KIBRIS TURK HALK OYUNLARINDAN
ORAK İLE KARTAL OYUNU
" K ı b r ıs T ü r k 'ü A n a d o lu 'd a n uzu n Y ıll a r ö n ce göç e tm iş o lm a s ın a
r a ğ m e n m i l l î k ü l t ü r ü n ü m u h a f a z a e t m i ş ve içiçe y a ş a d ı ğ ı R um
k ü l t ü r ü n d e n p e k fa z la e t k i l e n m e m i ş t i r ."
A h m e t Ç A K I R
1988 yılında K uzey K ıbrıs T ürk C um huriye- ti'n d e h a lk o y u n la r ı, h a lk m ü z iğ i v e m a h a llî k ıy a fe t k o n u la rın d a y a p tığ ım ız saha araştırm a sın a 1 g itm ed en ö n ce K ıb rıs T ü rk halk o yunlarının d u ru m unu m erak ediyordum . A caba Rum kültürüyle k ay n aşara k değişm iş m iydi?
B ilin d iğ i ü z e re 1 5 7 0 'd e T ü rk le r tarafın d an fe th e d ile n K ıb rıs'a 1571'de A n ad o lu 'n u n ç e şitli ye- re le rin d c n g e tirile n 3 0 .0 0 0 T ü rk y e rle ştirilm iş , 1572'de A da tam am en T ürk h ak im iy etin e girm iştir. O ta rih te n 1974 B a rış H are k e tin e k a d a r T ü rk ler, R u m la rla b e ra b e r y a ş a m ış la rd ır, bu k a d a r uzun sü red e h e r iki toplum kültü rü n ü n b irbirlerinden eti- l e n m e s i g a y e t ta b iid ir. A n c a k , g e re k k ay n ak k işile rle , g erek se ilim adam ı ve u zm an larla bu k o n u d a y a p tığ ım ız so h b e tle rd en eld e e tliğ im iz b ilg i le re g ö re , ik i m ille tin k ü ltü rü n ü n g e n e ld e fark lı olduğu ve özellikle T ürklerin R um K ültüründen fa z la e tk ilen m ed iğ i k an aatin e varılm ıştır.
A raştırm a sırasın d a K ib n s T ü rk halk o y u n la rın ın A nadolu T ü rk halk o y u n ların a çok b e n z e d iğ in i te sb it ettim . Bu oyu n ların için d e cn entera- san o la n la rı ise O rak ve K artal o y u n la rı idi. B unlardan O rak oyunu A dıyam ın'daki G aluç oyu n u n a , K a rta l o y u n u ise B in g ö l'd e k i K artal o yununa rak b ırak ıla n haftada 2 sa at seçm eli T ürkçe dersleri d e k a ld ırılın ca , T ürkçe resm i yerlerd e yasaklanm ış , y a ln ız c a e v lerd e k o n u şu la n b ir d il h a lin e gelm iş. T iy a tro la rd a k i ve rad y o lard a k i işle rin e son verilen h a lk tü rk ü le ri sa n a tk â rla rı, artık y a ln ız c a T ü rk d ü ğ ü n le r in d e f a a liy e t g ö s te r ir o lm u ş la r. Ç ok g e ç m e d e n b u da y a sa k la n m ış, T ü rk sa zı b ir çeşit "d üşm an silâh " o larak ilân ed ilm iş. D o st ziy a re tle rin d e sa z ç a lın d ığ ı d u y u lu n c a , B u lg ar p o lisi, saz ç a la n ve tü rk ü sö y e le y e n le ri sorgu ve işk e n cey e tabi tu tarak y ıld ırm ay a çalışm ıştır.
1984 y ılın d a T ü rk ler tank ve to p larla B u h a r la ştırılın c a , y a sa l silâh b u lu n d u rm a suçuna eşdeğer g ö rü le re k T ü rk le rin e lle rin d e n s a z la n to p -la n ıp k ırılm ış , s a n d ık la rın d a k i a ta la rın d a n k a lm a m illî
gerek k o n u la n ,g e re k se oynanış b iç im le ri yönünden çok ben ziy o rlard ı. Bu yazım da siz le re K ıbrıs T ürk halk o y unlarından O rak ve K artal o y u n la n m a n la t m aya çalışacağım .
O R A K O Y U N U
Bu o y u n , a d ın d a n da a n a la ş ıla c a ğ ı ü zere, orakla oynanm aktadır. O yunu M ag o sa'n ın A kdoğan K öyünde 82 yaşındaki Masan D E B R E L l'den se y re t tim . D E B R E L l bize o y unun ala yadigari olduğunu, T ü rk le rin A d a ’ya ilk y e rle ştik le rin d e k u rd u k la rı ç iftlik le rd e ek in b iç e rk e n bu oyu n u o y n ad ık ların a n la ttı.
D E B R E L Î, o ra k o y u n u n u F a ly a lı H a sip D ayı'dan öğrendiğini, gençlik çağ ın d a M ehm et Bey n a m ın d a b irin e ek in b içm ey e g id erk en bu oyu n u o y n a d ık la rın ı anlattı.
J'D a v u l-z u rm a e ş liğ in d e 2 0 -4 0 k iş i o rak - l a n y la b irlik te d ü z b ir sıra y a g e ç e rle r; en önde orak biçm ede m ah aretli o lan ve orak o y ununu iyi b ile n b iri o lu rd u . Bu şa h sa i l e r ic i d e n i r d i , ileric in in yanandakilere de K ayha adı verilirdi.
U sla o ra k ç ıla n n y an ın d a ac e m ile r duram az. Ç ü n k ü , ek in i b içerk en o rağ ı b a şım ız ın ü z e rin d e dö n d ü rü p , h e r iki koltu ğ u m u zu n altın d a g eçiririz. A cem i o rak çılar bir tarafın ın kcsilcceğiııdcn kor k ıy afetler de toplanarak im ha edilm iştir.
İşte bu yasak ve işk e n celer o rtam ın d a d ah i, T ü rk h alk k ü ltü rü n e g ö n ü l v e rm iş m a h a llî sa- n a tç ıla n m ız v e T ü rk g e n ç liğ i, y ılm a d a n m illî kü lü lü rü m ü zü yaşatm ay a ç a lışm ışla rd ır. 1989 yılı H a z ira n ın d a .J iv k o v r e jim in in so y u p so ğ a n a ç e v ire re k sın ır d ışı e ttiğ i T ü rk le r a ra sın d a , adı g e ç e n m a h a llî s a n a tç ıla r ım ız ın h e m e n h e p s i T ü rk iy e 'y e g ö n d e rilm iş tir. T ü rk D e v le tin d e n ve ö zellik le K ü ltü r B akanlığım ızdan en büyük b e k le n tim iz, T ürk kültürünü bugüne k ad ar h ayatı pahasına ayakla tutm aya çalışan bu cefak âr sa n atk ârlarım ızı u n u tm a m a s ı, B u lg a r is ta n T ü r k le r in in f o lk lo r ü rü n le rin in d erlen erek b asılm ası, T ü rk ve D ünyâ k am uoyuna tan ıtılm asıd ır.
k a ra k y an ım ıza y ak laşm azlar. A yrıca, b içilen ekin d e m e tin i o ra ğ ın ark asıy la y ere attığ ım ızd an do lay ı d a yaklaşam azlardı. O zam an lar ekin biçerdik. Şim di bu â d e t k a lk tı." d iy e n H aşan D E B R E L İ, b ö y le c e O rak O yununun k ısa h ik ây esin i anlatm ış oldu.
D av u l-z u rn a e şliğ in d e o y n an an O rak oyu n u tiirk ü s ü z d ü r. Ö n c e o ra k baş e tra fın d a m a h a re tle d ö n d ü rü lü y o r. S o n ra ekin b içm e fig ü rü y ap ılıy o r. S o l d iz y e rd e çö k ü le re k te ra r ek in b içm e fig ü rü y ap ılıy o r. S ağ ay ak ö n d e, sol ay ak arkada olm ak ü z e re ay n ı fig ü r b ir de ay ak ta y ap ılıy o r. B undan sonra ekirı dem etini bağlam a ve oroğın arkasıyla a r k ay a atm a fig ü rü yapılıyor. S oldan sağa doğru g e riye dönm e v e tek rar diz çökerek sol dizi yere k o y m ak su retiy le ekin b içm e figürü tek rarlan a rak oyun devam ediyor.
Bu oyun K uzey Kıbrıs T ürk C u m h u riy etin d ek i d e m e k ekipleri tarafın d an oynanm aktadır.
K A R T A L O Y U N U
K artalın ta k lit ed ild iğ i bu oyunu L efkoşe'nin B a lık e sir K öy ü n d e 73 y a şy m d a k i A hm et M eh m et E M İN 'd en se y retlim . O yun tek k işi ta rafın d an o y n an m ak tad ır.
O y uncunun , elinde tü fek yerine geçen bir sopa v a rd ır. T ü fe ğ in te tiğ in i, h o ro z u n u k o n tro l ed erek b a k ım ı y ap an o y u n c u , b u ra tu n u k o y u y o r. B öylece sila h ın ı av a h ız ırlıy o r. (T ab ii b ütün bu h are k e tle r, m ü zik e şliğ in d e ve ritm e u y g u n o larak y ap ılıy o r) A v c ı, a v ın ın e tr a f ın d a o y n a m a y a , sıç ra m a y a b a şlıy o r. Y in e d iz çö k e re k n işa n alm a ve avının etrafında dönm e figürlerini yapıyor.
D aha so n ra k a rta l oluyor. G ag asın ı b iley ip , k a n a t ç ırp ıy o r. A ğ zın ı silip, k o lla rım açarak kanat
Ş a ir n a m e le r Ü zerin e (Baş tarafı s.7'de)
5. B azıların d a g örülen son derece özel
b ir iki hususu da dile getirm ek istiyoruz.
a. Aynı adı taşıyan şairler b ir dörtlüğe
istif edilm iştir. G adâ'lar (Sun'i 17. hane), H a
şan'lar (H ızrî 48. hane).
b. B a z ı d e s ta n la r d a k la s ik şa irle rle
âşık lar ayrılm ış g ib id ir (A şık Ö m er, H ızrî).
H atta sonuncusunda bu ayırm a "şuarâ/şairân"
k elim eleriy le ortaya konulur.
c. T ekke şairlerin e (Â şık Ö m er, N o k
s a n ı),
H ik â y e k a h r a m a n la r ın a
(F e r y â d î,
tsm etî, T alip K ılıç), kadın şairlere (Kul G azi,
G ubârî) yer verenleri de. hatırlatm ak isteriz.
E s k ile rin b ire r şa irn a m e y a z m a la rın a
çırp m a fig ü rü n ü te k ra rlıy o r. H av ad a n sü z ü le re k avının üzerin e inm e ve (yere çök erek ) av ın ı yem e h a re k e tle rin i yapıyor.
G örüldüğü gibi o yun, b ir avcı tarafın d an v u rulan av ın , b ir k a rta l ta rafın d an y en m esin i a n la t m aktadır. Bu oyun da K uzey K ıbrıs T ürk C um huri- y e ti’ndeki d ern ek ler tarafından o y n an m ak tad ır.2
B ilin d iğ i g ibi, A d ıyam an ilim iz d e o ynanan G aluç oyunu da o rak la o y ananm akta v e bu o y unda da ekin biçm e figürü bulu n m ak lad ır. O yun aracında ve bazı figürlerdeki aynılık, bu ik i oyıın arasın d ak i b ezerliğ i o rtay a ko y m ak tad ır.
D ünya y üzünde bu m uhtevada, b ir başka o y unun bulunm adığı kanaatindeyim .3
K artal oyunu ise ü lk em izin birçok y ö resin d e m evcuttur. A ncak, Bingöl ilim iz d e oy n an an K artal O yunu ile K ıbrıs T ürklerinin o ynadığı K artal O y u nu arasında b en zerlik ler görü lm e k te d ir, ik i oyunda da k an at çırp m a, ava sald ım a ve y em e, sıç ram a, yere çökm e figürleri bulunm aktadır.
Bu da g ö sterm ek ted ir ki, K ıbrıs T ürk'ü A n a dolu'dan uzun y ılla r ö n ce (400 y ıl) göç etm iş o l m asına rağm en m illî k ü ltü rü n ü m u h afaza etm iş ve iç içe yaşadığı R um kü ltü rü n d e n pek fazla e tk ile n m em iştir. 1 B k z .: A h m e t Ç A K I R . M illî F o lk l o r D e rg is i C . l . S . l . s.2 1 2 B u o y u n l a r a r a ş t ı r m a e k i b i t a r a f ı n d a n v i d e o f i l m e a l ı n m ı ş t ı r . B k z .: M İ F A D A r ş i v Y e r N o : B V B -0 0 0 6 -0 0 1 0 3 B k z .: A h m e t Ç A K I R , I I I . M i ll e tl e r a r a s ı T ü r k F o l k l o r K o n g r e s i B il l d i r i l e r l C . I I I . S . 75 .
