ŞIRNAK ÜNİVERSİTESİ
İLAHİYAT FAKÜLTESİ
DERGİSİ
2017/2
Şırnak Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi
Dergisi 2017/2 yıl: 8 cilt: VIII sayı: 17
Siyasetin Ders İçerikleri (Hadisler) Üzerindeki İzdüşümleri
(Cumhuriyet Dönemi Din Dersleri Örneği)
Hikmetullah ERTAŞ
*Özet
Bu makalede Cumhuriyetin kuruluş felsefesi olan laik, pozitivist, milliyetçi/ulus devlet anlayışı ile ülkeyi olumsuz etkileyen bazı olayların; Cumhuriyet dönemi din der-si kitaplarında yer alan hadis materyaline etkider-si ele alınmıştır. Bu çerçevede Tevhid-i Tedrisât Kanunu sonrası hazırlanan din dersi kitapları taranarak siyasî mülâhazaların hadis seçimine etkisinin olup-olmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Netice olarak ders kitaplarına alınan hadislerde siyasetin izdüşümleri görülmüş, ulaşılan kanaat örneklerle desteklenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet, laiklik, din, hadis, eğitim.
The Projections of Politics on Course Content (Hadith)
(Example of Republic Period ReligionLessons)
Abstract
In this article, the effects of the constitutional philosophy of the republic (secular, positivist, nationalist/nation state understanding) and (some) events that (negatively) affect the country on the hadith material in the republican religious education books are examined. In this frame, religious books prepared after the law or Tevhid-i Tedrisat were searched and tried to determine the political considerations and the effect of the hadith selection. As a result in the hadiths taken on the textbooks, projections of politics were seen and the attitude reached was supported with examples.
Keywords: Republic, secularism, religion, hadith, education
* Yrd. Doç. Dr., Niğde Ömer Halisdemir Ü., İslami İlimler Fakültesi, Hadis A. B. D. hiktas@hotmail.com
Si yas et in D er s İ çer ik ler i (H ad isl er) Ü zer in de ki İ zd üş üm ler i (C um hu riy et D ön em i D in D er sler i Ö rn eğ i)
Giriş
1920’de Osmanlı Devleti mirası üzerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti diğer birçok alanda olduğu gibi eğitimde de köklü reformları süreçlere yayarak yapmıştır. Cum-huriyet Türkiyesi’nde eğitim sahasındaki çalışmalara bakıldığında, faaliyetlerin salt eğitim ile ilgili olmayıp aynı zamanda “Eğitim-Din”, “Din-Devlet” ilişkileri ile de yakından alâkalı olduğu görülür. Bu bağlamda “Din-Devlet-Vatandaş” ilişkisi iktidarın laiklik anlayışına göre şekillenmiş,1 Cumhuriyet kurumlarının kabulleri eğitim politikalarının temel hedefi
haline getirilmiştir.
Tanzimat ile başlayan ıslahat anlayışı sıçrama tahtası olarak kullanılarak 1921’de Medârîs-i İlmiye Nizâmnâmesi yayımlanmıştır. Bunun dışında Heyeti İlmiye ismiyle top-lantılar yapılarak, 1924’teki Tevhid-i Tedrisât Kanunu’nun zemini hazır hale getirilmiştir. Böylece müfredat (ilk-orta-lise) programlarından din dersleri kademeli olarak azaltılmış, 1924, 1927, 1929, 1931 ve 1939 yıllarında yapılan düzenlemelerle programlarından tama-men çıkarılarak,2 din öğretimi işi ailelere bırakılmıştır. O günkü şartlarda Türk
toplumu-nun okuma düzeyi ve ailelerin dinî bilgi seviyesi göz önünde tutulduğunda bu uygulama-nın, yeni yetişen çocukları cehalete ve hurafeye terk etmekten başka bir anlama gelmediği aşikârdır. Bu dönemde müspet anlamda bir din öğretimi ihmal edilirken, kültür derslerin-de ise çarpık bir din anlayışı3 telkin edilerek, din aleyhinde bir hava oluşturulmaya çalışıldı.
1 “Türk İnkılâbı’ndaki laiklik ve pozitivist felsefe düşünüşü sayesinde ve bu ikisinin birlikteliği ile toplumun çağdaşlaşacağı düşünülmüştür. Bu da dinin değil; dini tekelinde gören çevrenin tehdit olarak algılanmasına neden olmuştur.” Bkz. Murat Karataş, “Atatürkçü Düşünce ve Uygulamaların Algılanması ve Yorumu (1938-1948)” (Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2012), 58.
2 Mustafa Öcal, “Türkiye’de Din Eğitimi Tarihi Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6, sy. 12 (2008): 407; Hasan Ali Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim (Ankara 1994), 25.
3 Mesela, 1938 yılı İlk Okul 5. sınıf Tarih ders kitabında şu bilgilere yer verilmiştir.
“İslamlığı yayan Muhammed işte bu Mekke şehrinde altıncı doğum yüzyılını sonlarına doğru dünyaya geldi. Çok küçük iken öksüz kalan Muhammed büyük babası ve amcası tarafından büyütüldü. Kureyşîlerin birçoğu gibi o da ilkönce alışverişle uğraştı. Sonradan zevce olarak aldığı Hatice adında zengin bir kadın hesabına alışveriş için seyahatler yaptı. Bu suretle Muhammed, Musa dini Hristiyanlık hakkında bilgi sahibi oldu. Muhammed çok anlayışlı bir insandı. Arap kabilelerinin putlara tapmalarını, dağınık olarak yaşamalarını, geri ahlak ve adetlerini hiç hoş görmüyordu. Yıllarca vaktini düşünmekte geçirdi. En sonra bu (bir) tanrıya inanmak gerek olduğunu yaymağa başladı. Fakat ilk zamanlarda kendisine pek az kimse inandı. Bundan sonra Muhammed savaşarak dinin yaymağa çalıştı. Birkaç savaştan sonra Mekke’yi ele geçirdi. Arap kabilelerinin çoğu inanarak veya korkarak kendisine boyun eğdiler. Öldüğü zaman İslamlık bütün Arabistan’da yayılmış gibi
Siy as etin D er s İ çer ikler i (H ad isler) Ü zer ind eki İ zd üşü m ler i (C um hu riy et D ön em i D in D er sler i Ö rn eği) 191 Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
1949’da tekrar okutulmaya başlanan din dersleri 1982’de “Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi” ismiyle ilkokul 4. ve 5. sınıflar, ortaokul ile liselerin tüm sınıflarında zorunlu ders hâline getirildi. 1982 programı halen uygulanmaktadır.
Mevcut müfredât programı ile ders kitaplarında, dînî ve ahlâkî amaçlarla beraber si-yasi4 ve sosyal amaçlar da vardır. Evrensel bir mesajı getirmiş olan İslâm dinînin kendi
doğruları öğretilirken, sosyal ve siyasi yapıyı dikkate alarak, bu yapının dine uygunluğu gibi hedefler gözetilmiştir.5
Cumhuriyet döneminde; “Ahlâkî ilkelerini” “Ahlâk”tan (felsefesinden) almış6 bir
“İslâm”7, Milli” olan bir “İman”, dünyaya dair emir ve düzenlemeleri olmayan, sadece
vic-dan olarak telâkki edilen bir din portresi çizilerek,8 dinîn zekât, fitre, kurban ve sadaka
gibi ihtiyaç sahiplerine yönelik uygulamaları, yeni kurulan Cumhuriyetin sosyal kurum-larına dönük finansal kaynaklar olarak değerlendirilmiştir.9 Tek “doğru”, aklın ve fennin
emrettikleri, yapılması gereken şey ise bilime sarılmak olarak hedeflenmiştir. Pozitivist bir yaklaşımla doğrunun tek ölçüsü akıl kabul edilmiş, dinîn, fenne ve akla uygun hâle geti-rilmesi, fenne ve akla uygun olmayan şeylerin dinde olmayan yalanlar olduğu ilke olarak benimsenmiştir.10 Cumhuriyet döneminde hazırlanan Cumhuriyet Çocuğunun Din
Ders-leri11 kitabı bunun en belirgin örneğidir. 3. sınıflar kısmının “İman” başlıklı bölümünde şu
ifadeler yer almaktadır:
Allah’a Peygamber’e inanmaya ‘iman’ deriz. İman sahibi olanların güzel huylu ve mil-letine, vatanına, bütün insanlara hayırlı olmaları, Peygamber’in söylediği şeyleri yapmaları lazımdır. Çünkü İslam dinî, millet, vatan sevgisi ve ahlâk güzelliği üzerine kurulmuştur. Peygamberimize bir gün “Din nedir?” diye üç kere sormuşlar da, Peygamber, üç soruya da “Ahlak güzelliğidir” demiştir. Bizim bir de milli imanımız vardır. İşte bu milli iman bizi ya-şatacak, ilerletecek imandır. Bu gün Türkiye Cumhuriyet’ine tabi olanların hepsini bu iman birleştiriyor. Biz bu milli imanı büyük Cumhurreisimiz Gazi Mustafa Kemal Hazretleri’nin ve onun vatansever arkadaşlarının gayretiyle, Cumhuriyet sayesinde kazandık. Şimdi he-pimiz neşe içerisindeyiz. Kalbimiz kuvvetli. Bize bu imanı veren Cumhuriyete dört el ile
idi. Muhammed’in tanıttığı yasaların toplu olduğu kitaba Kur’an denir. Muhammed yerine kimin geçeceğini söylemeden ölmüştür. Kendisine ilk inananlardan Ebubekir, Muhammed’in yerine Halife seçildi. Halife ilk zamanlar da hem hükümet, hem din işlerine baş idi. Ordunun da başkomutanı idi. Fakat Halife Osman ve Ali zamanlarında Arapların eski kabile kavgaları tazelendi. Siyasal kavgalar din kavgaların haline geldi. En sonra Kureyşlilerin Emevî ailesinden Muaviye halifeliği ele geçirebildi.” Bkz. Faik Reşit Unat, Tarih V (İstanbul 1938), 26-27.
4 “İlkelerin ders içeriklerinde kullanım sıklığı sıralamasına bakıldığında, devletçilik-milliyetçilik-laiklik ilkelerinin ve bu ilkelerin içeriğinin, rejimin temel kaygılarını ve paradigmasını kurgulamada temel belirleyici olduğu görülür.” Bkz. İsmet Parlak, Kemalist İdeolojide Eğitim (Ankara 2005), 191.
5 İlyas Çelebi, “Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersinin İlk ve Orta Öğretim Programına Girişi ve Bu Günkü Müfredatı”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sy. 6 (1999): 281.
6 Vahiyle irtibatı olmayan, insanî tecrübelerin ürettiği ahlâki ilkelerden müteşekkil anlayış.
7 “Görüyorsunuz ya çocuklar, Müslümanlık, bize ahlâkın emrettiği şeyleri emrediyor.” Abdülbaki Gölpınarlı,
Cumhuriyet Çocuğunun Din Dersleri (İstanbul 2012) [İlk baskısı Tefeyyüz Kütüphanesi 1927’dir], 55.
8 “Vatan, eski kafalı, kör bağnazların zannettikleri gibi dua ile korunmaz” Gölpınarlı, Din Dersleri, 53. 9 “Kurban bayramında zengin olanlar kurban keserler, komşularına, fakirlere dağıtırlar. Fakat bizim seneden
seneye fukaraya vereceğimiz bir parça etten ne olacak? Şeker bayramında da fakirlere sadaka verilir. Bu yirmi otuz kuruşu alan fakir, bir sene bununla geçinemez ya. Onun için şeker bayramındaki sadakaları, memlekette böyle hayır işleriyle uğraşan cemiyetlere; Hilâl-i Ahmer’e, Himâye-i Etfal’e, Darülaceze’ye, vatanımızı düşmanlardan koruyan uçakları alan ve en hayırlı bir cemiyet olan Tayyâre Cemiyeti’ne vermeliyiz. Kurban paralarını bu cemiyetlerden birine verirsek Allah daha çok razı olur.” Gölpınarlı, Din Dersleri, 21-22. 10 Detaylı bilgi için bkz. İlhan Başgöz, Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk (Ankara 1995). 11 Abdülbaki Gölpınarlı.
Si yas et in D er s İ çer ik ler i (H ad isl er) Ü zer in de ki İ zd üş üm ler i (C um hu riy et D ön em i D in D er sler i Ö rn eğ i)
sarılacağız, onu yaşatacağız, biz Cumhuriyet çocuklarının en büyük milli vazifesi budur. Yaşasın Cumhuriyet ve Gazi Cumhurreisimiz!.
Aynı yazarın 5. sınıflar kısmının ilk bölümü “İslam dinînde Akıl Her Şeyden Üstün-dür” konusudur. Konu şöyle devam etmektedir:
İslam dini aklı her şeyden üstün tutmuştur. Hatta Peygamber’imiz, “Din akıldır; aklı olmayanın dini de yoktur” demiştir. Şu hâlde Müslümanlıkta akla uygun olmayan hiçbir şey yoktur. Altın kanatlı, bin bir dilli meleklerin Müslümanlıkta yeri yoktur. Müslümanlık-ta Peygamber senin benim gibi bir insandan başka bir şey değildir. Öyle kat kat altınlı, mü-cevherli saraylar yoktur. Bize fennin dediği her şey doğrudur. Fenne, akla uygun olmayan şeyler dinde yeri olmayan yalanlardır.12
Cumhuriyet dönemi din dersi müfredat programında ise, “Dünya işlerini, milletin idaresi için konulan kanunlar tayin eder. Beşeri muameleler, bu kanunlara tabidir. Bu mu-amelelerin dinle alakası yoktur. Beşeri işlerde akıl ile ilim hâkimdir derslerde mucizelerden ve menkıbelerden bahsolunmayacaktır.”13 denilerek yeni nesil âdeta pozitivist bir anlayışla
yetiştirilmek istenmiştir. Aynı konunun devamında seçilen örnek de manidardır.
Bir adam, âlemleri yaratan kudrete, yani Allah’a (c.c) ve O’nun Peygamber’ine (s.a.s.) fikren inanıverdi mi, hemen Müslüman olmuş sayılır. Ondan ötesi kolaydır. Mesela böyle bir adam namaz kılmasa, oruç tutmasa, “Müslümanlıkta namaz oruç yoktur” demedikçe dinden çıkmaz. Görüyorsunuz ya, akla ne uygun bir yol!14
Böylece bir taraftan dinîn akla verdiği önem işlenirken, bir taraftan da dinîn sadece vicdandan ibaret olduğu, dine dâir uygulamalar ise amelî/fıkhî hükümleri bakımından ya-pılıp yapılmamasının önemsenmediği görülmektedir. Meselâ “Cumhuriyet Devrinde Müs-lümanlık” konusu da şu şekilde işlenmiştir:
Çocuklar, siz ne mesutsunuz ki, Cumhuriyet devrinde yaşıyorsunuz, Kafanızda med-reselerin köşelerindeki örümcekler yaşamıyor. İlim, fen öğrenerek günden güne zihniniz açılıyor, düşünceleriniz ilerliyor. Çok teşekkür edin ki, Cumhuriyet, hep bu saçma şeyleri kökünden kazıdı. Medeniyet ışığı bu buzdan yapılma korkulukları eritti. Ne türbe kaldı, ne tekke. Peygamberde zamanında bu adamlarla böyle uğraşmıştı. “Fal yoktur, gelecekten haber vermeye kalkan, adamın niyetine bakmaya yeltenen adamlar, üfürükçüler ve bunlara inanlar Müslüman değildir.” diye kaç kere söylemiş, tamamıyla köklerini kazımıştır. Hasta olunca doktorlara gidin, kendinizi tedavi ettirin. Her hastalığın muhakkak bir ilacı vardır” derdi. Hatta “İlim ikidir. Evvela doktorluk, ondan sonra din ilmi!” diye hekimliği din il-minden daha üstün tutmuştu. O, “İlim ve hikmet, Müslümanın malıdır; nerede bulursanız alın!” sözleriyle medeniyeti kabul etmemizi, medenî elbise giymemizi, onların ilimlerini öğrenmemizi emrediyor. Bütün bu sözlerden sonra artık anlamamız lâzım ki medeni dün-yanın içinde bulunan Türkler de medenîdir. Medenî Türk memleketlerinde yer yer büyük-lerimizin heykelleri yükselecek, heykeltıraşlık ve ressamlık ilerleyecek, fabrikalar açılacak. Ölen kara kuvvet bir daha dirilmeyecektir. Doğru din de işte budur.15
İşte bu perspektif, din derslerinin temel felsefesidir. Bu amaca matuf bir şekilde ders kitapları hazırlanmış, kitaplarda yer alan hadis materyali bu amaca hizmet edecek şekilde zayıf, mevzu oluşlarına bakılmaksızın seçilmiştir. Dönemin siyasi konjonktürüne göre
hadis-12 Gölpınarlı, Din Dersleri, 84.
13 Gölpınarlı, Din Dersleri, 13.
14 Gölpınarlı, Din Dersleri, 85.
Siy as etin D er s İ çer ikler i (H ad isler) Ü zer ind eki İ zd üşü m ler i (C um hu riy et D ön em i D in D er sler i Ö rn eği) 193 Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
ler kitaplara derc edilmiş, ders kitaplarına alınan konuların anlatımları, iddia edilen hususlar ayet16 ve hadislerle desteklenmeye çalışılmıştır.
Okutuldukları döneme bakıldığında, aşağıdaki zayıf ve mevzu rivayetlerin ders kitap-larında yer alması siyasi argümanların ders içeriklerini ne denli etkilediği ortaya koymak-tadır. Bunu gösteren pek çok rivayet vardır17. Mesela;
“Din akıldır; aklı olmayanın dinî de yoktur.”
Bu rivayet bütün (dini olmayanın aklıda yoktur) formlarıyla mevzu bir rivayet olup18
geçtiği ilk ders kitabı Muallim Abdulbaki’nin (Gölpınarlı) “Cumhuriyet Çocuğunun Din Dersleri” kitabıdır. Aynı rivayet 195719, 1968 ortaokul20 ile 1968 lise21 ders kitaplarında yer
almıştır. Burada aklın üstünlüğü ifade edilmeye çalışılırken mevzu bir rivayet kullanılmış-tır. Pozitivist zihniyetin üstünlüğünü ortaya koymak üzere ideolojik kaygılar22 çerçevesinde
kitaplara alınmıştır. Böylece bir taraftan aklın üstünlüğünü ispat etme gayreti, diğer taraf-tan dini ussal bir faaliyet görme anlayışı23 vardır.
“Vatan sevgisi imandandır.”
Bu rivayet de mevzu bir rivayettir.24 İlk kez İbrahim Hilmi (Çığıraçan) tarafından
16 Çalışmamız ders kitaplarına alınan hadisler merkezli olması sebebiyle ayetlerin seçimi mevzusu başka bir çalışmaya bırakılmıştır.
17 Bkz. Hikmetullah Ertaş, Din Dersi Kitaplarındaki Hadislerin Tespit ve Tahlili (1920-2012) (Erzurum 2015). 18 Bu rivayet; “Aklı olmayanın dinî de yoktur” (Ebu Şucâ’ ed-Deylemî, el-Firdevs bi Me’sûri’l-Hitâb, thk. es-Said
b. Zağlûl (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986), 3: 217) ile “Dini olmayanın aklı da yoktur” formlarıyla menkûldur. Ancak hem ilk rivayetin ravisi Umeyr b. İmrân hem de ikinci rivayetin ravisi Bişr b. Galib “Metruk” diye cerh edilmişlerdir. Bu sebeple ilgili rivayetler mevzudur. Ravi değerlendirmeleri için bkz. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, Silsiletu’l-Ehâdîsi’d-Daîfeve’l-Mevzûa ve Eseruha’s-Seyyiufi’l-Umme (Riyad: Dâru’l-Marife, 1992), 1: 53; 8: 98. Rivayetlerle ilgili diğer bilgiler için bkz. Ebû Bişr Muhammed b Ahmed b. Hammâd b. Saîd b.Muslim el-Ensârî ed-Dûlâbî, el-Kinâve’l-Esmâ, thk. Ebû Kuteybe Muhammed el-Fâryâbî (Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2000), 3: 980; Nuri’d-Din Ali b. Muhammed b. Ali b. Abdirrahmân İbni Arrâk el-Kenâni,
Tenzihu’ş-Şeriâti’l-MerfûaAni’l-Ahbâri’l-Şenîati’l-Mevzûâ, thk. Abdulvehhâb Abdi’l-Lâtif, Abdurrahman
Muhammed Sıddik el-Gummârî (Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1399), 1: 224; Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Sufyân b. Kays el-Bağdâdî, Mekârimu’l-Ahlâk, thk. Mecdî Seyyid İbrâhîm (Kahire: Mektebetu’l- Kur’ân, ts.), 1: 44.
Akıl ile ilgili rivayetleri (yüksek lisans tezinde) değerlendiren Sami Kılıç şunları kaydetmektedir. “Hz. Peygamber’in de akıl ve önemiyle ilgili pek çok söz söylemiş olması gerektiği kanaatine varmaktayız. Bununla birlikte bu konudaki hadislerin neredeyse tamamının zayıf ve hatta bazılarının uydurma olarak nitelendirilmiş olması dikkat çekicidir. Bu konuyla ilgili rivâyetlere Kütüb-i Sitte dışındaki diğer hadis kaynaklarında ve özellikle mevzûat kaynaklarında rastlanmaktadır. Gerek akıl kelimesinin geçtiği hadisler ve gerekse “keyyis”, “nuhâ” ve “dimağ” gibi akıl kelimesinin mürâdiflerinin yer aldığı rivâyetler sened ve metin kriterlerine göre incelendiğinde tamamının problemli olduğu ortaya çıkmıştır.” Bkz. Sami Kılıç, “Akıl İle İlgili Hadislerin Tespit ve Tahlili” (Yüksek Lisans tezi, Çukurova Üniversitesi, 2007), 91.
19 Yusuf Ziya Yörükân, Müslümanlık–Kur’an-ı Kerim’den Ayetler İslam Esasları (İslam İlmihâli) Orta I-II (Ankara 1993), 98.
20 Hayati Ülkü, Din Dersleri II (İstanbul 1968), 61. 21 Neda Armaner, Din Bilgisi I-II (İstanbul 1973), 84.
22 Muhsin Hesapçıoğlu, “Türkiye Cumhuriyeti Devri Eğitim Hareketlerinin Dayandığı Felsefî Eğilimler”
Cumhuriyet Dönemi Eğitim Politikaları Sempozyumu içinde, ed. M. A. Parlak (Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve
Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 2010), 53-59.
23 Cumhuriyet kadroları eğitimde dinsel nitelikteki geleneğe sırt çevirmeye ve ussal bir devlet örgütlenmesi kurmaya çalıştı. Bkz. Kemal İnal, “Türkiye’de Ders Kitaplarında Demokratik ve Milliyetçi Değerler” (Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 1998), 2-8.
24 Rivayet mevzudur. Bkz. Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kârî el-Herevî, el-Mesnu’ fî
Ma’rifeti’l-Hadisi’l-Mevzû, thk. Abdu’l-Fettâh Ebû Ğudde (Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1398), 1: 91; Ebu
Abdillah Muhammed ed-Derviş, Esne’l- Matâlib fî Ehâdîse Muhtelifeti’l-Merâtib (Beyrut 1991), 1: 123; İsmâîl b. Muhammed el-Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlu’l-İlbâs amme’ştehera mine’l-Ehâdîsi alâ Elsineti’n-Nâs, thk. Abdulhamîd b. Ahmedb.Yûsuf b. Hindâvî (y.y., Mektebetu’l-Asri, 2000), 1: 398; Elbânî, Daîfe, 1: 110.
Si yas et in D er s İ çer ik ler i (H ad isl er) Ü zer in de ki İ zd üş üm ler i (C um hu riy et D ön em i D in D er sler i Ö rn eğ i)
1926’da okutulmaya başlanan “Köy Çocuklarına Din Dersleri 3”25 adlı kitapta, “Vatan
Sev-gisi” başlığıyla rivayetin Arapça okunuşu “Hübbü’l-Vatan Mine’l-İman” şekliyle yer almak-tadır. Parçalana parçalana üç kıtadan Anadolu yarımadasına kadar küçülmüş bir coğraf-yada kurulmuş yeni devletin vatan topraklarının muhafaza edilmesi önemli bir husustur. “Üç tarafı düşmanla çevrili vatanda yaşadığı telkin edilen nesillerin, vatanını önemsemesi, vatanı savunmanın önemli bir görev olduğunu bilmesi bağlamında bu mevzu rivayete yer verilmiştir. Oysaki uydurulduğu zamandaki vatan algısı,“üzerinde yaşanılan yer” şeklinde olup, mevcut vatan algısında çok farklıdır. Bu rivayetin tarihsel süreç içerisinde 1949,26
1967 ilkokul27 ile 1993 lise28 ders kitaplarında da yer alması “vatan” konusunun bütün
dö-nemlerde vurgulandığını da göstermektedir.
3- “Benden sonra, kargaşalık ve fitneler olacak. İmanlı olarak sabaha çıkan bir insan, o fitne ve kargaşalar sebebiyle akşama kadar imanını kaybeder. Ancak Allah’ın ilim ile di-riltmiş olduğu kimse, imanını kurtarır.”29
1968 yılı lise ders kitaplarında30 yer alan bu rivayete tema olarak benzer diğer bir
riva-yet ise, “Allah’ım! Senden sağlam ve kuvvetli bir inanç dilerim ki, onunla dünya zorlukları-na ve güçlüklerine katlanıp karşı koyabileyim”31 rivayetidir.32 İlk rivayette imana dahi zarar
verecek bir kargaşadan söz edilerek, kişinin ilime sarılması salık verilirken ikinci rivayet-te zorluklarla mücadelede kuvvetli inanç talebi vardır. Derslerde seçilen hedef davranış, öğrencilerin vuku bulan problemlere karşı direnç göstermeksizin durumu kabullenmesi, zamanı ders çalışma ile geçirerek kargaşa ortamından uzaklaşmasıdır. Bu minval üzere yu-karıdaki rivayetler gibi sıhhat bakımından mevzu şu rivayetlere de yer verilmiştir. “İlim öğrenmekte geçen bir saat, ibadet ile geçirilen bir geceden ve yine ilim öğrenmekle geçiri-len bir gün, üç ay oruçtan daha hayırlıdır.”33 rivayeti34,“Kıyamet gününde âlimlerin
mürek-kebi, şehitlerin kanı ile tartılır.”35rivayeti36 ile “İlim Çin’de de olsa gidip alınız.37ifadesidir. 38
25 İbrahim Hilmi, Köy Çocuklarına Din Dersleri 3 (İstanbul 1993), 47. 26 Milli Eğitim Bakanlığı, Din Dersleri I (Ankara 1949), 12.
27 Gülten Okutan ve Ömer Okutan, Din Bilgisi 4 (İstanbul: Arif Bolat Kitabevi, 1968), 29.
28 Nevide Gökaydın v.dğr., Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi 1-2-3 (Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993), 45. 29 İbn Mâce, “Fiten”, 9. Ravi Ali b.Yezid’in cerhi sebebiyle rivayet zayıftır. Bkz. Arnavût tahkîk notu; Elbânî, Daîfe,
8: 173.
30 Ahmet Gürtaş ve Mustafa Uzunpostalcı, Din Bilgisi I-II (İstanbul: İrfan Yayınları, 1968), 70.
31 Tirmizî, “Daavât”, 30; Ravi İbni Ebî Leylâ’nın cerhi sebebiyle rivayet zayıftır. Bkz. Elbânî, Daîfu’l-
Câmii’s-Sağir ve Ziyâdâtihi (Beyrut: Mektebetu’l-İslâmî, 1986), 1: 169; Tirmizî ise bu rivayeti garib hadis olarak
değerlendirmiştir.
32 Cihat Tunç, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 7 (İstanbul 1999), 8.
33 Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Suyûtî, Fethu’l-kebîr fî dami’z-Ziyâdetiîle’l-Câmii’s-Sağîr, thk. Yûsuf en-Nebhânî (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2003), 2: 202. Rivayet mevzudur. Bkz. Muhammed Tâhir b. Ali Hindî el-Fettenî, Tezkiretu’l-Mevzûât (y.y., İdâretu’t-Tebâeti’l-Munîriyye, 1343), 1: 18; Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el-Yemenî , el-Fevâidü’l-Mecmûa fi’l-Ehâdîsi’l-Mevzua, 1: 285; Elbânî,
Daîfe, 8: 293.
34 İbrahim Beğen, Türk Gencinin Din Dersleri 1 (İstanbul ts.), 46.
35 Suyûtî, Fethu’l-Kebîr, 3: 288; Alâüddîn Hindî el-Muttakî, Kenzü’l-‘Ummâl fî Süneni’l-Akvâlve’l-Ef’âl (Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1981), 10: 141. Rivayet mevzudur. Bkz. Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahman es-Sehâvî,
el-Mekâsidu’l-Hasene fî Beyâni Kesîrin mine’l-Ehâdîsi’l-Muştehire ale’l-Elsine, thk. Muhammed Osman Hist
(Beyrut: Dâru’l-Kitâb, 1985), 1: 595; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, 2: 200; Şevkânî, el-Fevâidü’l-Mecmûa, 1: 287; Elbânî,
Dâife, 10: 382.
36 (…Kanından ağır gelir.) İbrahim Olgun, Din Dersleri I (Ankara, 1962), 55; Adem Tuncer, Din Kültürü ve Ahlâk
Bilgisi 10 (Ankara 2011), 115.
37 Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik Aktîkî el-Bezzâr, Müsned, thk. Mahfûz Abdurrahman (Medine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hukm, 2009), 1: 164. Rivayet mevzudur. Bkz. Cemâlüddin Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî el-Cevzî, el-Mevzû’ât, thk. Abdurrahmân Muhammed b. Osmân (Medine: Mektebetü’s-Selefîyye,1966), 1: 215; Keşfu’l-Hafâ tahkîk notu, 1:156; Elbânî, Daîfe, 1: 600.
Siy as etin D er s İ çer ikler i (H ad isler) Ü zer ind eki İ zd üşü m ler i (C um hu riy et D ön em i D in D er sler i Ö rn eği) 195 Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
Bu rivayetlerin yer aldığı kitapların okutulduğu zaman dilimi dikkat çekicidir. Çünkü bu rivayetler, 1968 öğrenci olayları ile 12 Mart 1971 muhtırası39 döneminin lise ders
kitapla-rında yer almıştır. Öğrencilerin dersleri boykot ettiği, kargaşa ve şiddetin arttığı böyle bir dönemde öğrencilere sabretmeyi, imanlı kalabilmek için bu fitne kargaşa döneminde ilme sarılmayı, okula, derse gelmeyi öğütleyen rivayetler bu dönemin lise ders kitaplarına derc edilmiştir
Ayrıca Din derslerinin okullardan tamamen kaldırıldığı, İmam-Hatip’lerin kapatıldı-ğı, üniversite düzeyinde sadece Dâru’l-Funûn’da var olan ilahiyat Fakültesi’nin ve dönüş-türüldükten kısa bir süre sonra kapatılan İslâmî Tetkikler Enstitüsü’nün de lağv edildiği, dine dair birçok uygulamanın yasaklandığı, Kur’an-ı Kerim okumanın âdeta terör suçu kapsamına alındığı, Tekbir, Ezan ve Kâmetin Türkçeleştirildiği, İlahiyat Fakültesi Profesör-leri tarafından İbadetlerde Kur’an’ın Türkçe tercümesi okunmasıyla ilgili raporların hazır-latıldığı40, özellikle dinî öğreten ve öğrenenlerin itibar ve imajlarının yıllardır yıpratıldığı
bir dönemin akabinde, ilim ve alime verilen önemi ifade eden çok sayıda hadisin bu dö-nemdeki kitaplarda yer alması manidardır.
4- Ders kitaplarında karaborsacılığı yeren, helal kazancı öven mevzu şu rivayetlere yer verilmiştir.
a. “Allah Teâla kulunu helâl kazanç aramakta yorgun görmeyi sever.”41 rivayeti.42
b. “Sizin en iyiniz ahireti için dünyasını, dünyası için de ahiretini terk etmeyip her ikisini bir arada yürüten ve insanlara yük olmayandır.” (Kimseye yük olma, dünyan için çalış.)43 rivayeti.44
c. “Bir adam yiyecek üzerinde ihtikâr yapıp da kazandığını fukaraya dağıtırsa yine ihtikâr günahından kurtulamaz.”45 rivayeti.46
d. “Muhtekir bu işte devam ettikçe Allah’ın rahmetinden uzaklaşır. Hele yiyecek ben-zerinde ihtikâr yapanı Allah iflas ve cüzzam hastalığı ile perişan eder.”47 rivayeti.48
I (İstanbul: Ercan Matbaası, 1960), 42; Olgun, Din Dersleri 1, 55; Ülkü, Din Dersleri II, 53; Armaner, Din Bilgisi I-II, 200; Gürtaş ve Uzunpostalcı, Din Bilgisi I-II, 70; Tuncer, Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi 10, 115;
Mehmet Aydın, Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi 3 (Ankara 2004), 33.
39 Geniş bilgi için Bkz. Suavi Aydın ve Yüksel Taşkın, 1960’tan Günümüze Türkiye Tarihi (İstanbul: İletişim Yayınları, 2014).
40 “İlâhiyat Fakültesi profesörlerinden M. Şerafettin Yaltkaya tarafından “Kur’an’ın Türkçe Tercümesiyle Namazda Okunması” başlıklı bir rapor hazırlandı ve devlet yetkililerine sunuldu.” Turgay Gündüz, “Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimi ve Öğretimi Kronolojisi 1923-1998” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi 7, sy.7 (1998): 546.
41 Muttakî, Kenz, 4: 4. Rivayet mevzudur. Bkz. Elbânî, Daîfe, 1: 66.
42 Süleyman Hayri Bolay, Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Lise 2 (İstanbul 1991), 61.
43 Suyûtî, Fethu’l-Kebîr, 2: 96; Muttakî Kenz, 3: 238. Rivayet mevzudur. Bkz. Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ tahkîk notu, 2:
393; Elbânî, Daîfe, 2: 1.
44 Meb, Din Dersleri II (İstanbul 1949), 47; Armaner, Din Bilgisi I-II (İstanbul 1973), 81; Gürtaş ve Uzunpostalcı, Din Bilgisi I-II, 39.
45 Rivayet mevzudur. Bkz. Cevzî, el-Mevzû’ât, 2: 243; Şevkânî, el-Fevâidü’l-Mecmûa, 1: 144; Elbânî, Daîfe, 2: 150. 46 Milli Eğitim Bakanlığı, Din Dersleri II, 48; Abdullah Öztaş (Hallacoğlu), Din Dersleri (orta 1) (Konya 1965),
72-73.
47 İbn Mâce, “Ticârat”, 6. Ravi Ebu Yahya el-Mekkî cerh edildiği için zayıftır. Bkz. Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer el-Askalânî, Tehzîbu’t-Tehzîb (Hind: Dâru’l-Ma’rife, 1326), 12: 279. 48 Milli Eğitim Bakanlığı, Din Dersleri II, 2.
Si yas et in D er s İ çer ik ler i (H ad isl er) Ü zer in de ki İ zd üş üm ler i (C um hu riy et D ön em i D in D er sler i Ö rn eğ i)
e. “Allah’ın melekleri ve bütün insanların laneti, yiyecek üzerinde ihtikâr yapan ve onla-rın fiyatını yükseltmek için saklayan kimseler üzerine olsun.”49 rivayeti.50
f. “İhtikâr yapan en kötü bir insandır ki bolluk olursa yerinir, kıtlık olursa sevinir.”51
rivayeti.52
g. “Kim bir kusurlu malın kusurunu açıklamadan satarsa, Allah’ın daimi öfkesi içinde kalır. Melekler de durmadan ona lanet eder.”53 rivayeti.54
Bu rivayetler ilk ve ortaokul ders kitaplarında kullanılmışlardır. Ticareti teşvik eden karaborsacılığı yeren yukarıdaki rivayetlerin yer aldığı kitaplar, 1949-1970 yılları aralığın-da okutulmuşlardır. Bu tarihsel aralık, ikinci dünya savaşıyla dünya genelinde görülen eko-nomik kriz ve kıtlık yıllarının ülkemizde de ağır bir biçimde hissedildiği dönemdir. Kara-borsacılığın yaygınlaştığı ağır malî sorunların meydana geldiği böyle bir dönemde ihtikârı yeren, malın kusurlu satışını tel’in eden ve helâlinden kazanmayı Allah yolunda muha-rebeyle eşdeğer tutan yukarıdaki zayıf/mevzu rivayetlere yer verilmesi dikkat çekicidir. Çünkü toplumun karşılaştığı problemi çözmek, probleme çözüm üretmek, halkı uyarmak ve bilinçlendirmek bağlamında bir şeyler yapılmak isteniyorsa bunun yolu sahih olmayan rivayetleri kullanmak değildir. Bu hususta çok sayıda ayet ile pek çok sahih rivayet vardır. Buna rağmen mevzu rivayetlere yer verilmesi, ders kitaplarını hazırlayan kadroların bilgi düzeylerini, dinî ve ahlâkî hassasiyetlerini ayrıca ders içeriklerinin siyâsî mülahazalardan ne denli etkilendiğini açıkça ifade etmektedir.
Sonuç
Yukarıda işaret edildiği üzere; Tevhid-i Tedrisât Kanunu sonrası din derslerinin aşa-malı olarak azaltılması/kaldırılması, 1949’da tekrar okutulmaya başlanması ile 1982’de zo-runlu hale getirilmesi siyasetin Din Eğitimi üzerindeki izdüşümüdür. Pozitivist, Ulusalcı ve Laik anlayış öncelenerek buna matuf rivayetler kitaplara yerleştirilmiş; Tevhid-i Tedrisât ile başlayan bu felsefe esas zemin kabul edilerek; konjonktürel siyasî amaçlar doğrultusun-da hadisler seçilmiştir. Siyasal paradigmanın politikalarına uygun olan rivayetler sıhhat durumuna bakılmaksızın alınmıştır. Paradigmanın ürettiği politikalar değiştikçe seçilen rivayetler de değişmiştir. Neticede rivayetlerin sahih/zayıf oluşuna kesinlikle bakılmamış, ders içerikleri dönemin siyasî müdahalelerine maruz kalmıştır. Bu bağlamda siyasetin ha-dis seçimini ne denli etkilediğini görmek için yukarıda paylaşılan ve bazıları zayıf olmakla birlikte çoğu mevzu olan rivayetlere bakmak kanaatimizce yeterlidir.
Kaynakça
Abdurrezzâk, Ebûbekr es-San’ânî. Musannef. Tahkîk: Habîburrahmân A’zamî. Beyrut: Mektebutu’l-İslâmî, 1403.
49 Abdurrezzâk Ebûbekr es-San’ânî, Musannef, thk. Habîburrahmân A’zamî (Beyrut: Mektebutu’l-İslâmî, 1403), 8: 204. Rivayet zayıftır. Bkz. Muhammed b. Abdillah el- Hâkim en-Neysâbûrî, Mustedrekale’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990), 2:14.
50 Milli Eğitim Bakanlığı, Din Dersleri II, 48; Öztaş (Hallacoğlu), Din Dersleri (orta 1), 72-73.
51 Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî (Kahire: Mektebetu İbn Teymîye, 1994), 20: 95. Rivayet zayıftır. Bkz. Elbânî, Daîfe, 12: 130.
52 Milli Eğitim Bakanlığı, Din Dersleri II, 48; Güney, Din Dersleri II (İstanbul 1967), 85.
53 İbn Mâce, “Ticâret”, 45. Senetteki tüm raviler cerhi sebebiyle rivayet zayıftır. Bkz. İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, 6: 447; Arnavût İbn Mâce tahkîk notu; Ebu’l-Abbas Şihâbu’d-Din Ahmet b. Ebi Bekr Bûsîrî, Misbâhu’z-Zecâce
fî Zevâidi İbni Mâce, thk. Muhammed Muntekâ (Beyrut: Dâru’l-Arabiyye, 1982), 3: 30; Elbânî, Daîfe, 1: 793.
Siy as etin D er s İ çer ikler i (H ad isler) Ü zer ind eki İ zd üşü m ler i (C um hu riy et D ön em i D in D er sler i Ö rn eği) 197 Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed. Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlu’l-İlbâs Amme’ştehera mine’l-Ehâdîsi alâ
Elsineti’n-Nâs. Tahkîk: Abdulhamîd b. Ahmed b. Yûsuf b. Hindâvî. y.y., Mektebetu’l-Asri, 2000.
Aksan, Halit ve Saffet Rona. Orta Okullarda Din Dersleri I. İstanbul: Ercan Matbaası, 1960. Armaner, Neda. Din Bilgisi I-II. İstanbul 1973.
Aydın, Mehmet. Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi 3. Ankara 2004.
Aydın, Suavi ve Yüksel Taşkın. 1960’tan Günümüze Türkiye Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
Bağdâdî, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Sufyân b. Kays. Mekârimu’l-Ahlâk. Tahkik: Mecdî Seyyid İbrâhîm. Kahire: Mektebetu’l- Kur’ân, ts.
Başgöz, İlhan. Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk. Ankara 1995. Beğen, İbrahim. Türk Gencinin Din Dersleri 1. İstanbul ts.
Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik Aktîkî. Müsned. Tahkîk: Mahfûz Abdurrahman. Medine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hukm, 2009.
Bolay, Süleyman Hayri. Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Lise 2. İstanbul 1991.
Bûsîrî, Ebu’l-Abbas Şihâbu’d-Din Ahmet b. Ebi Bekr. Misbâhu’z-Zecâce fî Zevâidi İbni Mâce. Tahkîk: Muhammed Muntekâ. Beyrut: Dâru’l-Arabiyye, 1982.
Cevzî, Cemâlüddin Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Mevzû’ât. Tahkîk: Abdurrahmân Muhammed b. Osmân. Medine: Mektebetü’s-Selefîyye,1966.
Çelebi, İlyas. “Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersinin İlk ve Orta Öğretim Programına Girişi ve Bu Günkü Müfredatı”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sy. 6 (1999): 269-288.
Derviş, Ebu Abdillah Muhammed. Esne’l-Matâlib fî Ehâdîse Muhtelifeti’l-Merâtib. Beyrut 1991. Deylemî, Ebu Şucâ’. el-Firdevs bi Me’sûri’l-Hitâb. Tahkik: es-Said b. Zağlûl. Beyrut:
Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986.
Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b Ahmed b. Hammâd b. Saîd b.Muslim el-Ensârî.
el-Kinâve’l-Esmâ. Tahkîk: Ebû Kuteybe Muhammed el-Fâryâbî. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2000.
Ebî Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Sufyân b. Kays el-Bağdâdî.
Mekârimu’l-Ahlâk. Tahkîk: Mecdî Seyyid İbrâhîm. Kahire: Mektebetu’l- Kur’ân, ts.
Elbânî, Muhammed Nâsıruddîn. Daîfu’l- Câmii’s-Sağir ve Ziyâdâtihi. Beyrut: Mektebetu’l-İslâmî, 1986.
Elbânî, Muhammed Nâsıruddîn. Silsiletu’l-Ehâdîsi’d-Daîfe ve’l-Mevzûa ve
Eseruha’s-Seyyiufi’l-Umme. Riyad: Dâru’l-Marife, 1992.
Ertaş, Hikmetullah. Din Dersi Kitaplarındaki Hadislerin Tespit ve Tahlili (1920-2012). Erzurum 2015. Fettânî, Muhammed Tâhir b. Ali el-Hindî. Tezkiretu’l-Mevzûât. y.y.,
İdâretu’t-Tebâeti’l-Munîriyye, 1343.
Gökaydın, Nevide, Saadet Berna, Zehra Erkuş, Hayri Bilecik ve Cengiz Sümer. Din Kültürü ve
Ahlâk Bilgisi 1-2-3. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Cumhuriyet Çocuğunun Din Dersleri. İstanbul 2012.
Gündüz, Turgay. “Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimi ve Öğretimi Kronolojisi 1923-1998”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, sy. 7 (1998): 543-557.
Güney, Dursun. Din Dersleri II. İstanbul 1967.
Gürtaş, Ahmet ve Mustafa Uzunpostalcı. Din Bilgisi I-II. İstanbul: İrfan Yayınları, 1968. Hâkim en-Neysâbûrî, Muhammed b. Abdillah, Mustedrekale’s-Sahîhayn. Tahkîk: Mustafa
Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
Herevî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kârî. el-Mesnu’ fî
Ma’rifeti’l-Hadisi’l-Mevzû. Tahkîk: Abdu’l-Fettâh Ebû Ğudde. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1398.
Hesapçıoğlu, Muhsin. “Türkiye Cumhuriyeti Devri Eğitim Hareketlerinin Dayandığı Felsefî Eğilimler”. Cumhuriyet Dönemi Eğitim Politikaları Sempozyumu içinde, ed. M. A. Parlak, 53-59. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 2010. Hilmi, İbrahim. Köy Çocuklarına Din Dersleri 3. İstanbul 1993.
Si yas et in D er s İ çer ik ler i (H ad isl er) Ü zer in de ki İ zd üş üm ler i (C um hu riy et D ön em i D in D er sler i Ö rn eğ i)
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbu’t-Tehzîb. Hind: Dâru’l-Ma’rife, 1326.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd Kazvînî. es-Sünen. Tahkîk: Şuayb Arnavût. y.y., Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2009.
İnal, Kemal. “Türkiye’de Ders Kitaplarında Demokratik ve Milliyetçi Değerler”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 1998.
Karataş, Murat. “Atatürkçü Düşünce ve Uygulamaların Algılanması ve Yorumu (1938-1948)”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2012.
Kenâni, Nuri’d-Din Ali b. Muhammed b. Ali b. Abdirrahmân İbni Arrâk.
Tenzihu’ş-Şeriâti’l-Merfûa ani’l-Ahbâri’l-Şenîati’l-Mevzûâ. Tahkîk: Abdulvehhâb Abdi’l-Lâtif, Abdurrahman
Muhammed Sıddik el-Gummârî. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1399.
Kılıç, Sami. “Akıl İle İlgili Hadislerin Tespit ve Tahlili”. Yüksek Lisans tezi, Çukurova Üniversi-tesi, 2007.
Milli Eğitim Bakanlığı. Din Dersleri I. Ankara 1949. Milli Eğitim Bakanlığı. Din Dersleri II. İstanbul 1949.
Muttakî, Alâüddîn Hindî. Kenzü’l-‘Ummâl fî Süneni’l-Akvâlve’l-Ef’âl. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1981. Okutan, Gülten ve Ömer Okutan. Din Bilgisi 4. İstanbul: Arif Bolat Kitabevi, 1968.
Olgun, İbrahim. Din Dersleri I. Ankara 1962. Olgun, İbrahim. Din Dersleri 2. Ankara 1962.
Öcal, Mustafa. “Türkiye’de Din Eğitimi Tarihi Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6, sy. 12 (2008): 399-430.
Öztaş (Hallacoğlu), Abdullah. Din Dersleri (orta 1). Konya 1965. Parlak, İsmet. Kemalist İdeolojide Eğitim. Ankara 2005.
Sehâvî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahman. el-Mekâsidu’l-Hasene fî Beyâni Kesîrin
mine’l-Ehâdîsi’l-Muştehireale’l-Elsine. Tahkîk: Muhammed Osman Hist. Beyrut: Dâru’l-Kitâb, 1985.
Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî.
el-Fevâidü’l-Mecmûa fi’l-Ehâdîsi’l-Mevzua. Tahkîk: Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî el-Yemânî.
Bey-rut: 1987.
Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu’cemu’l-Kebîr. Tahkîk: Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. Kahire: Mektebetu İbn Teymîye, 1994.
Tirmizî, Muhammed b. İsa. el-Câmiu’s-Sahîh. Tahkîk: Beşşâr Avvâd Ma’ruf. Beyrut: Dâru’l Garbi’l-İslâmî, 1998.
Tuncer, Adem. Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi 10. Ankara 2011. Tunç, Cihat. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 7. İstanbul 1999. Unat, Faik Reşit. Tarih V. İstanbul 1938.
Ülkü, Hayati. Dersleri II. İstanbul 1968.
Yörükân, Yusuf Ziya. Müslümanlık–Kur’an-ı Kerim’den Ayetler İslam Esasları(İslam İlmihâli)
Orta I-II. Ankara 1993.
