Hacı Ferruh Mescidi

HACI FERRUH MESCİDİ

Ö m ü r B A K İ R E R

Hacı Ferruh Mescidi, Konya'da Ak­ sine Mahallesi, Taş Cami Caddesinde ve Sahip Ata Külliyesi yakınında inşa edihniştir'.

Hem dış beden duvarlarının, hem de iç mekânın tamamen kesme taşla kaplanmış olması, mescidin halk ara­ sında daha ziyade «Taş Cami» adıyla tanımlanmasına sebep olmuştur. Ya­ pıya verilen «Akçe gizlenmez» isminin de mescidin yapılışı sırasındaki bir ri­ vayetten mülhem olarak ortaya çıktığı anlaşılmaktadır^.

Konya'da uzun senelerdir iyi tanı­ nan ve neşriyata çok geçmiş büyük yapılar yamsıra, hemen her mahallede Hacı Ferruh gibi bir veya iki küçük mescide raslamak mümkündür. Bilhas­ sa son yıllarda dikkati çekmiş olan bu mescidlerin mühim bir kısmı orijinal

1. K a c ı F e r r u h M e s c i d i n d e n a ş a ğ ı d a k i eserlerde k ı s a c a b a h s e d i l m e k t e d i r : S. E y i c e , 'Mescid', t s l â m A n s i k l o p e d i s i , C . V I H , C Ü Z 105, S. 89; M . K a t o ğ l u , '13 y.y. K o n y a ' s ı n d a bir cami g u r u b u n u n p l a n t i p i ve son c e m a a t yeri'. « T ü r k t a r t h E t n o g r a f y a D e r g i s i » , S a y ı K , s. 88, A n k a r a , 1967, t. H . , K o n y a h , A b i ­ deleri ve K i t a b e l e r i ile K o n y a T a r i h i , K o n y a , 1964, s. 362-367; M . Ö n d e r , K o n y a R e h b e r i , Konya, 1956, s. 47; M . ö n d e r , M e v l a n a Ş e h r i K o n y a , K o n y a , 1962, s. 97; F . S o y m a n - İ . Toygar, K o n y a E s k i E s e r l e r K ı l a v u z u , K o n y a , 1944, s. 47; E . Y u r d a k u l , K o n y a ve A k ş e h i r -de'ki X n i . y ü z y ı l S e l ç u k m i m a r i s i n d e ö n l e r i R e v a k h C a m i v e M e s c i t l e r , A n k . 1965, ( b a s ü -m a -m ı § lisans t e z i ) . 2. î . H . K o n y a h , op. cit., s. 362. R i v a ­ yete g ö r e , m e s c i d i n b a n i s i m i m a r ı ç a ğ ı r a r a k ş ö y l e bir p a z a r ü ğ a g i r i ş m i ş t i r : ' B a n a h e r t a ­ rafı t a ş t a n ö y l e bir c a m i ve m e k t e p y a p a c a k ­ s ı n k i h i ç b i r y e r i n e a k ç e b ü e g i z l e n m e s i n , t a ş l a r biribirisıe o k a d a r i n t i z a m l a y a p ı ş t ı r ı l ­ m ı ş ve k e n e t l e n m i ş olsun. A k s i h a l d e k e l l e n i tehUkede bil.' A n c a k b a h s e d i l e n m e k t e p h a k -k m d a h i ç b i r b i l g i y o -k t u r .

mimarî karakterlerini halen muhafaza etmelerine rağmen, diğer bir kısmı da sonradan yapılan ilâveler ve değişiklik­ ler yüzünden etraflarındaki evlerden güçlükle ayırdedilebilmektedir'.

Konya'daki bu küçük mescidleri plân tertiplerine göre iki grupta ince­ lemek mümkündür:

1. Mescid kare plânlı, kubbeli tek bir hacimden ibarettir'.

2. Kare plânlı, kubbeli hacmi ku­

zeyde veya doğuda bir ikincisi takip eder. Bu ikinci hacim üç tarafı kapalı veya üç tarafı açık ve sütunlu bir son cemaat şeklini alır'.

Plân şeması itibariyle bu ikinci gruba dahil olan Hacı Ferruh Mescidi bu plânın uygulandığı en erken örnek­ lerden biri olmak yamsıra Konya mes­ cidleri içinde tamamen kesme taştan inşa edilen yegâne örnektir.

Mescid, giriş cephesinde, dikdört­ gen portal çerçevesi üzerindeki kitabey-3. O r i j i n a l g ö r ü n ü ş l e r i n i t a m a m e n k a y ­ b e t m i ş o l a n l a r a en i y i ö r n e k E r d e m ş a h mes­ cididir, u z a k t a n f a r k edilen k u b b e s i de o l m a ­ s a m e s c i t o l a r a k t a m m l a n m a s m a i m k â n y o k ­ t u r . 4. Ö r n e k l e r : A b d ü l a z i z ( X I H . y . b a ş ı ) ; A b d ü l m u m i n (1275'ten ö n c e ) ; H a l k a b e g u ş (1220 c i v a n ) ; Ş e k e r f u r u ş ( 1 2 2 0 ) ; S a k a h a n e ( X I U . y . ) ; î ç K a r a a s l a n (1219-36); T e r c ü ­ m a n ( X m . y. b a ş ı ) Z e v l e S u l t a n ( X H I . y . ) 5. Ö r n e k l e r : B a ş a r a b e y ( 1 2 1 3 ) ; B e y h e -k l m (1275 c i v a r ı ) ; E r d e m ş a h (1220); H a c ı F e r r u h ( 1 2 1 5 ) ; K a r a t a y (1248); S ı r ç a h M e s ­ c i d ( X n i . y . ) ; T a h i r ile Z ü h r e ( 1 2 4 8 ) ; Z e m -b u r i ( X n i . y . ) .

E . Y u r d a k u l , op. cit.. B u mescitlerde a ç ı k v e y a k a p a h bir son c e m a a t m a h a l l i bu-l u n d u ğ T i n a i bu-l k defa d i k h a t i ç e k e r e k , K o n y a ve A k ş e h i r d e ' k i ö r n e k l e r d e n b a h s e t m i ş t i r .

le kati olarak tarihlenir. Selçuk sülü­ sü ve beş satır olan kitibede yapının 612 H. - 1215 M. yılında, tzzeddin Key-kâvüs un oğlu Gıyaseddin KeyKey-kâvüs devrinde. Hacı Ferruh bin Abdullah tarafından yaptırıldığı belirtilmekte­ dir*. Kitabe, No. 1, Arapça metni':

İkinci bir kitabe, mescidin harim kısmına açılan İç kapısı üzerinde yer ahr. Gene Selçuk sülüsü ve üç satırdan ibaret olan bu kitabede tarih yoktur, ancak mimann Ramazan bin Güneş olduğu ve muhtemelen Kayseri'den gel­ diği anlaşılmaktadır". Kitabe, No. 2, Arapça metni:

6. î . H . K o n y a h , op .dt., s. 363; M . ö n ­ der, Mevl&na Ş e l u l K o n y a , ibid; F . S o y m a n -t. T o y g a r , dbid; Baninin İsmi ikinci bir y a z ı l ı doldimanda, Sivas Keylcavus Darügglfası vak flyesinde g e ç m e k t e d i r . 1217 tarilıinde İzzeddin K e y k a v u s t a r a f ı n d a n y a p t m l a n D a r ü ş ş i -f a ' n ı n vak-fiyesi 1221 y ı l ı n d a tanzim edilmiş ve Haca F e r r u h ' t a v a k f ı n m ü t e v e l l i s i olarak g ö s t e r i l m i ş t i r .

7. t. H . KonyaU, İbid. kitabe metni ve f o t o ğ r a f ı . 8. t H . K o n y a l ı , ibld, M i m a n n geldiği memleketi g ö s t e r e n s a t ı r d a k i kelimeler a ş ı n ­ m ı ş t ı r , f a k a t bu k ı s ı m K o n y a l ı tarafmdan 'el K a y s e r i y y e ' o l a r a k o k u n m u ş t u r . Y a z a r y a p ı ­ d a K a y s e r i m i m a r i t a r z ı n ı n h a k i m odugunu ve bununda m i m a n n K a y s e r i l i oabilecegine i ş a r e t e t U â i n i ileri s ü r m e k t e d i r . I. PLÂN

Ana hatlarıyla dikdörtgen bir plân şeması gösteren mescid, iç ölçüleri 6.85 X 6.85 m. olan kare bir harimle, doğuda buna eklenen 6.85x3.57 m. öl­ çüsünde kapalı bir son cemaati ihti\'a etmektedir (Şekil: 1).

Karimin doğu duvarı iki mekâm biribirinden ayınr. Bu duvarda dışta­ ki cephe düzeni tekrarlanarak bir kapı ve iki pencere ile bölünmüştür. Kari­ me açılan iç kapı giriş portali gibi mo­ numental ölçülerde inşa edilmiş, de­ korasyonuna aynen onun kadar iti­ na gösterilmiş ve bu özellikleriyle bit taç kapı karakteri kazanmıştır (Şekil: 2). Netice olarak da harim ve son ce-maatm kendi giriş kapıları ile iki ayrı hacim olarak plânlandığı ve sonradan arka arkaya eklendiği intibaı uyanmak­ tadır. Bu da harimle son cemaat ara­ sında sıkı bir bağlantı kurarak iç me­ kânda bir bütünlük yaratmak fikrinin henüz gelişmemiş olduğunu göstermek­ tedir. Ancak, iki hacmin mescidin iç yapısmda göze çarpan ayrıntısı dışarı­ da göze çarpmaz. Kuzey ve güney du-varlan içteki bölünmeyi aksettirmeden bir bütün olarak uzanırlar.

Halen mescidin minaresi yoktur, fakat son cemaatin güney - doğu köşe­ sinde ve duvar kalınhğı içinde kalan birkaç basamak merdivenin orijinalde minareye çıkan merdiven olduğu

tah-9. K a p a l ı son c e m a a t l e r i o l a n d i ğ e r b a ­ zı mescitlerde, ö r n e ğ i n B a ş a r a b e y v e K a r a -tay, harim ve son c e m a a t i ç e r d e a y n ı ş e k i l d e kesin bir b ö l ü n t ü y e u ğ r a d ı ğ ı halde b u a y ı r ı m d ı ş duvarlarda g ö z e ç a r p m a z . x n i . y . y . m son ç e y r e ğ i n d e t n ş a edilen B e y h e k i m v e T a h i r ile Ztihre'de ise son cemaatle h a r i m a r a s m d a d a ­ h a y a k m bir ilişki mevcuttur, a n c a k h e r i k i ­ sinde de son cemaat d ı ş d u v a r d a b a r i z ç ı k ı n ­ tı yapar.

HACI F E R R U H MESCİDİ ₁₇₃ min edilmektedir^". Diğer son cemaat

mahalli olan bazı mescitlerde (Örneğin Zemburi, Sırçalı, Hoca Hasan ve Akşe­ hir Taş Medresesinin mescidinde), son cemaat mahallinin güney-doğu veya kuzey - doğu köşelerinde minare bulun­ duğu gözönüne ahmrsa, bu fikrin ger­ çeğe yakm olduğu kabul edilebilir.

II. DIŞ YAPI

Halen mescit dış görünüşünün ori­ jinal etkisini az çok kaybetmiş durum­ dadır. Şöyle ki, büyük bir ihtimalle diğer Konya mescitlerinde olduğu gibi kubbe olan üst yapı yıkıldıktan sonra tavan şimdiği düz dam ile örtülmüş-tür'^ Bu yeni örtü yapıya yatay eksen­ de uzanan dikdörtgen bir blok şeklini vermektedir (Resim: 1)'^ Güney beden duvannda meydana gelen mihrap çı-kmtısmdan başka bu formun masifli-ğini giderecek bir çıkmtı veya girinti yoktur. Bahsedilen güney duvarında ise çift nişli mihrap zeminde 60 cm. ge­ nişlikte başlayan ve yukarı doğru ince-lerek 10 cm. genişlikte nihayetlenen bir taşmtı meydana getirir (Şekil: 1).

A. Beden Duvarları :

Yukarıda bahsedildiği gibi, yapı­ nın iç düzeni duvarların dış yüzüne ta­ şınmaz ve yan duvarlar bir bütün

ola-10. î . H . K o n y a l ı , op. cit., s. 361-365. 11. İ ç m e k a n d a k a r e a l t y a p ı d a n ü s t y a ­ p ı y a g e ç i ş e l e m a n ı o l a r a k k u U a m l a n t r o m p l a -m -m e y d a n a g e t i r d i ğ i d a i r e k a s n a g r ı ü s t y a ­ pının kubbe o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . B u k u b ­ benin n a s ı l ve ne z a m a n y ı k ı l d ı ğ ı h a k k ı n d a kesin bilgi e d i n i l e m e d i ğ i gibi y ı k ı l m a d a n ö n ­ ceki geklini g ö s t e r e n v e y a k a y d e d e n d o k ü m a n d a b u l u n a m a m ı ş t ı r .

12. O r i j i n a l k u b b e l e r i h a l e n m e v c u t o l a n d i ğ e r mescidlerde, ( A b d ü l m u m i n , K a r a t a y g i ­ bi) İki geometrik f o r m u n , k a r e a l t y a p ı ve y a n m daire kubbenin, ü s t ü s t e k o n m a s ı ile dikey a k s t a i k i t a b a k a h b i r y ü k s e l i ş m e y d a ­ n a g e ü r . K u b b e l e r a l t y a p m m y a n d u v a r l a r ı ü z e r i n e oturur, k a s n a k y o k t u r . Y a l m z b i r k a ç ö r n e k t e , ( î ç K a r a a s l a n , H a l k a b e g u ş ) a l t y a p ı ile ü s t y a p ı a r a s ı n d a d a r b i r k a s n a k m e v c u t ­ tur.

rak uzanır''. Duvarlar Gödene taşı ile kaplanmıştır». Taşlar büyük dikdört­ gen bloklar halinde kesümiş ve derz araları çok muntazam yerleştirilmiş, düzgün, pürüzsüz bir yüzey yaratılmış, tır. Duvarların üst kısmındaki açık renk iki taş sırası ve bütün çörtenler yakın zamana ait ilâvelerdir.

Güney duvarında batı köşeye kay­ mış küçük tepe penceresinden başka yan ve arka duvarlarda hiçbir pencere açıklığı yoktur. Sağır beden duvarları yapmm dış görünüşündeki masif ligi arttırır, âdeta yeknesaklaşan bir bü­ tünlük yaratır.

Arka ve yan duvarların aksine cep­ he kompozisyonuna oldukça ehemmi­ yet verilmiş, ortada büyük bir portal ve iki kenarında iki pencere ile bölümlen-miştir (Resim: 2).

XIII. yüzyıl yapılarının cephelerin­ de genellikle rastlanan abidevî portal-lere, yalnızca kare bir hacimden ibaı-et olan ve birinci gmp olarak bahsettiği­ miz Konya mescidlerinde rastlanma­ maktadır. Bunun sebebi de genellikle bu yapıların küçük oluşu ve cephe du­ varında büyük bir portale yer olmayışı­ dır. Bunun aksine, ikinci grup mescid­ lerde, kapalı veya açık bir son cemaat mahalli olanlarda, cephe düzeni daha itina ile ele alınmış ve uygulamada da

13. K a p a h son c e m a a t l e r i olan d i ğ e r i k i mescidde, B e y h e k l m ve T a b i r ile Z ü h r e mes­ cidlerinde, son c e m a a t i n k ı s a y a n d u v a n h a -r i m d u v a -r m a n a z a -r a n b i -r ç ı k m t ı m e y d a n a ge­ t i r i r . B u ç ı k m t ı B e y h e k i m ' d e 1.80 m., T a h i r ile Z ü h r e d e i'se, .80 m . dir. B ö y l e c e iç m e k a n ­ d a k i b ö l ü n m e m e s c i d i n d ı ş k ü t l e s i n e de a k ­ seder. B a ş a r a b e y ve K a r a t a y mescidlerinde ise, H a c ı F e r r u h ' t a o l d u ğ u gibi, d ı ş d u v a r l a r ­ d a i ç t e k i a y ı r ı m ı belirtecek h i ç b i r i ş a r e t y o k ­ t u r . 14. t. H . K o n y a l ı , op. cit., s. 367; M . Z . O r a l , ' K o n y a ' t l a S ı r ç a h Medrese', « B e l l e t e n » , C . I X , A n k a r a , 1961 s a y ı 53. s. 356; G ö d e ­ ne t a ş ı k a l k e r U , s a r ı m s ı b e y a z r e n k l i b i r t a ş cinsidir, k o l a y a ş ı m r . K o n y a ' d a k i t a r i h i y a ­ p ı l a r d a ç o k k u l l a n ı l a n ü ç ç e ş i t t a ş t a n b i r i ­ dir.

çeşitlilik sağlanmıştır'^. Ancak yalnız Hacı Ferruh Mescidi portalinde XIII. yüzyılın bilhassa ilk çeyreğinde inşa edilen abidevî portallerle direkt bir benzerlik kurulabilecek ve mukayese

edilebilecek bir düzene rastlanmakta­ dır. Bu erken devirde formüle edilme­ ğe başlanan elemanlara ve dekoratif özelliklere Hacı Ferruh portalinde rast­ lamak mümkündür. Şu farkla ki, bura­ da portal çerçevesi yapı kütlesinin dı­ şına taşmaz. Cephe duvarıyla aynı se­ viyede kalır, yan duvardan sadece ince bir silme ile ayrılır.

B. Portal :

Portal, dikdörtgen bir çerçeve ve bunun içine yerleştirilmiş derin bir portal nişinden ibarettir. Yukanda da bahsedildiği gibi, cephe duvarında dı­ şa doğru bir çıkıntı yapmayan ve yan duvardan ince bir silme ile ayrılan çer­ çevenin genişliği 4.50 m., yüksekliği ise 6.00 m. ye yakındır. Çerçevenin üç ke-nanm dolaşan, değişik silmeli iki ke­ nar bordürü portal nişine doğru hafif kademelenir (Şekil: 2 a).

Dıştaki .41 m. genişlikteki bordür içbükey kavislidir. îç kenarındaki gi­ rintili friz, büyüklü küçüklü üçgen gi­ rintilerin aynı hat üzerine sıralanma­ sından meydana gelir. Bazen de bir üç­ gen, bir yarım daire olmak üzere deği­ şiklik gösterir, etraflarını iki ince yiv

15, Birincd gruruptaki mescitlerin girig k a p ı l a n tam merkezde değildir. Çoğunlukla k a p ı d o ğ u veya b a t ı k ö g e y e d o ğ r u kaydırıl­ m ı ş , d i ğ e r k ö ş e y e de denge s a ğ l a m k a m a c ı y ­ l a bir pencere y e r l e ş t i n i m i g t i r . i l â v e t e n de k a p ı d a kemerli bir n i ş girintisi yoktur, sade­ ce a l ç a k ve dar bir ç e r ç e v e d e n ibarettir. A b d ü l m u m i n , S a k a h a n e , î ç K a r a a s l a n ve Ş e k e r -f u r u ş mescitlerinde o l d u ğ u gibi. İkinci gu­ r u p t a İse, hem b ü t ü n ü y l e cephe kompozisyo­ nunda, h e m de g i r i ş k a p ü a n n m d ü z e n i n d e bir mescidden d i ğ e r i n e d e ğ i ş e n uygulamalar g ö z e ç a r p a r . B u n d a d a en b ü y ü k rolü son cemaa­ t ı n a ç ı k v e y a k a p a h o l u ş u oynar.

dolaşu:'*. Girintilerin asimetrikliği ya-nısıra friz gayn muayyen aralıklarda dönüşler yaparak intizamsız bir hat ta­ kip eder (Şekil: 2 b).

İkinci kenar bordürü .45 m. ge-nişliğindedir ve muntazam bir dik­ dörtgen çerçeve meydana getirir. Yüze­ yini alçak kabartma oyulmuş, geomet­ rik bir geçme aralıksız kaplar. Burada ilginç olan iki ayrı kompozisyonun se-çilmesidir. Her iki kenarda da, alt­ tan dört taş sırasmda, merkezden yayı­ lan ve kesişen inşe şeritler merkezlerde on kollu yıldızlar meydana getirir'I Bu dört taşın üzerindeki sıralarda ise mer­ kezdeki bir yıldıza ilmiklenen dikdört­ genler ve bunları çerçeveleyen bir altı­ gen yer alır" (Şekil: 2 b). Her iki ör­ nekte de yıldız ve altıgenlerin herbiri bir taşı kaplar. Geometrik geçmeyi meydana getiren ince şeritlerin alçak kabartma oyuluşu tezyinata yüzeye ya­ kın, yüzeye bağlı bir özellik verir. K u \ -vetli ışık, gölge kontrastı olmaz.

Dikdörtgen çerçeve ile kemer ara­ sında yer alan üçgen köşeliklerde ve kemerde yüzey boş bırakılmıştır (Re. sim: 4).

Portal nişi, 1.96 m. genişliğinde, 1.10 m. derinliğindedir ve mukarnaslı kavsara ile örtülür. Eş yükseklikte ye. di sıra halinde dizilen mukarnaslar, in­ tizamsız basamaklarla yükselen kavsa­ ra ağzını meydana getirir. Mukarnas yuvalan geniş ve derin, yüzeyleri yel­ paze dilimlidir. Yalnız alttan ikinci sı­ rada ve köşelerde gruplaşırlar, diğer­ lerinde tek tek dizilirler. Portal nişinin

16. 1210 tarihli A l a y H a n v e 1223 t a r i h l i N i ğ d e A l a a t t i n C a m i s i p o r t a l l e r i n d e b u f r i z a y m boyda ü ç g e n l e r d e n m e y d a n a g e l e n m u n ­ tazam bir d ü z e n g ö s t e r i r . B k : S . ö g e l , A n a ­ dolu S e l ç u k l u l a n n m T a ş t e z y i n a t ı , A n k a r a , 1965. Lev. 2, 10. 17. A y n ı kompozisyon N i ğ d e A l a a t t i n C a ­ misi p o r t a ü n i n esas b o r d ü r ü n d e y e r a l ı r B k : S. ö g e l , op. cit. L e v . 10. 18. 1205 tarihli K a y s e r i , D a r ü ^ ş i f a p o r ­ talinde esas bordürde a y m k o m p o z i s y o n m e v ­ cuttur. B k : S. ö g e l , op. cit. L e v . 4

HACI F E R R U H MESCİDİ ₁₇₅ arka duvarında yayvan kemerli kapı

açıklığı, nişin yan duvarlarında ise kar­ şılıklı iki mihrabiye yer alır. Mihrabi-yelerin dikdörtgen çerçevelerinin dış hatları halen çok aşınmış olan ince ka­ val silmelerle belirtilmiştir. Sivri ke­ merli yarım kubbeleri gene mukarnas-lıdır, hemen üstlerinde de mukarnaslı bir korniş yer alır (Resim: 5).

Portal'da tezyinatın azlığı, yalnız kenar bordürlerine ve alçak kabartma olarak işlenişi, yapının erken tarihinin özelliklerindendir. Yukarıda da belir­ tildiği gibi, geometrik geçme kompozis­ yonlarının benzerlerine veya tıpatıp aynılarına, XIII. yüzyıl başında inşa edilmiş başka yapılarda da rastlanmak­ tadır. Ancak bu geçmelerin Hacı Ferruh portalindeki dizilişinde bariz bir inti­ zamsızlık göze çarpar.

C. Pencereler :

Portalin iki kenarında 1.00 m. ge­ nişliğinde ve 1.60 m. yüksekliğinde dikdörtgen iki pencere yer alır. Etraf-lanm yekpare taştan söveler çerçeve­ ler, üst kısımlarında ise yuvarlak birer alınlık ve sivri kemerler yer alır.

III. İÇ YAPI

A. Kapalı Son Cemaat Mahalli : Üç tarafı kapalı dikdörtgen bir mekân olup, harimden önce bir hazır­ lık mekânı vazifesi görür. Duvarlar ha-rimin iç duvarlarında kuUamlan gri taşlarla kaplanmıştır. Burada da ha-rimdeki gibi üst örtü değişikliğe uğra­ mıştır ve halihazırdaki beşik tonoz ya­ kın devir yapısıdır (Resim: 10)".

Ha-19. A y n ı ş e k i l d e k a p a l ı b i r son c e m a a t i olan B a g a r a b e y mescidinde de m e v c u t ü z e n ­ gi t a ş l a r ı ş i m d i k i ü s t y a p ı y a u y m a m a k t a d ı r . K a r a t a y mescidinin k a p a l ı son c e m a a t k ı s ­ m ı n d a d a ü s t y a p ı d e ğ i ş i k l i ğ e u ğ r a m ı ş t ı r . O r i j i n a l ü s t y a p m ı n m e v c u t o l d u ğ u ö r n e k l e r ­ den b i r i T a h i r ile Z ü h r e mescididir, a n c a k b u r a d a d u r u m d i ğ e r l e r i n d e n f a r k l ı d ı r . S o n c e m a a t i k i a y r ı h a c i m e a y r ı l m ı ş ve b u n l a r ­ d a kubbe ve h a ç tonozla ö r t ü l m ü ş t ü r , b u y ü z ­ den de H a c ı P e r r u h ' u n son c e m a a t k ı s m m d a k i orijinal ö r t ü n ü n n a s ı l o l d u ğ u n a d a i r b i r bilgi veremez.

rimle kapalı son cemaati ayıran duvar­ da şimdiki beşik tonozla alâkası olma­ yan üzengi taşlarının mevcudiyeti ori­ jinal üst yapmm daha değişik bir şe­ kilde olduğunu göstermektedir.

Yukarıda da bahsedildiği gibi, ara duvarı harime geçit veren iç kapı ve iki yanındaki pencerelerle bölünmüş, böylelikle de bu kısımla harim arasın­

da az da olsa bir bağlantı kurulabil­ miştir. Aynı zamanda bu açıklıklar ha­ rime ışık sağlayan yegâne elemanlar-dır^°. Ancak her iki mekân da genellik­ le karanlıktır, bu da daha ziyade taş­ ların koyu renginden ileri gelmektedir.

1. İç Portal

Harime açılan iç portal de dikdört­ gen bir çerçeve içine alınmıştır. Bura­ da da aynen giriş portalindeki gibi çer­ çeveyi dolaşan bordürler değişik silme-lidir ve nişe doğru kademelenirler (Şe­ kil: 3 a).

En dıştaki .40 m. genişlikteki bor-dürde yer alan alçak kabartma geomet­ rik geçme, giriş portalindeki ikinci bor-dürün üst kısmında yer alan geçme kompozisyonunun yakın benzeridir. Sırtları içbükey kavisli şeritlerden ku­ rulan kompozisyonda merkezlerdeki yıldızlara dikey, yatay ve diagonal yön­ lerde ilmiklenen dikdörtgenler ve hep­ sini birden çerçeveleyen içiçe iki altı­ gen mevcuttur. Geçme her kesme taşa bir altıgen isabet edecek şekilde ulanır

(Şekil: 3b)^'.

Bu geniş bordürü takiben, yüzeyi balık sırtı yivli ince bir kaval silme, üçgen girintili bir frizle son bulan ge­ niş içbükey kavisli bordür ve ince bir

20. 1968 y ı l m d a y a p ı l a n m a h a l l i o n a r ı m s ı r a s m d a bu k ı s ı m l a r a h ş a p b i r b ö l m e k a p ı s ı ve p a b u ç l u k a r k a s m d a k a l d ı ğ ı i ç i n , h a l e n ne i ç k a p ı y ı ne de pencereleri t a m o l a r a k g ö r ­ m e k m ü m k ü n d ü r . I ş ı k i m k â m d a a r t ı k t a m a ­ m e n o r t a d a n k a l k m ı ş t ı r . 21. A y n ı k o m p o z i s y o n 1180 t a r i h l i D i v r i ­ ğ i K a l e c a m i s i portalinde a h n h k t a , 1195 t a ­ r i h l i S i t t e M e U k t ü r b e s i ve 1205 t a r i h U A l a y H a n portalinde iae k e n a r b o r d ü r ü n d e y e r alır.

şerit olarak uzanan ve çerçeveyi alttan da dolaşan iki şeritli bir geometrik geç­ me gelir (Şekil: 3 b, Resim: 9).

Kavsara kısmmda, üzerine mimar kitabesinin yerleştirildiği ahnlık ve bu­ nu çerçeveleyen basık sivri kemer yer alır.

2.00 m. derinliğindeki nişin iki ke­ narındaki mihrabiyeler yarım kubbe­ lerle ve bunları takip eden mukamaslı konsollarla nihayetlenir.

Böylece hem ölçüleri, hem de de­ korasyonuna verilen önemle bu portal talî mahiyetteki bir iç kapıdan ziyade bir giriş portali karakterine sahiptir.

2. Pencereler

îç kapımn iki kenarındaki 1.05 m. açıkhkta, 1.00 m. derinlikteki dikdört­ gen pencerelerin üst kısımlannda sivri kemerli alınlıklar yer alır ve cephedeki pencerelere benzerlik gösterir.

B. Harım

6.85x6.85 m. ölçülerindeki kare plânlı harimin kuzey ve batı duvarla­ rında zeminden başlayan ve 1.50 m. ka­ dar yükselen, .15 m. genişlikte bir çı­ kıntı mevcuttur. Güney duvanndaki küçük tepe penceresinden başka du­ varlarda hiçbir açıkhk yoktur.

Kare alt yapının köşelerine yerleş­ tirilen dört geniş tromp ile kubbenin dairevî kasnağına geçilir (Resim I I ) . Tromp kemerlerinin biraz üzerinde sağlı sollu ikişer küçük sağır niş yer alır ve kubbe kasnağı ile esas tromplar arasında ikinci bir geçiş kısmı meyda­ na getirir.

Güney - doğu köşesindeki tromp diğer üçünden farkhdır. Burada yan­ lardaki sağır nişlerden başka, tromp kemerlerinin hemen üzerinde beş kü­ çük mukamas hücresi düz bir hatta yanj îna sıralanır. Bunlar şekil bakı­

mından mihraptaki mukamaslarla mu­ kayese edilebilirler (Resim: 13).

îç duvarlar tabandan tavana ka­ dar, tromplann içbükey kavisli yüzey­ leri de dahil, kesme taşla kaplanmiş-trı. Mahallî ismi ile «Gici Muhsine» ta­ şı denilen bu taşın, zamanın ve sürtün­ menin tesiriyle parlaklaşmış koyu gri bir rengi vardır^. Burada taş işçiliğine dış duvarlardan daha fazla itina göste­ rildiği, derzlerin intizamına bilhassa dikkat edildiği göze çarpmaktadır. İlâ­ veten de dış tesirlere, aşınmaya maruz kalmayan iç duvarlar çok daha iyi ko­ runmuştur.

Evvelce de bahsedildiği gibi, mes­ cidin kubbesi, dairevî kasnağın hemen üstünden, çöktükten sonra şimdiki düz ahşap örtü ile yenilenmiştir. Bu yeni üst örtü muhakkak ki yapının içte ve dıştaki orijinal tesirini değiştirmekte­ dir. İlk yapıda, duvarlardaki taş kapla-manm kubbede de devam ettiği ileri sürülmektedir^. Bu görüş doğru ise muhtemelen kubbenin de aynı sebep­ ten çöktüğü söylenebilir, çünkü Hacı Ferruh Mescidi ile aynı yıllarda veya daha erken inşa edilmiş olan diğer Konya mescidlerinin çoğunda orijinal tuğla kubbeleri halen iyi durumdadır^^.

1. Mihrap

Mihrap çerçevesi tavana kadar yükselen, fakat duvar j^zeyinden taş-mayan 4.30 m. genişlikte, 6.00 m. yük­ seklikte dikdörtgen formdadır. Mihrap hücresi içiçe yerleştirilmiş, birincisi dikdörtgen plânlı, ikincisi yarım

poly-22. M . Z . O r a l , Ibid. B u d a b i l e ş i m i k a l ­ kerli bir taktır, k o l a y c a i ş l e n m e s i n e m u k a b i l d ı ş tesirlerle kolay a ş ı n m a z .

23. t. H . K o n y a l ı , op. cit. s. 366. 24. ö r n e ğ i n K a r a t a y ve H a l k a b e g u ş m e s ­ citlerinde orijinal t u ğ l a k u b b e y i g ö r m e k m ü m ­ kündür. A b d ü l a z i z , B a ş a r a b e y , B e y h e k i m , H o ­ c a Hasan, T a h i r ile Z ü h r e ' d e ise t u ğ l a k u b ­ beyi içerde badana a l t ı n d a n s e ç m e k m ü m ­ k ü n s e de d ı ş t a beton ş a p l a k a p l a n d ı ğ ı i ç i n esas şekilleri k a y b o l m u ş t u r .

HACI F E R R U H MESCİDİ ₁₇₇ gonal plânlı, iki nişten meydana gelir".

İç mekânın küçüklüğü yanında mihra­ bın ölçüleri fazlasıyla büyük tutulmuş­ tur. Ancak, malzemenin seçimi ve kul­ lanılışı bu ölçülerin fazla göze batması­ nı önler. Mihrap yüzeyinde malzeme değişikliği yapılmamış, iç duvarlara kaplanan Gici Muhsine taşı burada da kuUamlmıştır. Bu husus mihrabın mo­ numental tesirini azaltmak yanısua

iç mekâmn umumi havasıyla da tam bir ahenk yaratır. Netice olarak da mihrap, duvara sonradan aplike edil­ miş yabancı bir eleman olarak dur­ maz, yan duvarlarla bir bütün haline

gelir. Satıhlar arasmdaki yegâne ayı-nm yan duvarların düzlüğü, pürüzsüz­ lüğü yanında mihrap çerçevesindeki kenar bordürlerinin içe doğru kademe-lemnesi ve yüzeylerinin alçak kabartma oyulmuş oluşudur. Ancak bu işlenmiş satıhlar asgariye indirilmiş ve sadece esas elemanların dış hatlarını belirte­ cek şekilde sıralanmıştır (Şekil: 4, Re­ sim: 12).

Çerçevenin üç kenarını dolaşan en dıştaki .25 m. genişlikteki içbükey kavisli bordur, duvar yüzeyinden in­ ce bir silme ile ayrılır. B ördür yüze­ yinde alçak kabartma geometrik geç­ me yer alır. Desen olarak, iç por-talin en dış dordüründeki geçme tekrarlanmıştır. Bunu takibeden ikin­ ci bordür .58 m. genişlikte ve düz silmelidir. Birinci nişi çerçeveleyen yanm daire kemer üzerinde ve niş gi­ rintisi içinde devam eder. Yüzeyini al­ çak kabartma, hasır örgü gibi örülmüş bir üç şeritli geçme kaplar.

Birinci niş 1.35 m. açıklığında, .35 m. derinliğinde dikdörtgen plân­ lıdır. Arka yüzünde .40 m. açıklığın­ da, .20 m. derinliğinde yarım po­ lygonal plânlı ikinci küçük niş yer ahr^. Birinci nişin köşelerindeki

silin-25. B u r a d a ç i f t n i ş l i m i h r a p l a r a X I I I . y ü z y ı l d a n m u h t e m e l e n en e r k e n örneg:! b u l ­ m a k t a y ı z . A y m ş e k i l d e ç i f t n i ş l i t a ş m i h r a p ­ l a r a y ü z y ı l b o y u n c a y a p ı l m ı ş b i r k a ç eserde

dirik gövdeli sütuncelerin yüzeyleri düz, tezyinatsız bırakılmıştır. Başlıkla­ rı üstte küp, akta yarım daire tabla ol­ mak üzere iki kademeUdir. Küçük nişin etrafını dolaşan profilsiz kemer zemine kadar devam eder. Bunun yüzeyin­ de de içiçe ilmiklenen daire ve bak­ lavaların meydana getirdiği girift bir geçme yer alır (Resim: 14).

Birinci nişin kavsarasmda .25 - .28 m. yüksekliğinde beş makarnas sırası mevcuttur. Dış portalde olduğu gibi kavsara ağzı intizamsız basamaklar­

la yükselir. Portaldekilere benzeyen mukarnas j'uvarları derin, geniş ve yelpaze dilimlidir; gruplaşmadan tek tek dizilirler. İkinci nişte ise gene yel­ paze dilimli, fakat küçük yuvalardan meydana gelen üç mukarnas sırası kav-sarayı örter.

SONUÇ :

Konya'da XIII. yüzyıl boyunca in­ şa edilen küçük mescidlerde başlıca iki plân tipinin geliştiği ve bunların az de­ ğişikliklerle yirmi tane kadar mescidde uygulandığı görülür. Hacı Ferruh Mes­ cidinin plân şeması, kare harim kısmı ve bunu takip eden kapalı son cemaat kısmı ile, ikinci gurup mescidler arasm-da mütalâa edilir ve bu plânın görül­ düğü en erken örneklerden biridir. Ay­ nı zamanda Başarabey, Erdemşah ve Karatay mescidlerinde olduğu gibi bu plânın en basit şeklini göstermektedir. Hacı Ferruh Mescidi Konya mes-cidleri içinde tamamen kesme taştan inşa edilmiş yegâne örnektir ve bu da ona aralarında daha hususî bir yer ver­ mektedir. Bu >aizden de mescid malze­ me ve işçilik yönünden diğerlerine na­ zaran bir üstünlüğe sahiptir. Dış du­ varlarında kullanılan Gödene taşı ve iç duvarlarında kullanılan Gici Muhsine d a h a r a s t l a n m a k t a d ı r , ö r n e ğ i n N i ğ d e , A l a a t -tin C a m i s i (1221), A k s a r a y , S u l t a n H a n

(1229'dan s o n r a ) , K a y s e r i , S u l t a n H a n (1222 -3 6 ) , ve D e v e l i , S i v a s i H a t u n c a m i s i (1280).

taşı, derz aralıkian hemen hiç belli oi-mıyacak şekilde kaplanmıştır. Bu titiz işçilikte mescide halk arasmda iyi bili­ nen ikinci ismini «Akçe Gizlenmez Mes­ cidi» ismini vermiştir.

Taş işçiliğinin yamsıra portal de­ korasyonunda Hacı Ferruhla çağ­ daş cami ve kervîinsaray portallerin-de rastlîinan özelliklere yer verilmiş­ tir. Sadece esas elemanları çerçevele­ mek ve barizleştirmek için kullamlan geometrik geçmelerin tıpatıp aym veya

benzer şekillerinin bu erken devirde in­ şa edilen eserlerde yaygm olarak kulla-mldığı görülür. Dekorasyonda ikinci

bir özelHk de, her iki portalde ve mih­ rapta geometrik kompozisyonların benzer şekilde tekrarlanması ve

mu-kamaslann benzerliğidir. Bu da iç ve dış yapı arasında bir homojenlik mey­ dana getirir. Netice olarak da, kesme taş duvarlannm meydana getirdiği bü­ tünlüğü dekorasyon tamamlar.

Bütün bu özellikleriyle Hacı Fer-ruh Mescidini Konya'daki küçük mes-cidlerden ziyade aym sıralarda inşa edilen daha büyük çaptaki binalarla mukayese etmek ve onlarla birlikte de­

ğerlendirebilmek fırsatı elde edilmelv-tedir.

THE MESCİD OF HACI FERRUH

Hacı Ferruh Mescidi is in Konya, Aksinne Mahallesi, Taş Cami Caddesi, in the immediate vicinity of the large Sahip Ata complex^

This building is also called Taş Cami, since both its exterior and inte­ rior are completely faced with cut sto­ nes; and Akçe Gizlenmez Mescidi, after an anectode originating from its time of construction which complements the fine stoneworkmanship of the mes­ cidi

Besides the well known and much discussed larger stmctures of the X I I I . th. century, small mescids such as Ha­ cı Ferruh are abundantly distributed all over the city of Konya, with at least one or two in every neighbourhood. While most of them still retain their original characteristics, a few others are hardly distinguished from the hou­ ses that surround them.

According to their plans, these mescids can be divided into two groups:

1. The prayer hall is a single unit and has a square plan, surmounted with a dome'.

2. The domed, square prayer hall is preceded by a second unit, which is either a closed vestibule or a colonna­ ded portico*.

The plan of Hacı Ferruh Mescidi, falls in the second group and it can be mentioned as one of the earliest and best preserA^ed examples among them. The building is definitely dated by its inscription panel inserted above the entrance portal (Pl.4).This inscription, in Arabic, consists of five lines which state that the mescid was donated by Hacı Ferruh bin Abdullah, in 612 H. -A.D. 1215, during the reign of îzzeddin Keykâvüs, son of Giyaseddin Keyhiis-rev^

A second inscription panel is pla­ ced above the lintel of the inner portal, which leads into the main prayer hall

(PI. 8). This one does not contain any dates, but in the first two lines it gives the name of the architect as «Ramazan

1. Î . H . K o n y a l ı , A b i d e l e r i v e K i t a b e l e r i Ue K o n y a T a r i h i , K o n y a , 1964, p. 362-367; M. ö n d e r , M e v l a n a Ş e h r i K o n y a , K o n y a , 1962, p. 97; S. E y i c e , "Mesciid' t s l â m A n s i k l o p e d i s i , vol. V m . p. 89; F . S o y m a n - t. T o y g a r , K o n y a E s k i E s e r l e r K ı l a v u z u , K o n y a 1944, p. 47; M. K a t o ğ l u , '13. y . y . K o n y a s m d a b i r c a m i g^nruba v e s o n censaat m a h a l l i ' , <cTürk E t n o g ­ r a f y a D e r g i s i » , N o . I X . p. 88. 2. İ H . K o n y a l ı , op. cit. p. 362. A c c o r d i n g to t h i s anectode, the do­ nor of the building- ordered the m a s t e r m a s o n

to face both the e x t e r i o r a n d the i n t e r i o r w a l l s w i t h c u t stones. H e w a n t e d the j o i n t s so perfectly f i t t i n g t h a t t h e r e w o u l d n o t be any opening between t h e stone c o u r s e s e v e n to hide a tliin gold coin ( a k ç e ) . T h e m a s t e r mason w a s threatened w i t h d e a t h i n c a s e he could not fulfill these r e q u i r e m e n t s .

3. E x a m p l e s : A b d ü l a z i z , A b d i i l m u m i n , H a l k a b e g u ş , Ş e k e r f u r u ş , S a k a h a n e , I ç K a r a -a s l -a n , T e r c e m -a n , Z e v l e S u l t -a n . 4. E x a m p l e s : B a g a r a b e y , B e y h e k i m , Z e m b u r i , T a l v i r lie Z ü h r e , BJrdemşah, H a c ı F e r r u h , K a r a t a y . 5. I . H . K o n y a U , op. cit. p. 363, i l l u s t r a ­ t i o n of the i n s c r i p t i o n p a n e l on the s a m e page.

M . Ö n d e r , ibid.

T h e s a m e person's n a m e i s mentioned i n a second w r i t t e n document, w l i i c h i s the foundation c h a r t e r of the K e y l i a v u s H o s p i t a l i n S i v a s . T h e foundation c h a r t e r of t h i s hos­ p i t a l ( c o n s t r u c t e d f o r î z z e d d i n K e y k a v u s I n 1217) w a s p r e p a r e d I n 1221, a n d the n a m e of H a c ı F e r r u h b i n A b d u l l a h I s g i v e n a s the t r u s t e e of the fund established b y tzzeddin K e y k a v u s .

bin Güneş», who probably came from Kayse^i^

/. PLAN

The overall plan of the mescid is a rectangle comprising a square pra­ yer hall and the vestibule (Fig. 1). The interior mesurements of the prayer hall are 6.85x6.85 m. This is preceded, on the east, by a closed vestibule mea­ suring 3.57X6.85 m. The east wall of the prayer hall serves as a partition between these two spaces. It is pierced with a portal and two windows, exactly following the facade scheme. The scale and decoration of this inner portal has the same character as the entrance portal, thus giving the impression that the prayer hall and the vestibule were planned singly with their own entran­ ces. Despite their juxtaposition they re­ main distincly seperate. It is apparent that the problem of merging the main prayer hall with the vestibule as one unit, whilst creating a close link bet­ ween them is not yet solved. This in­ ternal seperation of the mescid is not apparent on the exterior, where the walls extend uniformly without a brake to mark the dividing line of the two spaces'.

Although the building does not now have a minaret, on the South-East cor­ ner of the vestibule there isa passage

6. Î. H . K o n y a h , Ibid.

The third line of the inscription, men­ tioning- his place of origin has been partly damaged ,but it is deciphered as 'el-Kayseriy-ye' by t. H . K o n y a h . T h e fine stone work­ manship of the building, a characteristic of most x m . C e n t u r y buildings in Kayseri, a l ­ so m a k e s h i m think that the architect came f r o m this city.

7. I n other mescids w h i c h have a clo­ sed vestibule,, like B a ş a r a b e y and K a r a t a y , the p r a y e r hall and the vestibule are simi­ l a r l y separated from one another i n the in­ terior, eventhough this seperation is not mar­ ked on the exterior. However, in B e y h e k l m and T a h i r ile Z ü h r e , built during the last q u a r t e r of the X H I th. century the vestibule has a closer relationship w i t h the p r a y e r halL

and a flight of steps built in the thick­ ness of the wall. It has been assumed that originally this staircase led to the minaret'. This assumption can be ac­ cepted since in other mescids, whene­ ver a portico or a vestibule precedes the prayer hall (e.g. in the Zemburi mescidi, Sırçalı Mescid and Hoca Ha­ san Mescidi), there is a minaret flan­ king the South-East or the North-East corner of the vestibule.

II. EXTERIOR

At present the mescid has some­ what lost its original appearance. The original upper structure, which most probably was a dome, as in all the rest of the mescids, has apparently collap­ sed, and replaced with the presen; flat roof. This covering gives the buil­ ding a very massive, rectangular block­ like form (PL 1)'". There are no pro­ jections or recessions to alter it, exept on the South Wall where the mihrap protrudes slightly. At the top it prt. jects 10 cm. increasing downward !o about 60 cm. to accomodate a second smaller niche placed within the first mihrap niche (Fig. 1).

A. Walls

As stated above, the articulation of the interior spaces is not revealec' on the exterior of the walls which

ex-8. t . H . K o n y a l ı , op. clt., p. 364-365. 9. T h e condition of the i n t e r i o r , f o i u squinches creating the zone of t r a n s i t i o n for the base of the dome, i n d i c a t e s t h a t i t wa.s a dome. However, Information on h o w a n d when this dome collapsed w a s n o t a v a i l a b l e . Nor w a s it possible to find p i c t o r i a l o r v e r ­ bal information for the o r i g i n a l s h a p e of t h i s dome.

10. I n other mescids, w h i c h s t i l l c a r r y their original domes, there i s a m a s s i n g of twQ geometrical forms, w h i c h p r o d u c e s a t w o layer elevation. T h e domes a r e p l a c e d d i r e c t l y over the cubic or r e c t a n g u l a r l o w e r s t r u c t u ­ res, without a drum. O n l y i n a f e w c a s e s it is possible to see a low d r u m b e t w e e n t h e lower structure and the dome.

T H E MESCİD O F HACI F E R R U H ₁₈₁ tend uniformly". They are faced with

large, rectangular blocks of finely cut and jointed «Gödene Taşı», producing a smooth surface texture'-. On the up­ permost section of the walls, the two rows of stones, lighter in shade, and the water spouts are later additions. Except for the single window opening on the upper part of the South wall, the other three walls are not perfora­ ted with windows. They rise uniformly,

increasing the massiveness of the ex­ terior.

In contrast to the side walls the facade is treated rather elaborately, and articulated with a portal flanked by two windows (Pi. 2). The idea of marking the main entrance with a mo­ numental portal, a characteristic of most XIII. th. c. buildings, is not much favored in the first group of mescids having only a prayer hall. This is partly

due to the small size of the buildings where the facade has no room to incor­ porate a large portal. Whereas, in the second group with the vestibule or the colonnaded portico, emphasis is given to a rather elaborate treatment of the facade, and various shemes have been employed to achieve this". However, only in Hacı Ferruh does there seem

11. I n two other m e s c i d s w i t h vestibules, B e y h e k i m a n d T a h i r ile Z ü h r e , the s h o r t w a l l of the vestibule m a k e s a p r o j e c t i o n a g a i n s t the side w a l l of the p r a y e r h a l l . I n this w a y the p r a y e r h a l l a n d the vestibule a r e diffe­ rentiated on the exterior. H o w e v e r ,in B a -ş a r a b e y and K a r a t a y , a s i n H a c ı F e r r u h , the division cannot be observed on the e x t e r i o r .

12. I . H . K o n y a h , op. c i t . p. 36T.

M . Z . O r a l , ' K o n y a ' d a S ı r ç a l ı M e d r e s e ' «BeUeten.» vol I X . 1961, p. 356. G ö d e n e T a ş ı is a k i n d of calcai-eous stone. I t h a s a y e l l o w i s h white color, a n d i s one of the t h r e e k i n d s of stones used abundantly i n the m o n u m e n t s erected i n K o n y a .

13. I n the f i r s t group of the m e s c i d s , the entrance doors do not h a v e a c e n t r a l p l a c e ­ ment. T h e y a r e u s u a l l y p l a c e d close to one comer, a n d there i s a single w i n d o w opening a t the other corner i n order to c r e a t e a b a ­ lance. F u r t h e r m o r e , the p o r t a l consists of a v e r y low a n d n a r r o w r e c t a n g u l a r f r a m e w o r k , without a n a r c h e d recession. I n the second

to be a direct reference to the larger structures of the XIII. th. c. Its portal carries all the elements of a monumen­ tal portal but is treated in a very sim­ ple style.

B. Portal

The portal has a rectangular for­ mat, and a pointed and stepped arch recession which is covered by a half-dome faced with stalactites (Pi. 3). The rectangular framework measures about 4.50 m. in width, and more than 6.00 m. in height, and it does not pro­ ject from the surface of the wall. Two large bands, with different mouldings, run around the three sides of the rec­ tangle and define its borders.

The first band is a concave moul­ ding. It follows an irregular line and gives a stepped outline to the frame­ work (Pi. 3) (Fig. 2). A chevron pat­ tern with angular projections is carved in low relief on its inner face. Both the size and form of these projections show an assymmetrical arrangement.

Within this first one, the second band forms a perfect rectangular fra­ mework and its surface is decorated with a geometric ornament. The com­ position is an interlace, arranged with the continious intersection of narrow ribs that form ten sided star patterns at the centers and are than repeated vertically, one corresponding to each stone course. These narrow ribs are carved in low relief, thus the outlines of the design stay close to the back­ ground and do not create strong con­ trasts of light and shadow.

Between this rectangular outer framework and the pointed arch, train-gular zones appear and their surfaces group, the p o r t a l s a n d the composition of the whole f a c a d e s show v a r i a t i o n s f r o m one mes-cid to the other, depending mostly on w h e t ­ her there is a vestibule or a portico following; the p r a y e r h a l l .

are left free of decoration. Here there is merely the semicircular arch which crowns the halfdome filled with sta­ lactites (PI. 4). The stalactites are shal­ low but large hemispherical triangles, grouped in twoes and threes and pla­ ced on seven rows within the halfdo­ me.

Behind the niche recession lies the door opening framed with a low arch. Like on the first band of the frame­ work, a chevron pattern is carved on its lower edge (Pi. 6).

On the lower part of the niche re­ cession, there are smaller niches (Mih-rabiye) on the sides, flanking the door opening. Their rectangular frameworks are defined vdth simple mouldings, yet these are badly damaged through wea­

thering. The small halfdomes, crow­ ning their upper parts, are filled with stalactites and a stalactite cornice is placed slightly above (PI. 5).

As the above mentioned descripti­ ons point out, the decoration of the portal shows a simple composition where the carved zones are kept to a minimum, and the carving itself is very shallow. These characteristics are due to the early date of the structure.

The stone facings of the portal have suffered a great deal through weathering, however it is still possible to distinguish the details of the carved designs.

C. Windows

Two rectangular windows flank the portal. They are topped with poin­ ted relieving arches, which outline lu­ nette-like zones. The window openings are seperated, however, from the lu­ nettes by a substantial voussoired flat arch (PI. 7).

III. INTERIOR A. VesUbtde

This is a compact rectangular spa­ ce, serving as a passage before entering the main prayer hall. The walls are fa­ ced with the same grey stones as those which cover the walls of the praver hall.

As in the main prayer hall, the upper structure is altered, and th-present barrel vault is a later a addi­ tion" (PI. 10). On the partition wall, between the prayer hall and the vesti­ bule, there are the remains of trans­ verse arches, which do not coincide with this barrel vault, and indicate that in the original, the form of the upper structure was different.

The partition wall is pierced with a door and two windows, which to­ gether form the link between the pra­ yer hall and the vestibule. Also thes.-are the only means of lighting the pra­ yer hall. On the whole, the interior o I both spaces is quite dark due to the lack of windows and the dark color o T the stone facing.

/. Inner Portal

The iimer portal, leading into the prayer hall has a rectangular format, measuring about 4.50 m. in width. Just like the entrange portal, it is formed of a deep niche recession, and two small niches (Mihrabiye) at the sides (Fig. 3).

14. I n B a § a r a b e y mescidi, w h e r e t h e r e is a similar vestibule, there a r e a l s o t h e r e m a ­ ins of tranverse arches, y e t t h e p r e s e n t co­ vering is not the o r i g i n a l one. T h e u p p e r structure of the vestibule i n K a r a t a y m e s c i d i is also altered. T h e only example w h e r e t h e vestibule still retains i t s o r i g i n a l u p p e r s t r u c ­ ture is T a h l r ile Z ü h r e mescidi. H o w e v e r , h e ­ re the condition i s different, the v e s t i b u l e is divided into two bays a n d c o v e r e d w i t h a do­ me and a cross v a u l t r e s p e c t i v e l y , t h u s i t does not give a reference for the u p p e r s t r u c ­ ture of H a c ı F e r r u h .

T H E MESCİD O F HACİ F E R R ' J H ₁₈₃ The rectangular format is framed

by four bands that vary in their width and receede slightly inwards. The sur­ face of each band is decorated with a different geometric ornament carved in low relief. The first and the largest one has a geometric interlace whose composition is similar to the one on the entrance portal. This is followed by a round moulding filled with a her­ ringbone design; a concave moulding with a chevron pattern and a simple interlace arranged in a narrow band (Pi. 9). With its monumental propor­ tions and elaborate decoration, this portal seems to be more suitable as a main portal than an inner one.

2. Windows

The inner portal is flanked by two windows. The form and scale of these windows, besides the form of the ar­

ches that crown them, are reminiscent to the windows on the façade wall.

B. Prayer hall

The interior of the prayer hall, can be defined as a single bay with a three layer elevation: the square mes-cid space, the zone of transition, and the dome. The transition from the square to the circular base of the dome is by fovir large squinches (Pi. 11). The­ se are simple squinches in which the joints radiate from the back of the squinch arch. These squinches are flan­ ked on the upper part by eight small blind arcades, which produce a second zone before the base of the dome fi­ nally starts.

The squinch on the South-East comer is treated in a slightly different manner. Here in addition to the small arcades flanking the squinch, there is a row of five small niches, whose forms closely follow the large hemi­ spherical forms of the ones within the mihrap niche (PI. 13).

As stated above, at present the ori­ ginal dome has fallen down from im­

mediately above the ring moulding which formed its base. The present co­ vering is a flat timber roof, which con­

siderably alters the original effect of the interior.

The inner walls are faced with stones from their foundations to their tops, including the hemispherical sur­ faces of the squinches. Here a diffe­ rent kind of stone is used, which is called «Gici Muhsine Taşı», and hasa grey color with a smooth patina". The small blocks of stones are carefully jointed and arranged even within the squinches. On the whole the stone workmanship is more refined and bet­ ter preserved than on the exterior.

It has been assumed that stone construction was carried on into the dome'-. This may be true and could be the reason why the dome collapsed, because in all the rest of the mescids in Konya, earlier or contemporary with Hacı Ferruli, the brick domes are still presented in a good condition.

Since the entrance to the prayer hall is not on the East wall, the mihrap is not opposite the door, but falls to its left.

1. Mihrap

The mihrap has a rectangular for­ mat which extends up to the ceiling, but does not project from the side walls. The format measures about 4.30 m. in width and over 6.00 m. in height, and the prayer niche consists of a dou­ ble niche recession. Thus, the propor­ tions are quite monumental, conside­ ring the small scale of the interior

(Fig. 4).

However, its scale is not distur­ bing, because of the selection and

15. M . Z . O r a l , ibid.

T h i s stone is also of a calcerous o r i ­ g i n . I t c a n c a n be easily c a r v e d , but not easily d e s t r o y e d b y n a t u r a l agencies.

handling of the material. The mihrap is faced with the same kind of greyish

stones as those which cover the inner walls, and as a result the surfaces mer­

ge within one another. This besides diminishing the monumental effect, brings the mihrap into perfect har­ mony with the general effect of the in­ terior. As a result, the mihrap does not stand as a foreign element, juxtaposed with the wall, but stays in unity with the rest. There is merely a contrast of textures between the smooth surfaces of the stones covering the walls, and the decorated surfaces of those used on the mihrap.

These finely carved zones of deco­ ration are kept to a minimum, and used in bands which merely define and emphasize the outlines of the compo­ nent elements (Pi. 12).

A large band of geometric orna­ ment frames the rectangular format. This intricate interlace is similar to the ones used on the entrance and in­ ner portals. A second, narrower band, runs as a semicircular arch over the stalactites of the first pointed niche, and continues within the niche reces­ sion. The design in this case is a mul­ tiple interlace carved in low relief.

The niche recession has a rectan­ gular plan with a second, smaller niche placed at its back wall". The rectangu­ lar frame of this second one is defined by a band of carving, running around the sides and the semicircular arch. The composition is again a geometric one, where circular patterns follow one another. Each circle is linked to the one next to it by an interlace of lozenges (PI. 14).

17. T h i s seems to be the earliest example f r o m the X H r . c. where the mihrap has such a double niche recession. T h e same is repeated in a few more stone mlhraps built In later years, s u c h a s : Ni&de, Alaaddin C a m i (c. 1221), S u l t a n H a n in AJksaray (after 1229), S u l t a n H a n i n K a y s e r i - S i v a s (2. 1222-1236), and the D e v e l i U l u C a m i (c. 1280).

The stalactites of the first niche recession are arranged in five rows. These are shallow but large and have a close relationship to the shape and arrangement of those both on the en­ trance portal and squinches ( P I . 1 3 ) .

The stalactites of the second smal­ ler niche are smaller in size, and are arranged in two rows (PI. 14).

CONCLUSION

Surviving XIII. th. c. mescids are not so abundant. Only a few examples are found in Akşehir and Alanya and a larger group of them is in Konya where it is possible to distinguish two differ­ ent plan types. Hacı FeiTuh Mescidi be­ longs to the group of mescids where there is a square planned an.d domed prayer hall preceded by a closed vesti­ bule. And it is one of the earliest examples where this plan type has been used.'*. Furthermore, with Başarabey, Erdemşah and Karatay it shows the preliminary state of this plan where the interior is distinctly divided into a pra­ yer hall and a vestibule, but there is not a close unity between the two spaces On the other hand the exterior block­ like appearance ofthemescid does not reveal this articulation of the ijiterior.

This building can be mentioned as a unique example among the rest of the XIII. the century Konya mescid's, be­ cause of its material and the superior stone craftsmanship. Only in this mes-cid, both the exterior and the interior are copletely faced with dressed stones, and the entrance is emphasized by a large and ornate portal. These features bring the building closer to the larger structures of the XIII. th. century, than to the small mescids wdth which its plan is related.

18. E x a m p l e s : B a ş a r a b e y , b u i l t i n 1213; Krdemgah, built i n 1220; K a r a t a y , b u U t I n 1248; T a h i r ile Z ü h r e , probably b u i l t a r o u n d 1258; Beyheklm, probably a r o u n d 1275.

B A K I R E R 1 I I -I 7^. 6 60 Ş e k . 1 — H a c ı P e r r u h M e s c i d i , p l â n . Ş e k . 2 a — H a c ı F e r r u h Mescidi, d ı ş p o r t a l • p l â n .

€3^

3 a — i ç p o r t a l - p l â n .

3 b ~ i ç P o r t a l , d e t a y .

R e s . 8 - K o n y a , H a c ı F e r r u h M e s c i d i , k a p a h s o n c e m a a t i ç k a p ı , ü s t k ı s ı m 1^ ••c iv. V -. V

• S

i:?

R e a . 7 - K o n y a , H a c ı F e r r u h Mescidi, cephe, pencere.

1 ^

'm

1

3

it

Res. 10 — Konya, H a c ı F e r r u h Mescidi, k a p a l ı son cemaat, b e ş i k tunoz restorasyondan sonra

1

-v'..-^''-^

^-Res. 13 — K o n y a , H a c ı F e r r u h Mescidi, mihrap, k a v s a r a .

Kî-IS