . 1931. 11 — Hatekida Bostan h a m a m ı t r k e k U r tafafı tak­

ribi planı. «1921 de Dr. A. S . Ünver)

14 — H a t a k i d * Bostan h a m a m ı k a d ı n l a r t a r a f ı n d a b i r h a l v e t

k a p ı s ı 1931

— Hasekideki Bostan hamamı kadınlar tarafı takribi planı.. ıDf. A. S. Ünver)

•

15 — Y t d i k u U d * M i m a r Sinan y a p ı t ı H a c ı Evhad h a m a m ı t a k r i b i p l â n ı ( D r . A . S. Ü n v e r ) .

16 — Koca M u t t a f a p a ı a h a m a m ı ( h a r i ç t e n g ö r ü n ü ş ) .

ı{..:ırff^./-::V.^-;.:

17 — Koca M u t t a f a p a t a h a m a m ı p l i n ı , H . g. 18 — Koca Muttafapata hamamının Efendinin mezar taşı ılc berabc

,., jjİliıııı

İMMİ^

19 _ S « m . t y . d . AOâ h . m . m . pl»n ve m . k l . . . H .

8-• t ' l - L

Samatyid* A8« humamının c»dd«y« n a ı ı r y t n i kıtmı. 1W1.

21 — 8«m«ty«da Etyemezde Afta. h a m a m ı n ı n yandan göıtinUfü. 1931.

?2 — Silivrikapıd» Ibrehlmpeta hamamının b u g ü n bile meveud olmıyan caddeye nazır

L nr>h

23 — Langa h a m a m ı p l a n ve n n a k t a ı , H . g. y o l a t e s a d ü f e t t i ğ i n d e n t a m a m e n m ü n h e d i m d i r .

24 — Langa h a m a m ı n ı n 1931 da fıalî. Caddesinin seviyesi y ü k s e l d i ğ i n d e n h a m a m ı n y ı k ı l m a m ı ş

kısımları yere g ö m ü l m ü ş t ü r .

AKK J7 \\l.f>ç. ıljfrr-. .IV. \ J > p j n « n r . l

» - L . n a . h . m . m . n m d . h i l . n d . n k u b b . tertibatını 9«ıt«r«n k r i k i H . g.

2 7 — A k M i r a y d * M u r » d p a » a | „ . m a n r ı n ı n m u a z z a m t a k l ı

m « d h a l i . 1931.

29 _ S a m a t y a d » H a c ı k a d m h a m a m ı t a k r i b i p l a n ı ı A S C

38 — Y a d i k u l a Hacı T a h i r ( K u l a ) h a m a m ı h a r a b u i . 1931.

« E

Etktklet ToKifı B Kadınlor t.

Çaftaafa : Maeoncu/ctt hamamı

32 — Oavudpifi i i k t U s i hamamı haricî görOnUtU ( A . S « i m Ulxen)

33 — Y e n i k ı p ı d a S a n d ı k b u r n u n d a Havuzlu Yalı h a m a m ı n d a n kalan parçaların t a k r i b i

p l i n i . (A.S.Ünver).

34 — Yenikapıda Yalı hamamından kalan p a r ç a .

İl

n

•

HaholarJa

Sora

y ham a

mi

9»

llo\a

Kvr/itf ar a/arı

ne

i I I i i

nr\\

İ h

Tt/tHo^ie/a Safa hamamı

44 — Hasekide B e k i r p a f a d a C a v u f h a m a m ı . l A S. Ü n v c r

^'rtf"»;

c

•ji

)7 — Hasekide Pekirpafada Çavuf hamamı dan bir köfa. 1931. (elyavm y ı k ı l m ı ş t ı n

r 1

r

1 '

4y _ Sehremininde Gureba hajtaoesı Yeni paviyonlarmda hamam.

m-HastUİ hmranı hamamı