B u g ü n d ü n ya n ın b irç o k ünlü kentin d e bu lu n a n H iye ro g lif yazıtlı
MISIR ’ DAN ROMA VE PARİS ’ E TAŞINAN
Derleyen: Erdoğan Ş U M N U
İS T A N B U L u n S u lta n a h m e t m e y d a nını ge ze nler, ü z e rin d e h iy e r o g lif ya z ıla r b u lu n an d ik ilita ş ı ilg iy le iz le m e k te d irle r. Pem be g ra n itte n y o n tu lm u ş o lan 1 8 ,6 4 m e tre y ü k s e k liğ in d e k i bu d ik i lita ş , eski M ıs ır F ira v u n la rın d a n III. T u tm o s ls ta ra fın d a n d ik t i r ilm iş o ld u ğ u H e lo p o lis ’ten B i zans im p a ra to ru I. T h e o d o s iu s ta ra fın d a n 3 9 0 y ılın d a bu g ün kü y e rin e g e tirtile re k k a id e s i üze rin e y e rle ş tir ilm iş tir .
D ü n ya n ın b irç o k ü nlü ke n tin d e b u lu n a n bu d ik ilita ş la r , M ıs ır ' dan ç o k d e ğ iş ik y ö n te m le rle ta ş ın a ra k ş im d i b u lu n d u k la rı y e r lere d ik ilm iş le r d ir . Ö rn e ğ in M ı s ır'ı M .Ö . 3 0 y ılla rın d a fe th e den R o m a lıla r, s o n ra k i y ılla rd a İta ly a 'y a ta m onbeş tane d ik ili ta ş g e tirm iş le r d ir. B u n la rd an ş im d i R o m a'n ın ü n lü St. Peter K a te d ra lin in ö n ü n d e k i m e yd a n da b u lu n an d ik ilita ş , M .S . 41 y ılın d a İm p a ra to r C a lig u la za m anında İta ly a 'y a g e tir ilm iş tir . E ld e ki ka y ıtla ra göre 3 4 0 ton a ğ ırlığ ın d a k i bu taşı taşıyan te k n e , 3 0 0 k ü re k ç i ta ra fın d a n ç e k ilm e k te y d i. T aşın o y n a m a m ası İç in ç e v re s in d e 1 0 0 0 ton a ğ ırlığ ın d a b u ğ d a y ç u v a lla rı y e rle ş tir ilm iş ti.
Papa IV. N lc h o la s 'ın m o z a le s in l inşa e tm iş o lan ü n lü m im a r ve m ü h e n d is D o m e n ic o Fontana 1 5 8 6 y ılın d a k a te d ra lin a rk a sında ka la n d ik ilita ş ın ö n ü n d e k i
m eydana ta ş ın m a s ıy la g ö re v le n d ir ilm iş ti. 2 5 m e tre y ü k s e k li ğ in d e k i bu taşın 2 5 0 m etre uzaklığa ta şın m a sı iş in d e Fon tana, 4 0 b o c u rg a t, 7 4 a t ve 9 0 0 iş ç i k u lla n m ış ve bu işle m 5 ayda ta m a m la n m ış tır.
NİL K IY IS IN D A G R A N İT O CAKLARI
R o m a lıla rın M ıs ır'd a n g e tird ik le ri bu d ik ilita ş la r ı d ik m e y ö n te m le ri pek iy i b ilin m e m e k te d ir. M ıs ır te k n o lo jis i h a k k ın d a k i b il g ile rim iz ise ço k s ın ırlıd ır. A n ca k M ıs ırlıla rın d ik ilita ş la r ı ke n a rla rın a veya y ü z e y le rin d e k i y o n tm a la ra en u fa k b ir hasar
v e rm e d e n k a id e le ri üze rin e o- tu rtm a y ı b a ş a rd ık la rın a g ö re, R o m a lıla rd a n daha g e liş m iş b ir y ö n te m le ri o ld u ğ u k e s in d ir. Çünkü R o m a lıla r, d ik m e sıra-sın d a d ik ilita ş la r ı ya ç a tla tm ış lar, ya da k e n a rla rın ı k ırm ış la r d ır. M ıs ırlıla rc a bu d ik ilita ş la rın d in s e l önem ta ş ıd ığ ı s a n ılm a k ta d ır. A y rıc a fira ü v u n la rın za fe rle r in i ö lm ü s ü z le ş tirm e k iç in y o n tu ld u k la rı da b ilin m e k te d ir. Y ü z y ılla r bo yu nca bu ta ş la rd a n yü z le rc e s i y o n tu lm u ş ve d ik il m iş tir. Bu ta ş la r, İs k e n d e riy e ' den 7 0 0 m il u z a k lık ta , N il 'in doğu kıyısın da Syene (b u g ü n kü A s w a n )'d e k i Lybian d a ğ la rın d a b u lu n an g ra n it o c a k la rın dan ç ık a rılm a k ta y d ı. Bu d a ğ la r da ç o k s e rt, k ız ılım tra k ren kte
zengin g ra n it y a ta k la rı yer a l m a k ta d ır.
E lim iz d e bu lu n an p a p irü s ya z ı la rın d a ve d u va r k a b a rtm a la rın da bu m a s if■ ta ş la rın nasıl
yon-tu ld u ğ u n a ve ta ş ın d ığ ın a iliş k in p e k fa zla k a y ıt b u lu n m a m a k ta d ır. Ü n lü K arnak ta p ına ğ ın ın g i riş in in doğu ya n ınd a d ik ili b ir taşın k a id e s in d e , bunun ye d i a y lık b ir süre iç in d e y o n tu ld u - ğu, ka b a rtm a la rın y a p ıld ığ ı, ci- la la n d ığ ı ve ta ş ın d ığ ı yo lu n d a b ir yazı b u lu n m a k ta d ır. DİKİLİTA ŞLA R IN Y O N T U L M A S I El B e rs h e k 'te k i b ir m ezarda b u lunan d u va r re s m in d e n ve h i y e ro g lif ya zıtta n devasa taşın b ir kızakla ta ş ın d ığ ı a n la ş ılm a k ta d ır. M .Ö . 2 0 0 0 y ılın a a it bu re s im d e 172 k iş i taşı ip le çe ke r ken, b ir k ö le n in de kızağının a- y a k la rın ı y a ğ la d ığ ı g ö rü lm e k te d ir. B u rn d y K ita p lığ ı M ü d ü rü D r. Bern D ib u e r « M o v in g the O b e lisks» a d lı k ita b ın d a «Bu re s im , M ıs ır'd a m ü h e n d is liğ in b u lu n d u ğ u n u n en güzel k a n ıtı dır» d iy e ya z m a k ta d ır. Bu k ita p ta a n la tıld ığ ın a göre ta ş la rın y o n tu lm a s ın d a şu y ö n te m k u lla n ılm ış tır: Taşın yo n - tu la c a ğ ı kaya üze rin e 5 s a n ti m etre g e n ilş iğ in d e b ir kanal a ç ılm ış tır. Sonra bu kanal b o yunca 7 .6 2 s a n tim e tre çapında, 15 s a n tim e tre d e rin liğ in d e ve 4 6 s a n tim e tre a ra lık la rla d e lik ler d e lin m iş tir. Bazı uzm anlar, bu d e lik le re ta h ta k a m a la r ç a k ı lıp , ü z e rle rin e ve ka n a lla ra su d ö k ü ld ü ğ ü n ü ile r i s ü rm e k te d ir
ler. B öylece şişen k a m a la r, ka nal bo yu nca kayayı p a tla tm ış la rd ır. B ir başka o la s ılık ta 5 s a n tim e tre g e n iş liğ in d e k i kanal bo yu nca uzun b ir sü re ateş y a k ılm a k ta v e kaya kızd ığ ın d a k o rla r ace le o la ra k s ü p ü rü lm e k - te d ir. Sonra da ik i y a n d an üze rin e a y n i anda s o ğ u k su d ö k ü l m e k te d ir. A n i bü zü lm e sonucu kaya, kanal bo yu nca ç a tla y ıp , a y rılm a k ta d ır.
Çok se rt g ra n it ü z e rin d e k i h iy e r o g lif y a z ıtla r. M ıs ırlıla rın d e m ir m e ta lü rjis i ha kkınd a b ilg i le ri b u lu n m a d ığ ı h a ld e , g ü n ü m üzün ç e lik el a ra ç la rın ın s e rt liğ in d e ara ç k u lla n d ık la rın ı gös te rm e k te d ir. Bazı k im s e le r yay ve k ir iş a ra c ılığ ıy la d ö n d ü rü le n elm as u ç lu m atka b k u lla n ıld ığ ı nı ile ri s ü rm e k te d irle r. T a şla rın k e s im i ve p a rla tılm a s ın d a k i es te tik , çandaş a ra ç la rla ö lç ü m le ri d e n e tim d e n g e ç ire n le ri şa ş ırtm a k ta d ır. D ik ilita ş la r, ara dan b in le rc e v ıl ge çm e sin e k a r şın, neredeyse ilk d ik ild ik le r i g ünkü c ila la rın ı k o ru y a b ilm iş le r.
Ö zel olarak yaptırılan Luxor mavnasının içine d ikili taş makara ve bocurgat sistem leriyle çekildik ten sonra teknenin kesilen ön kısmı yeniden yerine takılarak perçinleniyordu.
Luxor mavnasıyla M ısır'd an getirilen II. Ramses’ in d ikilitaşı, Pa ris'in ünlü Concorde meydanına resim de görüldüğü şekilde d ik il m işti.
10
J
X ^ £ t ^
T T - S O O l â U ı
g ra n it taşlar, M ısırdan g e tirile re k ş im d ik i y e rle rin e d ik ilm iş le rd ir.
DİKİLİ TAŞLARIN AKIL ALMAZ YOLCULUĞU
Rom a'da St. Peter kilisesi m eydanındaki dikilitaşı mühendis Dom enico Fontana tam beş ayda, 9 0 0 işçi yardım ıyla yukarda görüldüğü şekilde d ikebilm işti.
HİYERO G LİF YA Z ITL A R IN I ÇÖ ZEN A N A H TA R
İş le n m e s i, c ila la n m a s ı b ite n d i k ilita ş la r, kıza kla rla S ye n e 'd en N il kenarına ta ş ın m ış la rd ır. B u rad a ki k u ru b ir havuzda b e k le yen m avnaya taş ç e k ilm iş , N il n e h rin in su dü ze yi m evsim ya ğ ış la rıy la y ü k s e ld iğ in d e , ku ru havuzu n e h ird e n ayıran set y ı k ılm ış ve havuza su la rın d o l m asıyla y ü k lü m avna yüzerek nehre ç ık m ış tı. N e h ird e 9 6 0 k ü re k ç in in ç e k tiğ i 3 0 d o la y ın da te kne, önce m avnayı taşın d ik ile c e ğ i y e rin ya kın ına ka d a r g ö tü rm ü ş tü r. D e ir el B ahri m e z a rın d a k i re s im d e b ö y le b ir m avnaya y ü k le n m iş ik i taş g ö rü lm e k te d ir. N e h ir k ıyısın da n kıza kla rla çe k ile n ta ş la r, daha önceden h a zırla n m ış k a id e le ri n in ü z e rle rin e y e rle ş tir ilm iş le r d ir.
N a p o le o n, M ıs ır s e fe rin e ç ık tı ğ ın da , Fransız o rd u s u n d a k i m ü h e n d is le rd e n Boussard, M ıs ır ta rih in in anahtarı olan Rosetta
taşını b u lm u ş tu r. B ir başka Fransız, Jean F ra n ço is Cham - p o llio n , bu anahtar sayesinde y a z ıtla r ü z e rin d e k i h iy e ro g lif ya zıla rın ı o ku m a yı b a şa rm ıştır.
Thebes k e n tin i ve Luxor ta p ın a ğını gezen C h a m p o llio n , M .Ö . 1 3 8 8 ve 1322 y ılla rı arasında 19. soydan fira v u n II. R am ses'in b u y ru ğ u y la d ik ile n b ir ç if t d i k ilita ş g ö rm ü ş ve bu ta şla rd a n b irin in P a ris'e g ö tü rü lm e s in i ö- n e rm iş tir.
C h a m p o llio n u 'n bu ö n e ris i ka bul e d ilm iş , d ik ilita ş ı ta şıya cak L u xo r adı v e rile n m avnanın ya p ım ına 1 8 3 0 'd a b a ş la n m ış tır.
Bu mavna Thebes ke n tin e ka da r N il'd e se yre d e ce k, 2 4 6 ton a ğ ırlığ ın d a k i taşı y ü k le d ik te n sonra Luxor, A k d e n iz 'i aşıp Ce b e lita rık 'ta n okyanusa çıkacak,
İspanya s a h ille rin i iz le y e re k F ra n sa 'n ın kuzey batı k ıy ıs ın d a ki Le H avre lim a n ın a gelecek, buradan da Seme n e h ri b o y u n ca P a ris'e v a ra c a k tır.
D İKİLİTAŞ M A V N A Y A YÜKLENİYO R
Baron Roland ta ra fın d a n p la n ları ç iz ile n beş o m u rg a lı, üç d i re k li m avna, 1 8 3 0 te m m u zu n da T o u lo n lim a n ın d a n denize in d i r ild i. B uradan İs k e n d e riy e 'y e ,
o radan da N il y o lu y la Thebes k e n tin e ka d a r ç e k ild i. U y g u la ma iş iy le g ö re v le n d irile n unıü gem i m ü h e n d is i A p o llin a ire Le Bas, n e h ir suyu yü ksekken m avnayı d ik ilita ş ın b u lu n d u ğ u y e rin ya kın ına ka d a r g e tire c e k , s u la r ç e k ild iğ in d e taşı m avnaya y ü k le y e c e k , sonra M ıs ırlıla rın ya p tığ ı g ib i su la rın yü k s e lm e s i iç in e rte si y ılın y a ğ ış la rın ı b e k le y e c e k ti.
O sırada M ıs ır'd a başgösteren kolera s a lg ın ı, b irç o k ö lü m e ne den o ld u ğ u n d a n , in d irm e iş le m ine a n ca k 2 4 Ekim 1 8 3 1 'de b a ş la n a b ild i. C ehennem i b ir sı ca k a ltın d a uzun ve yo ru c u b ir çalışm a so nucu yere in d irile n d ik ilita ş , s a h ile ç e k ile re k ön ta ra fı k e s ilm iş m avnaya y ü k le n d i. Taşın k o n u lm a s ın d a n sonra ön ta ra fı y e n id e n ta k ılıp o n a rıla n L u xor, 18 A ğ u sto s 1 8 3 2 ' de y ü kse le n s u la rd a yüzm eğe ba şla ya ra k, n e h ird e n aşağı y o l cu lu ğ a ç ık tı.
C O N C O R D E M E Y D A N IN A
D İKİLİYO R
N il n e h rin in ağzında L u x o r'u , d e n iz y o lc u lu ğ u sırasın d a çeke cek o lan S p h in x a d lı b u h a rlı ge m i b e k le m e k te y d i. 1 8 2 9 y ılın da R o c h e fo rt'ta inşa e d ile n 42 m etre u zu n lu ğ u n d a , 6.7 m etre g e n iş liğ in d e o lan 133 to n lu k ve 7 m il sü ra t yapan bu g em i L u x o r'u çekerek p la n la n d ığ ı b i ç im d e y o lc u lu ğ u g e rç e k le ş tird i. S p h in x a d lı bu yandan ç a rk lı g e m in in m a ke ti ve 1 6 0 b e y g ir g ü c ü n d e k i m a k in e s i, F ra n sa 'd a k i d e n iz m üzesinde b u lu n m a k ta d ır.
Uzun b ir de n iz ve Seine n ehri y o lc u lu ğ u n d a n sonra 1 8 3 4 A - ğ u stosunda L u xor, P a ris 'e v a r m ış ve p ru va sı y e n id e n a ç ıla rak d ik ilita ş , b u c u rg a t v a s ıta s ıy la dışa rıya ç e k ilm iş ti. Bu süre iç in d e C o n co rd e m eydanında taşın üzerine d ik ile c e ğ i 2 3 6 ton a ğ ırlığ ın d a beş tane Breton ta şın d an oluşan ka id e h a zırla n m ış tı. T asın bu ka id e ye d ik il m esi iç in L u x o r'd a k u lla n ıla n m e to d , aynen u y g u la n d ı. A n cak bu kez sekiz y e rin e on d ire k ve b u c u rg a tla rd a 4 8 0 is ç i k u l la n ılm a s ı g e re k iy o rd u . M ü h e n d is Le Bas, 25 Ekim 1 8 3 6 'd a 2 5 0 .0 0 0 P a ris li iz le y ic in in ö- n ıin d e d ik ilita ş ın k a ld ırılm a s ı ve k a id e s in in üzerine y e r le ş tir il m e s in i başarm anın g u ru ru n u d u y u y o rd u .
11
Luxor gemisiyle 1832 yılında Mısırdan
yola çıkarılan dikili taş, tam dört yıi
sonra Paris’te Concorde meydanındaki
kaidesi üzerine dikilebilmiştL
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
