Sosyo Ekonomik Durumları Farklı Bölge Kreş Ve Gündüz Bakımevlerinde Beslenen 3 - 6 Yaş Grubu Çocuklarının Genel Beslenme-Büyüme-Gelişim ve Barsak Parazit Durumlarının Araştırılması

Başlanma ve Diyet Dergisi / J . Nutr. and D iet., 18 : 35 - 46, 1989

SO S YO EKO NO M İK DURUMLARI FARKLI BÖLGE K R E Ş V E GÜNDÜZ BA K IM E V L E R İN D E B E S L E N E N 3 - 6 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARININ G E N E L B E SLE N M E-BÜ Y Ü M E-

G E L İŞİM V E BARSAK PARAZİT DURUM LARININ ARAŞTIRILM ASI

Uzm . Dyt. Z ahide PULATLI* / P ro f. D r. İsm e t YILM AZER**

A nkara’da s o s y o e k o n o m ik fa rk lılık g ö ste r e n ik i aym gündüz b a k ım ev in e d ev a m ed en 3 - 6 yaş g ru b u 60 ço cu ğ u n b eslen m e, b ü y ü m e-g elişm e v e b a rsa k p a ra zit duru m ları in celen erek h er ik i gündüz b a k ım e v i b ir­ b iri ile k a rşıla ş tın lm ış tır . A raştırm a v erilerin e göre h er ik i gündüz b a k ım evin d e tü k e tile n g ü n lü k b e sin m ik tarları, ü lk e m iz için g e liştir ilm iş b e sin tü k etim s ta n d a r tla n ile k a r şıla ştır ılm ış, so sy o -ek o n o m ik dü­ zey i y ü k sek o la n özel gündüz b a k ım ev i çocuklarınım tü k ettik leri k a lsiy u m ve n ia sin o rta la m a n ın ü zerin ­ de, kam u gündüz b a k u n ev i ço cu k la rın ın ise k a lsi­ yum , tia m in ve rib o fla v in i o rta la m a n ın ü zerin d e tü ­ k ettik le ri sa p ta n m ıştır . A yrıca, h er ik i gü n d ü z b a k ım ­ evi ço cu k la rı günlük en erji v e b e sin ö ğ eleri a lım ı a ç ı­ sın d a n k a r şıla ştırılm ış, özel gü n d ü z b a k ım ev i ç o cu k ­ ların ın gü nlük en erji, p rotein , d em ir, n ia sin , k a lsi­ yum , rib o fla v in i dalıa fazla tü k ettik leri, k a m u gündüz b a k ım evi ço cu k la rın ın ise A vita m in in i d aha fa z la tü ­ k ettik leri, k am u gündüz b a k ım ev i ço cu k la rın ın is e A v ita m in in i daha f a z la tü k e ttik le r i s a p t a n m ı ş t ı r . B a r ­ sa k parazit a ra ştırm a sın d a ise, özel g ü n d ü z b a k ı m e v i ço cu k la rın ın % 60’nda, k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o ­ c u k l a r ı n ı n ise % 40’n d a b a r s a k p a r a z i t i n e r a stla n m ış­ tır. (■■') Gül h a n e A skeri Tıp A k a d e m is i ve T ıp F a k ü l t e s i B e s l e n m e ve Diyet U z m a n ı. (**) G ü l h a n e A sk e ri T ıp A k a d e m is i ve T ıp F a k ü l t e s i G a s t r o e n t e r o l o j i B ilim Dalı B a ş k a n ı.

36 P u la tlı, Y ılm a z e r, I. G İR İŞ B i r ü l k e n i n y e tiş e n g e n ç ve s a ğ lık lı k u ş a k l a r a s a h ip o lm a s ı, g e­ le c e ğ in in g ü v e n c e s i d ir . B ilim s e l k a n ı t l a r , y ü k s e k i n s a n d ü z e y in in ç o c u k l u k d ö n e m i b e s l e n m e s i n d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k t e d i r . B e s le n m e « y a ş a m ı n s a ğ lık lı s ü r d ü r ü l m e s i , b ü y ü m e ve g e liş m e n in s a ğ l a n m a s ı için , b e s i n l e r i n k u l l a n ı l m a s ı d ı r » d iy e b iliriz . T ü r k i y e ’de b e s le n m e , b il im s e l n i t e l i k t e n ç o k g e le n e k s e l n it e li ğ in i s ü r d ü r m e k ­ te d ir . E k o n o m i k g ü ç l ü k le r , e ğ itim s e l p r o b l e m l e r i d a h a d a g ü ç le ş ­ t i r m e k t e , b il im s e l b e s l e n m e y i b i r ç o k k e s i m l e r d e o l a n a k d ış ı b ı r a k ­ m a k t a d ı r . T ü r k i y e b i r ta h ıl v e h a y v a n c ı l ı k ü lk e s i o l d u ğ u h a ld e , d e n ­ gesiz b e s l e n m e s o r u n l a r ı y a y g ı n d ır . İ n s a n l a r t a h ıl ü r ü n l e r i y l e d o y ­ m a k t a , b a z ı b e s i n ö ğ e le ri g e r e k s i n i m l e r i n i s a ğ l a m a k t a g ü ç l ü k ç e k ­ m e k t e d i r l e r . B u a r a d a e n g ü ç d u r u m d a k a l a n ç o c u k l a r d ı r . F izik se l ve z ih in s e l g e l iş im l e r in i s ü r d ü r e b i l m e l e r i iç in g e r e k s i n i m l e r i n e ö zen g ö s t e r i l m e k ve y e t e r li b e s i n a l m a l a r ı n ı s a ğ l a m a k , b e s l e n m e l e r i n d e ve y a ş a m l a r ı n d a s a n i t a s y o n a ö n e m v e r m e z o r u n l u l u ğ u v a r d ı r (1).

B a r s a k p a r a z i t l e r i n i n m e m l e k e t i m i z d e b i r h a y li f a z la b u l u n ­ m a s ı ile i n s a n s a ğ lı ğ ın ın k a r ş ı l a ş m a k t a o l d u ğ u te h lik e ö n e m lid i r . B i r b ö lg e d e p a r a / .i t e r h a s t a l ı k l a r ı n s ık lığ ın ın b i l in m e s i , o r a d a y a ­ ş a y a n i n s a n l a r ı n s a n i t a s y o n , k o n u t , b e s in , k ü l t ü r v b . d u r u m l a r ı ile o la n il iş k ile r i h a k k ı n d a b iz e b ilg i v e r e b i ld iğ i gibi, d iğ e r h a s t a ­ l ı k l a r a d i r e n ç l e r i b a k ı m ı n d a n b iz le r i a y d ı n l a t a r a k ö n l e m a l m a m ı z ı s a ğ l a r (2). P a r a z i t e r h a s t a l ı k l a r d ü n y a d a en y o ğ u n o l a r a k A frik a, G ü n e y A m e r i k a ve U z a k D o ğ u ü l k e l e r i n d e g ö r ü l ü r . A f r i k a ’d a p a ­ r a z i t y o ğ u n l u ğ u % 100 o l a r a k k a b u l e d ilir s e , T ü r k i y e ik in c i s ık lı k ­ ta p a r a z i t g ö r ü l e n ü l k e l e r a r a s ı n a g ir e r . P a r a z i t o z o r a m ü l k e m i z d e k a b a c a % 60 - 70 d o l a y ı n d a d ı r (3, 4). D e v le t i s t a t i s t i k E n s t i t ü s ü n ü n 1980- 1986 y ılla r ı v e r i l e r i n e g ö r e ü l k e m i z 0 - 4 y a ş g r u b u n ü f u s u ­ n u n % 0 .3 ’n ü n b e s l e n m e y e t e r s i z li ğ in d e n , % 0 .5 ’ini d e p a r a z i t enfes- t a s y o n u n d a n ö le n ç o c u k l a r o l u ş t u r m a k t a d ı r (5). B u a r a ş t ı r m a d a , A n k a r a ’d a s o s y o - e k o n o m ik f a r k l ı l ı k g ö s t e r e n iki a y r ı n it e l i k t e k i k r e ş ve g ü n d ü z b a k ı m e v l e r i n e d e v a m e d e n 3 - 6 y a ş g r u b u 60 ç o ­ c u ğ u n b e s l e n m e , b ü y ü m e , g e l iş m e ve b a r s a k p a r a z i t d u r u m l a r ı a r a ş t ı r ı l m ı ş t ı r . A R A Ş T IR M A Y Ö N T E M İ V E ARAÇLARI A r a ş t ı r m a y a , A n k a r a ’d a s o s y o - e k o n o m ik d ü z e y b a k ı m ı n d a n f a r k l ı iki a y r ı n i t e l i k t e k i k r e ş ve g ü n d ü z b a k ı m e v l e r i n e d e v a m e d e n

GUNCUZ BAKI M E Y L E R İN D E Kİ ÇO CUKLARIN BESLEN M ESİ ₃₇ 3 - 6 yaş g r u b u n d a n 60 ç o c u k ö r n e k o l a r a k a l ı n m ı ş t ı r . A r a ş t ı r m a ile ilgili b ilg ile ri iç e r e n iki a y r ı a n k e t f o r m u k u l l a n ı l a r a k g ü n d ü z b a ­ k ım e v i ve a ile le rle ilgili b ilg ile r to p l a n m ı ş t ı r . G ıd a t ü k e t i m a r a ş t ı r ­ m a s ı n d a ç o c u k l a r ı n e v d e ve g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e a l d ı k l a r ı n e t b e ­ s in m i k t a r l a r ı s a p t a n m ı ş ve b e s in t ü k e t i m s t a n d a r d ı ile k a r ş ı l a ş t ı ­ r ı l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r (6, 7). Ç o c u k l a r ın g e liş im le r in i b e l i r l e ­ m e k için a ğ ı r l ık l a r ı ta r t ıl m ış , b o y l a n ö lç ü lm ü ş v e T ü r k i y e için ge­ li ş t ir il m iş b o y -k ilo s t a n d a r d ı ile k a r ş ı l a ş t ı r ı l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l m i ş ­ tir . B a r s a k p a r a z i t a r a ş t ı r m a s ı için ise ö r n e k l e m i o l u ş t u r a n ç o c u k ­ l a r ı n h e r b i r i n d e n 3 a y r ı g ü n g a i ta ö r n e k l e r i a lın m ış , l a b o r a t u v a r d a d i r e k ve te k s i f y ö n te m le r i ile ç a l ış ıl a r a k d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r (8). S o n u ç la r , iki o r t a l a m a a r a s ı f a r k ı n ö n e m k o n t r o l ü v e k h i- K a r e te sti ile d e ğ e r l e n d ir i lm i ş t ir . BULGULAR S o s y o -e k o n o m ik f a r k lı lık g ö s te r e n h e r iki g ü n d ü z b a k ım e v in - d e k i d e n e k l e r in a ile le r in in e ğ itim , m e s le k d u r u m l a r ı ve b e s le n m e bilgi d ü z e y le r i (T ab lo 1), (T ab lo 2), (T ab lo 3), (T a b lo 4) ve (T ab lo 5) d e g ö r ü l m e k t e d i r .

T ab lo 1 : A ileye Alt B ilg ile r in D a ğ ılım ı

Ö zel G ündüz B a k ım ev i K a m u G ündüz B a k ım ev i

B ilg ile r S ayı % S a y ı %

1 — A n n e le r in E ğ i t i m i : İ l k o k u l — _— 23 77 O r t a o k u l 9 30 6 20 Y ü k s e k o k u l 21 70 1 3 2 — B a b a la r ın E ğ i t i m i : İ l k o k u l 1 3 4 13 O r t a o k u l 3 10 19 63 Y ü k s e k o k u l 26 87 7 24 3 — A n n e l e r i n M esleği E v h a n ı m ı 5 17 — — M e m u r 20 67 2 7 S e r b e s t 4 13 1 3 İşçi 1 3 27 90 4 — B a b a l a r ı n M esleği : M e m u r 15 50 13 44 S e r b e s t 13 43 4 13 İşçi 2 7 10 33 Ç a l ı ş m ı y o r — — 3 10 5 — A n n e le r in B e s l e n m e Bilgi D üzeyi : Y e te r li 26 87 12 40 Y e te r s iz 4 13 18 60

38 P u la t t ı, 2., Y ı l m o r e r , ! T a b lo 2 : Ç o cu k la rın Y a ş G ru p ların a G öre B o y U z u n lu k la r ı v e A ğ ır lık la r ın ın D u ru m u Ö zel G ü n d ü z B a k ım e v i K a m u G ü n d ü z B a k ım e v i Y a ş (yıl) n X S X n X S X t _P 1 — B o y u z u n l u ğ u 3 - 4 11 101.18 2.24 13 101.23 3.20 0.243 p > 0.05 5 - 6 9 113.15 1.48 17 107.17 1.98 2.41 p < 0.05 2 — A ğ ırlık 3 - 4 11 17.27 0.91 13 16.62 0.67 0.58 p > 0.05 5 - 6 19 19.26 0.51 17 17.88 0.64 1.68 p > 0.05

T a b lo 3 : Ç o cu k la rın P a ra zit D u ru m u v e A ilelerin P a r a z itin V arbğıru B ilm e D u ru m la rı Ö zel G ü n d ü z B a k ım e v i K a m u G ü n d ü z B a k ım e v i S a y ı % S a y ı % 1 — A ile le rin B i l m e D u r u m u V a r d ı 4 13 7 23 V a r — - — — — Y o k 26 87 23 77 ■Analiz S o n u c u V a r 12 40 18 60 Y o k 18 60 12 40 = 2.4 p > 0.05 Özel g ü n d ü z b a k ı m e v i ve k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e k a l a n ç o ­ c u k l a r ı n y a ş l a r ı n a g ö r e b o y u z u n l u k l a r ı v e a ğ ı r l ı k l a r ı k a r ş ı l a ş t ı r ı l a ­ r a k iki g r u p a r a s ı f a r k ı n ö n e m k o n t r o l ü y a p ı lm ı ş , iki k u r u m d a k i 0 - 6 y a ş g r u b u ç o c u k l a r ı n b o y u z u n l u ğ u ö n e m li, 3 - 4 y a ş g r u b u ço ­ c u k l a r ı n b o y u z u n l u ğ u v e a ğ ı r l ı k l a r ı ö n e m s i z b u l u n m u ş t u r . S o s y o - e k o n o m ik ve k ü l t ü r e l d ü z e y i y ü k s e k o l a n özel g ü n d ü z b a k ı m e v i a i le le r in in % 13 u ç o c u k l a r ı n d a p a r a z i t o l d u ğ u n u , % 87'si ise p a r a z i t b u l u n m a d ı ğ ı n ı b e l i r t m i ş l e r d i r . D iğ e r g ü n d ü z b a k ı m e v i a i le le r in in % 2 3 ’ü ç o c u k l a r ı n d a p a r a z i t o l d u ğ u n u , a n c a k t e d a v i e t ­ t i r d i k l e r i n i , '% 7 7 ’si ise p a r a z i t b u l u n m a d ı ğ ı m b e l i r t m i ş l e r d i r . Y a p ı l a n b u ç a l ı ş m a d a , u y g u l a n a n l a b o r a t u v a r a n a l i z i n d e özel g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı n ı n % 4 0 'm d a , k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı n ı n ise % 6 0 ’n d a p a r a z i t b u l u n m u ş , a n c a k ik i g r u p a r a s ı n ­

GÜNDÜZ B A K IM E V LE R İN D E Kİ ÇO CUKLARIN BESLEN M ESİ ₃₉ d a k i ö n e m lil ik k o n t r o l ü n d e K h i- k a r e ile t e s t e d ilm iş g r u p l a r a r a s ı f a r k ö n e m s i z b u l u n m u ş t u r (T a b lo 3). B u s o n u ç l a r a ile le r in ç o c u k ­ l a r ı n d a k i p a r a z i t v a r lı ğ ın d a n h a b e r d a r o l m a d ı k l a r ı n ı g ö s t e r m e k t e ­ d ir.

T ab lo 4 : B e sin Ö ğeleri T ü k etim i Y ön ü n d en K a m u v e Ö zel G ündüz B a k ım ev i Ç ocu k ların ın D urum u

Ö zel G ündüz B a k ım ev i K am u G ündüz B a k ım e v i B e sin Ö ğeleri n X S X n X S X P E n e r j i 30 1507.4 25.43 30 1055.8 37.99 _{P < 0.01} P r o t e i n 30 49.99 1.65 30 41.31 2.33 _{P < 0.01} K a l s i y u m 30 510.40 31.57 30 41.67 29.08 _{P < 0.05} D e m i r 30 9.73 0.23 30 8.19 0.28 _{P < 0.01} V ita m in A 30 4015.5 238.9 30 50.74 380.97 _{P < 0.05} T i a m i n 30 0.845 0.019 30 0.75 0.47 _{P > 0.05} R ib o f la v in 30 0.90 0.045 30 0.75 0.042 _{P < 0.01} N ia s in 30 8.77 0.16 30 6.58 0.21 _{P < 0.01} V i t a m i n C 30 65.30 6.42 30 58.16 3.06 _{P > 0.05} B u d u r u m a g ö r e s o sy o - e k o n o m ik ve k ü l t ü r d ü zey i y ü k s e k o la n g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı b u b e s i n ö ğ e le r in i d a h a f a z la t ü k e t m e k ­ te d ir le r .

T a b lo 5 : Ö zel v e K am u G ündüz B a k ım ev i Ç ocu k ların ın E n erji v e B azı B e sin Ö ğeleri T ü k etim D ü zeylerin in D eğ erlen d irm esi

O rtalam an ın % 25 a ltın d a O rtalam an ın % 25 ü stü n d e B e sin Ö ğesi n X S X n X S X p 1 — Özel g ü n d ü z b a k ı m e v i K a l s i y u m 9 304.77 16.45 21 598.52 26.90 _{P < 0.01} N ia s in 11 7.782 0.127 19 9.347 0.11 _{P < 0.0!} K a m u g ü n d ü z b a k ım evi K a l s i y u m 16 315.50 38.52 14 52 i.57 18.55 _{P < 0.0 i} T i a m i n 12 0.407 0.047 18 0.946 0.22 _{P < 0.05} R ib o f la v in 12 0.517 0.41 18 0.908 0.027 _{P < 0.01} S o s y o -e k o n o m ik f a r k lı lık g ö s te r e n h e r iki g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı n ı n e v d e ve g ü n d ü z b a k ı m e v in d e t o p l a m e n e r j i ve b e s in ö ğ e le ri lük et im d ü z ey leri (T ab lo 4) v e (T ab lo 5) d e g ö s te r i lm i ş t ir ,

40 Pul a t lı, 2 ., Y ılm a z c r, İ S o s y o e k o n o m i k d ü z e y i y ü k s e k o la n özel g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o ­ c u k l a r ı e v d e 725 k a l o r i , y u v a d a 781 k a l o r i o l m a k ü z e r e t o p l a m 1507 k a l o r i a l m a k t a d ı r l a r . K a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı ise e v d e 637 k a l o r i , y u v a d a 422 k a l o r i , t o p l a m 1059 k a l o r i a l m a k t a d ı r l a r . Özel g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı e v d e v e y u v a d a y a k l a ş ı k a y n ı k a l o ­ riy i a l m a k t a , k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı is e y u v a d a y e t e r s i z b e s l e n m e k t e , a n c a k b u n u e v d e t a m a m l a m a y a ç a l ı ş m a k t a d ı r l a r . TARTIŞM A Ü lk e m iz d e , ö z e llik le s o s y o - e k o n o m i k d ü z e y i n d ü ş ü k o l d u ğ u k e ­ s i m l e r d e ç e v r e s a ğ lığ ı k o ş u l l a r ı n ı n u y g u n s u z l u ğ u v e ç o c u k l a r d a m a l n ü t r i s y o n u n y a y g ın lığ ı s o n u c u n d a e n f e k s i y o n ve p a r a z i t e r h a s ­ t a l ı k l a r k o l a y c a o r t a y a ç ı k m a k t a , h ız la y a y ı l m a k t a , b i r e y l e r i n b ü ­ y ü m e , g e l iş m e ve s a ğ lık d u r u m l a r ı b o z u l m a k t a d ı r (9, 10). K a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i n e , d i ğ e r k u r u m a g ö r e s o s y o - e k o n o m ik v e k ü l t ü r e l a ç ı d a n d a h a d ü ş ü k y a p ı y a s a h i p a i l e l e r i n ç o c u k l a r ı d e ­ v a m e t m e k t e d i r . Özel g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e y ü k s e k ö ğ r e n i m g ö r m ü ş a n n e b a b a o r a n ı % 70 i k e n k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e b u o r a n % 3 'e d ü ş m e k t e d i r . M e s l e k l e r d e ise özel g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e k i a ile ­ le r i n % 67'si ü s t d ü z e y d e m e s l e k l e r e s a h i p o lu p , d i ğ e r k u r u m d a a n ­ n e ve b a b a l a r ı n % 9 0 ’ı iş ç id ir . B u d a b iz e k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i n e d e v a m e d e n ç o c u k l a r ı n a i le le r in in , s o s y o - e k o n o m i k ve k ü l t ü r e l d ü ­ z e y le r in in y e t e r s i z o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . Y in e özel g ü n d ü z b a ­ k ım e v i a i l e l e r i n i n % 8 7 ’n in b e s l e n m e k o n u s u n d a b ilg i d ü z e y l e r in i n y e t e r li o ld u ğ u , d i ğ e r k u r u m d a ise b u o r a n ı n y a r ı y a r ı y a d ü ş t ü ğ ü g ö r ü l m e k t e d i r . B e s l e n m e y e t e r s i z li ğ in in o l u ş m a s ı n d a , y e t e r l i b e s in b u l u n a m a m a s ı y a n ı n d a t o p l u m u n e k o n o m i k y a p ıs ı, s o s y o - k ü ltiir e l e t m e n l e r , ç e v r e k o ş u l l a r ı ve s a ğ lı k ö r g ü t l e r i n i n işle rliğ i d e e tk ili o l m a k t a d ı r (11, 13). O k u l ö n c e s i d ö n e m d e ç o c u k l a r s ü r e k l i b ü y ü m e ve g e liş m e i ç in d e o l d u k l a r ı n d a n , b u d ö n e m d e v e r il e n e ğ itim , b a k ı m ve b e s l e n m e n i n s o n r a k i y ı l l a r d a ç o c u k l a r ı n z ih in s e l v e b e d e n s e l g e l i ş i m l e r i n e o la n e t k i s i b ü y ü k t ü r . A n k a r a ’d a Y e n i m a h a l l e k r e ş ve g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e ç o c u k l a r ı n e ğ i t i m d u r u m l a r ı i n c e l e n m i ş ve ç o c u ğ u n b e s l e n m e il k e l e r i n e u y g u n y e m e k y e m e a l ış k a n lı ğ ı k a z a ­ n a b i l m e s i iç in a i le d e k i o r t a m k a d a r , o k u l d a y a p ı l a c a k e ğ i tim in d e ö n e m l i o l d u ğ u s o n u c u n a v a r ı l m ı ş t ı r (14). Özel g ü n d ü z b a k ı m e v i ile k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e k a l a n ç o c u k l a r y a ş g r u p l a r ı n a g ö r e b o y u z u n l u k l a r ı v e a ğ ı r l ı k l a r ı k a r ş ı l a ş t ı r ı l m ı ş , k a m u g ü n d ü z b a k ı m ­ ev i 5 - 6 y a ş g r u b u ç o c u k l a r ı n b o y l a r ı n ı n d i ğ e r g ü n d ü z b a k ı m e v i

ço-GÜNDÜZ B A K I M E Y L E R İN D E K İ ÇO CU KLA RIN BESLEN M ESİ ₄₁ c ı l k l a r ı n d a n k ıs a o ld u ğ u s a p t a n m ı ş , b u n u n d a k r o n i k b e s l e n m e y e ­ te r s iz liğ in i a ç ık la d ığ ı d ü ş ü n ü l m ü ş t ü r . B u tip b e s l e n m e y e te r s iz liğ i u z u n s ü r e l e r e d a y a n a n ve a n c a k 5 - 6 y a ş l a r ı n d a o r t a y a ç ı k a n b i r p r o b l e m d i r (15). İ s t a n b u l ’u n f a r k lı s o s y o - e k o n o m ik d ü z e y e s a h ip a i le le r in kız ç o c u k l a r ı ü z e r i n d e y a p ı l a n b i r a r a ş t ı r m a d a , ü s t s o s y o ­ e k o n o m i k d ü z e y d e s a p t a n a n b o y u z u n l u ğ u d e ğ e r i n i n İn g iliz s t a n ­ d a r t l a r ı n a y a k ın , o r t a ve a lt d ü z e y d e k i d e ğ e r l e r ise İn g iliz s t a n d a r t ­ l a r ı n a g ö r e g eri b u l u n m u ş t u r . B u d a s o s y o - e k o n o m ik d ü z e y in v ü c u t b o y ve a ğ ırlığ ın ı ö n e m li d e r e c e d e e tk ile d iğ in i g ö s t e r m e k t e d i r (16). Ç o c u k l a r ü z e r i n d e y a p ı la n b a r s a k p a r a z i t a r a ş t ı r m a s ı n d a ise, h e r iki g ü n d ü z b a k ı m e v in e d e v a m e d e n ç o c u k l a r ı n a i le le r in in b ü ­ y ü k b ö l ü m ü ç o c u k l a r ı n d a b a r s a k p a r a z iti o lm a d ığ ı n ı b e l i r t m i ş l e r , p a r a z i t v a r l ı ğ ı n d a n h a b e r d a r o la n d iğ e r a zın lık g r u p ise b u k o n u ile ilgili ö n le m a l d ı k l a r ı n ı b e l i r t m i ş l e r d i r . Özel g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k ­ ları a ile le ri ve k a m u g ü n d ü z b a k ım e v i ailele ri eşit1 d ü z e y d e b a r s a k p a r a z i t l e r i h a k k ı n d a bilgi s a h ib i d ir le r . A n cak h e r iki k u r u m d a d a y a p ı la n ç a l ış m a d a , u y g u la n a n l a b o r a t u v a r a n a l iz l e r in d e özel g ü n ­ d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı n ı n % 4 0 ’n d a , k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o ­ c u k l a r ı n ı n ise % 6 0 ’n d a b a r s a k p a r a z iti b u l u n m u ş t u r . S o s y o -e k o n o ­ m i k ve k ü l t ü r e l düzeyi d ü ş ü k o la n k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k ­ l a r ı n d a b a r s a k p a r a z i t v arlığ ı o r a m d a h a y ü k s e k t i r . Y a p ıl a n a r a ş ­ t ı r m a l a r d a , k ır s a l a l a n l a r d a p a r a z itl i k işi o r a m % 9 7 ’le re ç ı k a r k e n , s c s y o - e k o n o m ik d ü zey in y ü k s e k o ld u ğ u , alt y a p ıs ı y e te r li b ö lg e le r d e b u o r a n % 1 - 2 ’lc-rc d ü ş m e k t e d i r . A n k a r a ç e v r e s in d e k i i l k o k u l l a r ­ d a y a p ı la n a r a ş t ı r m a b u n u d o ğ r u l a m a k t a d ı r . Y a p r a c ı k 'd a % 53.S E r g a z i 'd e co 52.5 o la n p a r a z i t o r a n l a n , U lu b a t lı i l k o k u l u n d a % 5.7, B a r b a r o s i l k o k u l u n d a % 2.5 b u l u n m u ş t u r (17). Ç o c u k l a r ın u y g u n ş e k ild e b e s le n c m e m e s i y a d a b e s in le r in , çin ilim ve m e t a b o l i z m a s ı n ­ d a k i b o z u k l u k l a r v ey a p a r a z i t e r in f e s t a s y o n l a r s o n u c u b ü y ü m e d e g e r il e m e ve a ğ ırlık k a y b ı o l m a k t a d ı r (18). K ır s a l k e s i m d e s o s y o ­ e k o n o m i k diizey ve b e s le n m e a ç ı s ı n d a n b i r b i r i n e b e n z e r l i k g ö s te ­ r e n ü ç değ işik v a d i d e çe v re sağlığı, e n f e k s iy o n ve b e s le n m e y e y ö ­ n e lik b i r a r a ş t ı r m a y a p ı lm ı ş t ır . B ö lg e le r in su k a y n a k l a r ı ve tu v a le t o l a n a k l a r ı d e ğ işik lik g ö s te r m e k te d i r . A r a ş t ı r m a s o n u ç l a r ı g ö s t e r ­ m i ş t i r ki sa ğ lık k o ş u lla r ı, s a n it a s y o n u y g u la m a la r ı d ü z e ld ik ç e , b a r ­ s a k h a s t a l ı k l a r ı n d a , e n f e k s iy o n l a r d a , d i a r e ve b a r s a k p a r a z i t i n d e a z a lm a g ö r ü l m ü ş t ü r . Su k a y n a k l a r ı ve tu v a le tl e r d e k i b i l e ş m e d e n s o n r a a s k a r i s ve t r i c h u r i s e n f e k s iy o n l a r d a % 30 ve % 50 d ü ş m e g ö ­ r ü l m ü ş , ç o c u k l a r ın b ü y ü m e ve g e liş m e s in d e ö n e m li b i r g e liş m e o l ­

42 P u lo tlı, 2 ., Y ılm a z e r, I d u ğ u g ö r ü l m ü ş t ü r (19). Ü lk e m iz n ü f u s u n u n 1/3 d e b a r s a k h e l m i n t - l e r i n i n m e v c u t o l d u ğ u ve ç e ş itli p r o t o z o o n l a r ile d e o l u ş a n p a r a z i ­ tçi- b a r s a k e n f e k s i y o n l a r ı n ı n k ü ç ü m s e n m i y e c e k k a d a r b u l u n d u ğ u g ö s t e r i l m i ş t i r (20). G ü n d ü z b a k ı m e v l e r i n e d e v a m e d e n ç o c u k l a r ı n g ü n l ü k b e s i n t ü k e t i m l e r i n i n y a k l a ş ı k 1 / 2 ’si e v d e , k a l a n ı n ı b a k ı m e v i n d e k a r ş ı l a ­ d ı k l a r ı b e l i r t i l m e k t e d i r (15). Y a p ı l a n a r a ş t ı r m a d a ö zel g ü n d ü z b a ­ k ım e v i ç o c u k l a r ı e n e r j i l e r i n i n % 5 2 's in i k u r u m d a , c/o 4 8 ’ini e v d e , k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı ise e n e r j i l e r i n i n % 4 0 ’m k u r u m ­ d a , % 6 0 ’m ı e v d e a l m a k t a o l d u k l a r ı b u l u n m u ş t u r . B u n a g ö r e özel g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı d i ğ e r k u r u m a g ö r e g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e y e t e r li d ü z e y d e b e s l e n m e k t e ve k a l a n b e s l e n m e l e r i n i d e e v d e t a ­ m a m l a m a k t a d ı r l a r . K a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı ise, k u r u m d a y e t e r l i d ü z e y d e b e s l e n m e k t e ve k a l a n b e s l e n m e l e r i n i d e e v d e t a ­ m a m l a m a y a ç a l ı ş m a k t a d ı r l a r . H e r ik i k u r u m d a t ü k e t i l e n b e s i n ö ğ e ­ leri, ü l k e m i z için g e l i ş t i r i l m i ş t ü k e t i m s t a n d a r t l a r ı ile k a r ş ı l a ş t ı r ı l ­ m ış , k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e k a s i y u m , t i a m i n ve r i b o f l a v i n ile ö zel g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e t ü k e t i l e n k a l s i y u m ve n i a s i n o r t a l a m a n ı n ü z e r i n d e b u l u n m u ş t u r . B u d a h e r ik i k u r u m d a k i ç o c u k l a r ı n k a l s i ­ y u m d a n z e n g in o l a n s ü t ve t ü r e v l e r i n i , a y r ı c a s a b a h l a n p e k m e z , f ı n ­ d ık , f ı s t ı k e z m e s i t ü k e t m e l e r i n d e n ile ri g e le b ilir . A y r ıc a özel g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e k i ç o c u k l a r ı n n i a s i n d e n z e n g i n h a y v a n s a l b e s i n l e r i , "izcilikle k a r a c i ğ e r ve b u l g u r u d a h a f a z la t ü k e t t i k l e r i , k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e k i ç o c u k l a r ı n e v l e r i n d e is e t i a m i n y ö n ü n d e n zen g in o la n b u l g u r , n o h u t , k u r u f a s u ly e y i v e y in e r i b o f l a v i n d e n z e n g in s ü t, y u m u r t a ve ö z e llik le t a r h a n a ç o r b a s ı n ı f a z l a t ü k e t t i k l e r i s a p t a n ­ m ı ş t ı r . A t a t ü r k ç o c u k b a k ı m y u r d u n d a k a l a n ç o c u k l a r l a , Y e n i m a ­ h a lle s e m t i n d e o t u r a n 3 - 6 y aş g r u b u ç o c u k l a r ı n b e s l e n m e d u r u m l a n n ı s a p t a m a k için y a p ı l a n a r a ş t ı r m a d a , A t a t ü r k ç o c u k b a k ı m y u r d u n d a k a l a n ç o c u k l a r ı n d iğ e r g r u p ç o c u k l a r d a n d a h a f a z la t a ­ hıl, k u r u b a k l a g i l , ş e k e r ve m e y v e t ü k e t t i k l e r i s a p t a n m ı ş t ı r . G en el o l a r a k h e r iki g r u b u n d a g ü n l ü k a l d ı k l a r ı k a l s i y u m , d e m i r , v i t a m i n A, t i a m i n , r i b o f l a v i n v e n i a s i n m i k t a r l a r ı 3 - 6 y a ş a r a s ı ç o c u k l a r iç in ö n e r i l e n m i k t a r ı n a l t ı n d a , v i t a m i n C ise ö n e r i l e n m i k t a r l a r ı n ü s t ü n d e b u l u n m u ş f u r (21). B u s o n u ç l a r a g ö re , özel g ü n d ü z b a k ı m ­ evi ç o c u k l a r ı , k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i ç o c u k l a r ı n a o r a n l a d a h a fazla e n e r j i , p r o t e i n , k a l s i y u m , d e m i r , t i a m i n , r ib o f l a v in , n i a s i n v e v i t a ­ m i n C a l ı r k e n , k a m u g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e k i ç o c u k l a r ise A v i t a m i ­ n i n i b i r a z d a h a f a z la a l m a k t a d ı r l a r . B u d u r u m u n a r a ş t ı r m a s ı r a s ı n ­

GUNDUZ B AK I M E Y L E R İN D E K İ ÇO CU KLARIN BESLEN M ESİ ₄₃ d a t ü k e t i l e n s e b z e l e r d e n ve ö z e llik le h a v u ç t ü k e t i m i n d e n ileri gel­ d iği g ö z l e n m iş t ir . V e r ile r in c e le n d iğ in d e , özel g ü n d ü z b a k ım e v in d e - ki ç o c u k l a r ı n e v l e r in d e e t ve b e n z e r i b e s in l e r i d a h a f a z la t ü k e t t i k ­ leri, b u n e d e n l e et ve b e n z e r i d e ğ e r l e r in i n d iğ e r k u r u m a g ö r e d a h a f a z la o l d u ğ u s a p t a n m ı ş t ı r . (WIC) K a d ın -Ç o c u k -B e b e k ad lı b i r a r a ş ­ t ı r m a d a , 1 - 5 yaş a r a s ı n d a k i ç o c u k l a r ın e n e r j i, v i t a m i n C, v i t a m i n A, d e m i r ve k a l s i y u m d e ğ e r le r i h e d e f l e n m i ş ve W IC için u y g u n b i r g e l ir sev iyesi s a p t a n m ı ş t ı r . Ç o c u k l a r ın % 51'i y ü k s e k k a z a n ç lı a ile ­ le r i n ç o c u k l a r ı o lu p , b e s in a l ım l a r ı h e d e f l e n e n g ıd a a l im i n in ü z e ­ r in d e , d ü ş ü k k a z a n ç lı a ile ç o c u k l a r ın ı n ise d a h a az e n e r j i, v i t a m i n C ve d e m i r i k a p s a y a n d iy e tle b e s le n d ik le r i, a n c a k A v i t a m i n i n i ve k a l s i y u m u d iğ e r a ile le rle a y n ı d ü z e y d e t ü k e t t i k l e r i s a p t a n m ı ş t ı r (22). Y e te r s iz ve d en g esiz b e s le n e n v e d ü ş ü k s o s y o - k ü l tü r e l d ü z e y d e y a ş a y a n ç o c u k l a r ı n z e k â gelişim i, y e te r li ve d e n g e li b e s le n e n ve s o s y o - k ü l tü r e l d ü zey i y ü k s e k o la n l a r d a n d a h a g e r id e k a l m a k t a ­ d ı r (23). SONUÇ V E Ö N E R İL ER K r e ş ve g ü n d ü z b a k ım e v le r i, ilgili k u r u l u ş l a r c a y e t e r li d ü z e y d e d e n e t l e n m e d i ğ i için çeşitli a k s a k l ı k l a r ı n y a n ı s ı r a ç o c u k l a r ı n y e t e r ­ siz v e d e n g e s iz b e s le n d i k le r i g ö z le n m e k te d ir . B u s o r u n l a r ı n ç ö z ü m ­ le n e b ilm e s i için; 1 — A ileler ö ğ r e n im ve k ü l t ü r d ü z e y le ri göz ö n ü n e a l ın a r a k , k e n d i le r in i g e l iş tir m e le r i n d e y a r d ım c ı o la b ile c e k ra d y o , televizyon, yazılı b a s ın y o lu ile e ğ itilm e lid ir le r ,

2 — K itle ile tişim a r a ç la r ı ve özellikle TV a ra c ılığ ı ile b e s in d e ğ e r l e r i ç o k d ü ş ü k o la n t ü k e t i m m a d d e l e r i n i n r e k l a m ı s ı n ı r l a n d ı ­ r ı l m a l ı v ey a d e n e t im a l tın a a lın m a lıd ır ,

3 — B e s le n m e eğ itim i ö r g ü n ve y ay g ın e ğ i tim h iz m e tl e r in i n b i r ö ğ esi o l a r a k ele a l ın m a l ıd ır . Ana o k u l l a r ı n d a n b a ş l a y a r a k ö r g ü n e ğ i tim in h e r k a d e m e s in d e ç o c u k l a r a e l le r in d e k i o la n a k l a r ı y e te rli ve d e n g e li b e s le n m e le r i için e n iyi ş e k ild e n a s ıl k u l l a n a c a k l a r ı ö ğ r e ­ tilm e li, g ereğ i k a d a r t ü k e tm e , s a v u r g a n l ı k t a n k a ç ı n m a , v e t c r li ve d e n g e li b e s le n m e a l ış k a n lı k la r ı k a z a n d ır ıl m a lı d ır ,

4 — K re ş v e g ü n d ü z b a k ı m e v in d e ç a l ış tı r ı la c a k p e r s o n e l S.S.Y.B. lığı t ü z ü ğ ü n d e b e l ir ti le n ö z e llik le re s a h ip , iş in in ehli k iş i­ l e r o lm a lıd ır .

44 P u la tlı, 2 ., Y ılm a z o r, İ. 5 — H e r k r e ş ve g ü n d ü z b a k ı m e v i n d e m u t l a k a b e s l e n m e e ğ i­ t i m c i s i v e y a d i y e t i s y e n b u l u n m a l ı v e ç a l ı ş a n p e r s o n e l e ğ i t i l m e l i d i r . 6 — Ç e v r e d e e n f e k s i y o n k a y n a k l a r ı n ı n v e e n f e k s i y o n l a r ı n t a ­ m a m e n o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı , p a r a z i t l e r l e s a v a ş h a l k s ağ lığ ı y ü n ü n ­ d e n ö n e m t a ş ı m a k t a d ı r . B u u z u n d ö n e m l i ç a b a l a r ı g e r e k t i r m e k t e ­ d ir . B u n e d e n l e e n a z ı n d a n ç o c u k l a r a k iş is e l te m i z l i k k u r a l l a r ı ö ğ r e t i l m e l i ve b u k u r a l l a r a u y m a l a r ı s a ğ l a n m a l ı d ı r . SUM M ARY I N V E S T I G A T I O N O F G E N E R A L N U T R I T I O N - G R O W T H - D E V E L O P M E N T A N D I N T E S T I N A L P A R A S I T O S I S IN 3 - 6 A G E G R O U P C H I L D R E N W H O A R E N O U R I S H E D IN S O C IO E C O N O M IC A L L Y D I F F E R E N T R E G I O N A L N U R S E R I E S AND K I N D E R G A R D E N S P u la tlı, Z., Y ılm a zer, İ. N u t r i t i o n , g r o w i n g s t a t e a n d i n t e s t i n a l p a r a s i t e s w e r e i n v e s t i ­ g a t e d in 3 - 6 a g e g r o u p c h i l d r e n w h o w e r e in 2 s o c io - e c o n o m ic a lly d i f f e r e n t k i n d e r g a r t e n . B o t h k i n d e r g a r t e n w e r e c o m p a r e d w i t h e a c h o t h e r . P a r e n t s a n d k i n d e r g a r t e n t e a c h e r s w e r e q u e s t i o n n a i r e d to e v a l u a t e t h e f a m i ly s t r u c t u r e a n d n u t r i t i o n c o n d i t i o n a t h o m e . A m o u n t o f fo c a l c o n s u m p t i o n , d a i ly a v e r a g e e n e r g y a n d f o o d e le ­ m e n t s i n t a k e o f t h e c h i l d r e n w e r e i n v e s t i g a t e d f o r 3 d a y s . I n a d d i ­ tio n , fece s s a m p l e s o f e a c h c h i ld w e r e a n a l i z e d 3 t i m e s a d a v f o r 3 d a y s c o n c e r n i n g p a r a s i t e s . T h e a m o u n t o f d a i ly a v a r a g e f o o d c o n ­ s u m p t i o n o f th e c h i l d r e n w-ho w e r e in p r i v a t e k i n d e r g a r t e n w a s c o m p a r e d w i t h t h e c o n s u m p t i o n s t a n d a r d s o f o u r c o u n t r y . I t w a s f o u n d o u t t h a t th e c h i l d r e n in p u b l i c k i n d e r g a r d e n h a v e c o n s u m e d c a l c i u m , t h i a m i n , r i b o f l a v i n m o r e t h a n r e c o m m e n d e d a m o u n t s o n t h e o t h e r h a n d , c h i l d r e n in p r i v a t e k i n d e r g a r t e n w e r e c o n s u m i n g m o r e c a l c i u m a n d n i a s i n t h a n r e c o m m e n d e d a m o u n t s . N u t r i e n t s c o n s u m p t i o n w e r e s t a t i s t i c a l y s i g n i f i c a n t b e t w e e n k i n d e r g a r d e n s a n d r e c o m m e n d e d a m o u n t s ip < 0.01. p < 0.05). I t w a s f o u n d o u t t h a t t h e c h i l d r e n in p r i v a t e k i n d e r g a r t e n w e r e c o n s u m i n g m o r e d a ily e n e r g y , p r o t e i n , ir o n , n ia c in , c a l c i u m , r i b o f l a v i n a n d t h e c h i l d ­ r e n in p u b l i c k i n d e r g a r d e n w e r e c o n s u m i n g m o r e V it. A. T h e d i f ­ f e r e n c e b e t w e e n t h e tw o w i t h r e s p e c t to t h e a m o u n t s o f e n e r g y a n d f o o d e l e m e n t s w e r e s t a t i s t i c a l y s i g n i f i c a n t (p < 0.01, p < 0.05).

GÜNDÜZ B A K IM E Y L E R İN D E K İ Ç O C U KLA R IN BESLEN M ESİ ₄₅ I n t e s t i n a l g i a r d i a s i s w e r e d e t e c te d in 40 % o f t h e c h i l d r e n in p r i v a ­ t e k i n d e r g a r t e n a n d w e r e 60 % in p u b li c k i n d e r g a r d e n s c h i ld r e n (p > 0.05). 3 - 6 y e a r s o f a g e is v ery i m p o r t a n t f o r b o t h p h y s ic a l a n d m e n t a l g r o w t h . N u t r i t i o n q u a l ity o f t h e c h i l d r e n i n k in d e rg a n - d e n s is v e ry i m p o r t a n t . F o r th is r e a s o n , t h e e q u i l i b r i u m in n u t r i ­ tio n m u s t b e a r r a n g e d b y a d ie titio n . I n a d d i tio n , e d u c a t i o n of p a r e n t s a n d c h i l d r e n i n s a n i t a t i o n is m a n d o t o r y . K A Y N A K L A R 1 — T u n ç d o ğ a n , İ. : Ç o c u k ve B e s le n m e , Ayyıldız M a t b a a s ı , A n k a r a , 1985. 2 — S a ğ l a m , M. : T ü r k i y e ’d e P a r a z i t e r B a r s a k E n f e k s i y o n l a r ı , B a ş a s i s t a n l ı k Tezi, GATA, 1962. 3 — M e r d iv e n c i, A. : M e d ik a l P a r a to z o o lo ji, H ilâ l K o l l e k t i f Ş i r k e t i , İ s t a n ­ b u l, 1974.

4 — U n a t , E'.K. : T r o p i k a l H a s t a l ı k l a r ve P a ra z ito lo ji., iFliz K ita b e v i, İ s ­ t a n b u l , 1964.

5 — D ev le t İ s t a t i s t i k E n s t i t ü s ü T ü r k i y e İ s t a t i s t i k Yıllığı, A n k a r a , 1985-1987.

6 — B a y s a l, A., K e ç e c io ğ lu , S., G üneyli, U., Y ü c e c a n , S., P e k c a n , G., A r s ­ lan, P., B i r e r , S., S a ğ la m , E., Y u r tta g iil, M., Ç eh reli, R. : B e s i n l e r i n B i­ l e ş im le r i, T ü r k i y e D iy e tis y e n le r D e rn e ğ i Y a v m ı I, 1985. 7 — K u t l u a v , T. : S t a n d a r t Y e m e k T a r if le r i, C ih a t M a t b a a s ı , A n k a r a , 1977. 8 — M e r d iv e n c i, A .: M e d ik a l P a r a z i t o l o j i P ra tiğ i, H ilâ l M a t b a a c ı l ı k , İ s t a n ­ bu l, 1979. 9 — K u r t p m a r , H „ M ete, O.. S a r n ıç , H. : D i y a r b a k ı r ve Ç e v r e s i n d e B a r s a k P a r a z i t l e r i E p id e m i y o l o j i s i , D.Ü. T ıp F a k ü l t e s i M e c m u a s ı, 5 : 1, 1976. 10 — K o k s a l , O. : T ü r k i y e 'd e B e s le n m e , T ü r k i y e 1974 B e s le n m e - S a ğ lık v e G ı­ d a T ü k e t i m A r a ş t ı r m a s ı , H a c e t t e p e Ü n iv e rsite si, 1977. 11 — B a y s a l, A .: B e s l e n m e S o r u n l a r ı n ı n S osyal, K ü l t ü r e l , E ğ i t i m ve E k o l o ­ jik E t m e n l e r l e İlgili N e d e n le r i ve Ç ö z ü m Ö n e rile ri, B e s l e n m e ve D iy et D erg isi, 10 : 50, 1981.

12 — G o l d s m i t h , G . H . : F o o d a n d P o p u la tio n , A m e r ic a n J. Clin. N u t r . , 28 : 934, 1975.

13 — P ellet, P.L. : M a l n u t r i t i o n , W e a lth a n d D e v e lo p m e n t, F o o d a n d N u t r i ­ ti o n B u lle tin , 3 : 17, 1981.

14 — Ö zcan, F. : Beş-Altı Y a ş O k u l Ö ncesi Çağı Ç ocu k lar? İ ç i n G e liş tir ile n B e s l e n m e E ğ i t i m i P r o g r a m ı n ı n Ç o c u k l a r ı n B e s l e n m e B ilg ile r in e ve Y e ­ m e k Y e m e D u r u m l a r ı n a E tk is i, H.Ü. S a ğ lık B ilim le r i F a k ü l t e s i B ilim U z m a n lığ ı Tezi, A n k a r a , 1979.

46 P u I a t ! ı , 2 ., Y ı l m s ı o r , i. 15 — B a y s a l , A. (i/.ni ile) : K işisel G ö r ü ş m e , 1988.

16 — O n a i , T. : İ s t a n b u l K ı z l a r ı n d a E r g e n l i k Ç a ğ ı n d a B ü y ü m e , S e x ü e l G e liş ­ m e ve K e m i k O l g u n l a ş m a s ı v e B u n l a r ı n B i r b i r l e r i y l e İ li ş k i l e r i , M a t e ­ m a t i k A r a ş t ı r m a E n s t i t ü s ü B a s k ı A tölyesi, İ s t a n b u l , 1975.

17 —• T o lg a y , N. : A n k a r a ve C iv a rı İ l k o k u l Ç o c u k l a r ı n d a B u l u n a n B a r s a k P a r a z i t l e r i , A.U. T ıp F a k ü l t e s i M e c m u a s ı , 23 : 1267, 1970.

18 — Pat t e r s o n , R.E., T y p o , J.T., T y p o , M.H. : JADA, Vol : 86. N o : 10 1986.

19 — Fit/.roy, J.H . : T r a n s A c tio n s O f T h e R o y a l S o c i e t v O f T r o p i c a l Medi-c in e A nd H y g ie n e , 75 : 4, 198!. 20 — Y ılm a z , E. (izni ile) : D e r s n o t l a r ı , 1987. 21 — B o / k u r t , N., B a y s a l, A. : E r k e n Y a ş l a r d a k i Y e t e r s i z ve D e n g e s iz B e s ­ l e n m e n i n D a v r a n ı ş ve G e liş im Ü z e r i n e E t k i s i , B e s l e n m e ve D iy e t D e r ­ gisi, 7 : 11, 1978. 22 — B r o w , I., T i e m a n , D. : E f f e c t o f I n c o m e a n d W IC o n t h e D i e t a r y I n ta -k e of P r e s c h o o l e r s , R e s u l t s o f a P r e l i m i n a r y S t u d y , J o u r n a l o f T h e A m e r i c a n D ic te tic A s s o c ia tio n , 86 (9), 1986. 23 — B a y s a l, A .: B e s l e n m e H a c e t t e p e Ü n i v e r s i t e s i Y a v m l a n , No. A /13, A n­ k a r a , 1979.