Beslenm e ve Diyet Dergisi/J.Nutr. and Diet., 20:251-255, 1991
K A L SİY U M
Çeviren: Dr. Muhittin TAYFUR
(F O O D INFO R M A TIO N SERVİCE PAPER. Food A ustralia
4 2 :389-391, 1990).
K alsiy u m in sa n v ü cu d u için elzem besin ö ğ esid ir ve v ü cu tta ö n e m li fo n k siy o n la rı v a rd ır. B u yazıd a kalsiy u m u n önem i ta r tış ılm ış tır.
G İR İŞ
Kalsiyum, bir divalent katyon olup atom ağırlığı 40 ’dır. İnsan vücut ağırlığının yaklaşık % 2 ’sini oluşturur. Bu m iktar doğum dan 20 yaşa ka d a r hergün 180 mg kalsiyum birikm esi sonucu oluşur.
Kalsiyum ençok bulunduğu yer kem iklerdir (% 99), kalanı ise dişler, yum uşak doku, plazm a ve ekstra kas sıvıları arasın d a dağılm ıştır. V ücut ta kalsiyum m iktarının kontrolü p a ra tro id /v ita m in D kalsitonin sistemi ta rafın d an sağlanır. Birçok hücresel fonksiyonlar, belli nörom uskuler ak- tivite kalsiyum iyon konsantrasyonuna bağlıdır. Vücut bu konsantrasyo n l a r a program lanm ıştır. Bu m ik tarlar hücre geçirgenliğinde ve bazı en zim aktiviteşinde de önem lidir.
252 Tayfur, M.
Emilimi
Ç özünebilir diyet kalsiyum u, incebarsaklar boyunca doğrudan difüz- yon (paracelluler) ve duodenum duvarlarında aktif emilim (transcellu- lar) o larak iki şekilde de em ilir. Em ilim in derecesi diyetteki etk en lere ve h o rm o n al etk en lere bağlıdır. B arsaklarda kalsiyum kom pleksleri oluş
m ası ile çözünem ez hale gelir ve kalsiyum kullanılmaz. B urada diyet kal siyum duru m u ile ters etkileşim vardır. V erim in azalm asında yaşın a rt m ası ile fiziksel aktivitenin azalm ası da etkendir. Y aklaşık olarak diyet kalsiyum unun 1 /3 ’ü em ilm ektedir. Bu m iktar kalsiyum eklem esinden
sonra da aynıdır.
Kalsiyum un emiliminin (yükselm esinin) artm asında büyük pozitif bileşik olarak vitam in D önem lidir. V itam in D, karaciğer ve b ö b rek te aktif horm on form u olan dihidroksikolekalsiferole çevrilir. Bu ak tif h o r m on kalsiyum bağlayan p ro tein ve p aratro id horm on ile uyum içinde ça lışarak direk olarak ince barsaklarda kalsiyum em ilim ini aktive eder, in- derekt olarak fosfor em ilim inin yükselm esini düzenler. Böylece kem ik lerde kalsiyumun depolanm asını ve kem ik yapımını sağlar.
Laktoz, süt ve süt ürünlerinde bulunur ve kalsiyumun alınım ını k o laylaştırır. M uhtem elen bu etkisini pasif parasellüler alım m ekanizm ası ile yapm aktadır.
Kalsiyum ve fosfat iyonları çözünm eyen kom pleks yaparlar. K om p leksin oluşm a m iktarını p H belirlem ektedir. Kalsiyum un fosfora oranı
(C a:P) önem lidir. Özellikle optim al kalsiyum kullanım ı için C a:P oranı 1:1 ile 1:2 arasında olması önerilm ektedir.
Bitki kom ponentleri olarak fitat, oksalat, selluloz, uronik asitler ve sodyum alginat kalsiyum ile şelat denilen kom pleksleri yaparlar. D iy ette yüksek posa, karbonhidrat tüketilm esiyle, diyete 26 g. posa eklenm esi kalsiyum gereksinm esini 159 m g /g ü n arttırm aktadır. Kalsiyum em ilim i ni engelleyen etkenlerden fitatlar diğerlerine benzem em ektedir. Ç ayda ve çikolatadaki oksalatlarda diyet kalsiyum unu bağlam aktadır.
K ullanılan ilaçlar: aliminyum içeren antiasitler, tetraciclinler (antibi- o tik ler) kortikosteroidler, furasim edler (diüretikler) ve izoniazidtler (an- ti-tuberkülosis) kalsiyum em ilim ini engellem ektedir. Bu ilaçları uzun sü
KALSİYUM 253
re kullanan insanlarda negatif kalsiyum dengesi kolaylıkla gelişebilir Bu ilaçların reçetelerin d e kalsiyum alim inin arttırılm ası önerilm elidir.
Atımı
K alsiyum düzeni, böbreğin filtrasyon sistem i içinde işlem ektedir. A tım , plazm a kalsiyum m iktarlarında değişikliklere aşırı duyarlıdır. Plazm a ve id ra r kalsiyum m iktarlarındaki artış kalsiyum alım m a bir ce vaptır. Plazm a m iktarı p a ra tro id /v ita m in D sistem i tarafından k o ru n m aktadır. Bu sistem , diyet ile kalsiyum alım ı yanında id ra r da kalsiyum atım ının en düşük m iktarını belirlem ektedir. Kalsiyum em ilim i 150 mg dan daha az m ik tarlard a olduğunda idrarla zorunlu kayıplar nedeni ile vücutta n eg atif kalsiyum dengesi oluşm aktadır.
D iyetle sodyum ve p ro te in aliminin artm ası idrarla kalsiyum atım ı nı a rttırm ak ta d ır. A yrıca kafeinin kalsiyumun idrarla atım ını arttırdığı bulunm uştur. Y aklaşık 75 mg kafein (ortalam a 1 fincan kahve) alımı 6 mg kalsiyum atım ı ile sonuçlanm aktadır.
Kalsiyumun Önemi
İskelet canlı bir doku ve vücudun kalsiyum deposudur. Kalsiyum sü rekli o larak kem iklerden uzaklaştırılır (resorpsiyon) ve tek rar kem ikle re d ö n er ve depolanır. Bu işlem kalsiyum yeterli kullanılabilirse çocuk luktan yaklaşlık 35 yaşına k ad ar devam ed er ve kem ik yoğunluğunda ka dem eli bir a rtış olur.
O steoporozis, norm al kem ik kütlesinde oluşan kayıplar sonucu gö rülür. K ad ın lard a m enapoz dönem inde horm onal değişikler oluşur ve yaşlanm anın etkisi ile kalsiyum kaybı olur ve bu grupta yetersizlik eğili mi fazladır, kem ik yapısında kolay kırılm alar artar. K em iklerin şefaflığı 35. yaşda belirgindir (Y etişkin kemik kütlesinin zirvesi) ve osteoporosis riski en azdır. M enapoz sonrası osteoporozisi önlem ek için diyetle y e ter li kalsiyum alınm ası ve norm al kalsiyum em ilim inin olm ası önem lidir.
A ktivitenin uzun sürede kem iklerin yoğunluğuna pozitif bir etkisi vardır ve aktiviteler kem ik yoğunluğu kaybını önleyici ajan olarak d eğ er len d irilir. Eksersiz, ostrojen eklem esi ile birlikte m enopozdan sonra k e
D aha önce yapılan çalışm alarda diyet kalsiyum u ile k an basıncı ara sında negatif bir ilişkinin varlığını desteklem em ektedir. S o n u çlar henüz hipertensifler için kalsiyum ile özel diyet önerilerini g a ra n ti e tm e m ek te dir. Sonuçta kalsiyum kontrollü çalışm alarda kan basıncını d ü şü rm e k te dir.
Günlük Alım
A vustralyada kişi başına günlük kalsiyum alım ı tü k e tim v erilerin den 911 mg olarak (1983-1984) hesaplanm ıştır.
Kalsiyum gereksinm esi, yaşam da pozitif kalsiyum d en g esin in korun m ası için gerekli kalsiyum m iktarı olarak tanım lanır. K alsiyum dengesi, bir yanda kalsiyum alımı ve net emilimi ile diğer y anda id ra rla atım ı ara sındaki ilişki ile belirlenm ektedir. A vustaralya’da bu n e d e n le cins ve yaş gruplarına göre alınm ası önerilen günlük kalsiyum m ik ta rla rı arttırılm ış tır.
G ünlük önerilen m iktarlar : B ebeklere 300-350, 1-11 yaş grubuna 700-800, ergenlere 1000-1200, yetişkinlere 800, g eb elere 1100, em zikli lere 1200, m enopoz sonrası bireylere 1000 m g /g ü n d ü zey in d ed ir.
Avustralya’da son yıllarda diyet posasının arttırılm ası ö n e rilm iş ayrı ca yağı azaltılmış besinlerin tüketim ine eğilim artm ış, sü t ü rü n lerin d en uzaklaşılmıştır. Avustralya diyetinin protein içeriğinin y ü k sek olm ası da bazı insanlarda negatif kalsiyum dengesinin oluşm asına yol açm ıştır. Kalsiyum kaynağı olan besinler Tablo 1 ’d e verilm iştir.
A şırı vitam in D kullanım ı ve aşırı ek kalsiyum alım ı so n u cu an o r mal kemik şekillenm esi ve böbrek taşı oluşum riski a rtm a k ta d ır. Kalsi yum norm alde besinlerde kimyasal kom pleks şeklinde b u lu n u r v e genel likle çözünm ez haldedir. Besin işlem e teknikleri b esin lerd e k i kalsiyum m iktarlarını azaltm am akta ve kullanım ını d eğ iştirm em ek ted ir.
Sağlıklı bir yaşam da pozitif kalsiyum dengesi ö n em lid ir. İnsanlara kalsiyum gereksinm elerini karşılam ak için diy etlerin d e kalsiyum içeren besinlerin yeterli m iktarlarda yer verm eleri önerilm eli ve bu k o n u d a eği tim sürekli olm alıdır. D üşük enerji alınm ası b eslen m e d u ru m u n u n bozul m asına yol açar. Bu da diyet kalsiyum unun yetersizliğine n e d e n olur. B öyle du ru m lard a kalsiyum eklem esi düşünülebilir.
. I
K A L S İY U M
T ablo 1: K alsiyum K ay n ak lan
255
B esin le r M iktar Kalsiyum İçeriği
(m g ) Süt (T a m ) 150 mL 173 Süt (% 2 yağlı) 150 mL 176 Süt (yağı alınm ış) 150 mL 185 Y oğurt (d ü şü k yağlı) 200 mL 295 Peynir (se rt) 30 g 258 Peynir (süzm e) 60 g 56 Sığır eti (yağsız) 150 g 14 T avuketi (yağsız) 120 g 14 B alıketi (beyaz) 120 g 31
Sardalya (konserve-salam ura) 120 g 360
E km ek (beyaz) 30 g ( 1 dilim) 10
E km ek (T am buğday unundan) 30 g (1 dilim) 16
Bezelye (T aze konserve) 90 g 24
Kıvırcık lahana 90 g 110
H avuç 100 g 24
P ortakal 170 g 35
Y erfıstıkları (kavrulm uş) 30 g 22
P andispanya 1 dilim 84 K astırd 1 porsiyon 132 Süt pudingi 1 porsiyon 208 Sütlü çikolata 100 g 220 D o n d u rm a 150 mL 100 Susam 50 g 45
* Pizza (peynir-dom atesli) 1/2 porsiyon 720
Peynirli köfte 1 152
SUMMARY
CALCIUM
Tayfur,M.
C alciu m is an essential nutrient with several im portant functions w ithin th e h u m a n body. In this review im portant of calcium has been discussed fo r hum an.
