Kriz aile işletmelerinin örgütsel konfigürasyonlarını etkiler mi?

KRiz

_4i\F

iglrnurle

niruiru

oncUrsrl

KON

FIGURASYON

LARINI

ETKILER

MI?

Bang SAFRAN Marmara Universitesi

iiar

igletme Bohjmtl Yonetim ve Organizasyon Bilim Dalt

^v

uoKtora uorenctsl

e-posta : barissafran@yahoo.com

RefiKa BAKO6LU Marmara Universitesi

iiAf

igletme BohimLi

Cuma Yolu Cad. A.hisarr/Beykoz Tel: (0216) 308 22 26-1186

e-posta : refika@marmara.edu.tr

6zrt

Orgritler agrsrndan

kriz

ve

kaos kavramlartnt, ekonomik krizler

ve

organizasyonlar

iizerindeki

kaotik etkilerini

iligkilen(iren

ve

genel

anlamda gevrenin

6rgutlere

belirli

konfigUrasyonlan

dayattr!rnr

ileri sLiren galrgmalar mevcut ise

de biiyiik bir

ekonomik krizin

orgr-itsel konfigrlrasyonlarr

ne

yonde

etkiledi!i

konusu literatLirde onemli

bir

agrkltk olarak gorrilmektedir. Bu nedenle bu galrgmada Lilkemizde yaganan en btiyLik en son kriz olan

2000-2002 ekonomik krizinin igletmelerinin orgritsel yaprlartnda degigiklile

yol

agrp agmadrlrnt ve

deligim soz konusuysa bu defigimin ne yonde gergeklegtilini belirlemeyi amaglanmaktadtr. Bu

ba$lamda krizin etkilerini direkt olarak gozlemlemek

ve

diler

olasr de{igkenlerin etkilerini minimize edebilmek amacryla organize sanayi bolgesinden ornek segimleri yaprlmrg

ve

bunun igin de gok farkh briyUklLik, yag ve orgutsel konfigtirasyonlart bilnyesinde bulunduran _Qerkezkoy Organize Sanayi Bolgesi'nde faaliyet gosteren aile igletmelerinden ornekler incelenmigtir,

Anahtar Kelimeler:

kriz, orgtitsel konfigurasyon, aile igletmeleri

1"

einig

Yonetim alantnda krizin etkilerini inceleyen pek qok galrgmanrn _{yaprldrfrnr gozlemlemek}

olanakltdtr. _{Ttlrkiye ozelinde krizin genel anlamda igletmeler rizerindeki etkileri (Titiz ve} QarrkEr,

2001; Qa!1ar,7002) ve kriz yonetimi (Ateq, 2003; OgLlt, ZOO:; konusunda galrgmalarrn yaprld(i gortilmektedir. Ttirkiye'de yaganan son donemlerin

en

briyLik krizi olarak nitelendirilebilecek 2000-2002 ekonomik krizine yonelik olarak da Tiirkiye ornekleminden harekele krizin gegili fenomenlere etkisinin incelendi!i gozlenmektedir. Bu qalrgmalara _{yaktndan bakrldrgrndaj soz} konusu ekonomik krizin _Eegitli sektorlere (Safran, 2003a; _Qelik ve Ozdevecio!lu, 2002; Okumug,

2001), igletme yonetimine (Arrkboga, 2001; Asunakutlu ve di{erleri, 2003) ve insan kaynaklair yonetimine (Kijsku, 2000; 2001; Akgeyik, 2003; Safran, 2003b) etkilerini inceleyen pek gok Ealtgmantn soz konusu oldugu gorLilmektedir. Ayrrca Lilkemizde, -krizin igletmelerin yonetsel ve orgtitsel yaprla.rl Uzerindeki etkilerini inceleme iddiasrnda

olan

az

sayrda

da

oisa

Ealgma

mevcuttur (ozdevecio!lu, 2002). Ancak literattlr incelemesinde _{ekonomik krizin orgt.it} yaprlarrna

ve ozellikle orgtitlerin konfigLirasyon yaptlartna etkisinin olup olmadr{rnr delerlendiien ve oftaya glkaran bir galtgmantn bulunmadr$l tespit edilmigtir. Her ne kadar orgrltler agrsrndan kriz ve kaos

kavramlarrnr (Barton, 1992; Thietart

ve

Forgues,

1997;

Campbell,

ztiot;

seeger, 2002; Farazmad, 2003), ekonomik krizler ve organizasyonlar tizerindeki kaotik etkilerini

(Kaloji,

1999)

iligkilendiren _{ve genel anlamda gevrenin orgtitlere belirli konfig[irasyonlarr dayatirfrnr (lannan}

ve

Freeman,1989) ileri silren _Ealrgmalar mevcut ise

de

btiyLik

bir

ekonomit t<rizin orgtitsel konfigurasyonlart ne yonde etkiledigi konusu literatLlrde onemli bir agrkhk olarak gorLilmektedir.

Bu nedenle bu _{Eahgmada Lllkemizde yaganan}

_en

_btiyLik

_en

_{son kriz olan 2000-2002}

ekonomik krizinin igletmelerinin _{orgt.itsel yaprlarrnda degigiklige yol agrp agmadr!rnr ve degigim} soz konusuysa bu de$igimin ne yonde gerEeklegtilini _{belirlemeyi amaElanmaktadir. ozellikle aile} igletmelerinin _{krizlerden etkilenme potansiyeli daha ytiksek oldufundln, aile igletmelerinin kriz} kargtstndaki

orgtitsel

reaksiyonlarr

gozlem altrna

ahnacaktrr. yapllacak

iragtrrma;

2000

tarihinden dnce kurulmug ve soz konusu krizden ayakta kalarak _{Erkmrg firmalarrn en az 7} yrldan

onceki durumlart hatrrlamalarrnt sa!lamaya yonelik gorLigme, _o yrllara ait belgelerin incelenmesi

ve

bilgilerin

gegerlili{ini

sa!lamaya

yonelik farklr

kesimlerle

yaprlacak gort;gmelere dayandtrrlmaktadrr. Aragttrma, oztl itiban ile neden-nasrl sorularrna _{yanrt aramakta oldu$u igin} ornek olay tasartmtna dayalr olarak gerEekleStirilmigtir. Bu ballamda krizin etkilerini direkt olarak gozlemlemek ve di$er olasr de{igkenlerin etkilerini _{minimize edebilmek amacryla organize sanayi} bolgesinden 6rnek segimleri yaprlmrg

ve

bunun igin de gok farkh bLiytiklrik, yug"

u"

orgritsel konfigtirasyonlart bLinyesinde bulunduran Qerkezkoy Oiganize Sanayi Bolgesi,nde faaliyet gosteren aile igletmelerinden ornekler incelenmigtir. _{Ornek olay yonteminin}

_bii

_{gere$i olarak 7} ytldan fazla bir stjredir faaliyette olan _Eegitli briyrikkiklerdeki konfigtlrasyon ttirdlndei oncelikle birer _{ornek altnarak incelemeler yaptlmrg, elde edilen sonug ve zaman}

krsitr Eergevesinde analitik genelleme yaprlabilecek saytda

ornek

sayrsrntn arttrrrlmasr

yoluyla

10

iOet

igletme ile

gorilgri lmrigttir.

Orgtitsel konfigLirasyonlarla ilgili verilerin toplanmasrnda Mintzberg'in (1979) srnrflamasr

(basit yapr, makine btirokrasisi, profesyonel bilrokrasi, boltimlere ayrrlmig yapr ve adhokrasi) kullanrlarak orgLitlerin konfigtirasyonlarrnrn krizden onceki

ve

krizden 'sonraki durumlarr belirlenmeye galtgrlmrStlr.

_Orgtit

_{konfigLirasyonlannrn krizden cjnce}

_ve

_sonra

_Mintzberg,in stntflamastnda hangisine dahil oldu$unu belirlemek amacryla temel koordinasyon mekanizmasr,

orgLittln anahtar ktsmt ve desantralizasyon

trirri

boyutlarr aErsrndan incelenmistir.

W

r* 1 I a, L I I t [, I t I I t I I I i, t I

2, EKONOMiX

rNiZIrR,

KRiZ

Y6NTTiMi

VE 6NCUTSEL YAPILAR

GrlnumrjzLln de!igken

ve

karmagrk ekonomik, teknolojik

ve

politik yaptslndan dolayt

igletmeler kriz. risk ve bbiirsizlikdurumlarryla srk srk kargrlagmaktadtrlar. Ekonomik krizler, makro agrdan, populist potitrt<atarrn getirdi$i istikrarsrzlrklar, btiyi.ime hrzrndaki dalgalanmalar, htzla

Oegigen dtg'konjonktLir, igsizligin ve enflasyonun artmasl, gelir dtizeyinin dtigmesi, gelir da!rlrmrn

boijmasr-ve

refahrn az-almairdtr (Kutman, 2001). Genel olarak

kriz,

hrzh ve ani bir Sekilde

atan bir durumdur (LiPPit ve

s.f,rit,

tskz, s.to:-104,111-112). Mikro agrsrndan ise kriz; teknolojik, ekonomik, sosyal vb' gibi

de{igim ve geligmelerin etkisiyle talebin daralmast ve tiretim maliyetlerinin ytikselmesi sonucu

rek-a-bet kogullairnrn giderek yo!unlagrp derinlegmesidir (Bozkurt, I9B7). Bagka bir ifadeyle kriz, girkegerin

bd"rn"

g-crinLi

ve

performanslarrnt etkileyen

acil

ve beklenme.ven ola.vlaf olarak ianrmlanabilir (Jim-nez, 2001,

s.54).

Daha kapsamlr

bir

tantmda

kriz,

orgUtsel amaglartn gerEeklegtirilmesi iEin

firsat

veya tehdit yaratan, igletmenin amaglartna ulagma yetene$ini

iruttun veya ortadan kaldrran, karar vermede organizasyonel aragttrmalarr gerekli ktlan, gozt-im

stratejilerinin belirsizlidi nedenivle

risk

yaratan

bir

durumdur (Milburn

ve

di$erleri, 1983,

s.1 144).

Krizi ortaya qlkaran pek gok faktor srralanabilir aneak genel bir ifadeyle orgi.itle Eevresi

arasrndaki uyumsuzluklarrn

krize

yol

agtrf

r

_{soylenebilir. Qevresel}

etmenler

"ekonomik

dalgalanmalar

ve dtizensizlik'i "arz talep dengesizlifii" gibi

"ekonomik

sistem

ve

dulumta

ilgili

cideter'j teknolojik geligmeler, toplumun de$er, beklenti ve yagam tarzlartndaki defigmeler, hukuksal ve siyasi srnrrlamalar, uluslararast rekabet, savag veya deprem, sel gibi

Oo!at afeUerdir (Ergin, 1992, s.50-56). Bu kapsamda projede ekonomik krizle kaotik bir stireE yagayun organizasyonfarrn yaprlarr ve gegirdikleri donLigLimler incelenecektir'

ig

gevre faktorleri

ise

koordinasyon, kontrol

ve

iletigimin yetersiz olmast, igletmenin iginde bulundu$u hayat

safhast,

rirgtit

yap$mrn

kafut$r

ve

yonetimin

merkezilegme derecesi,

iSletmenin

buyrlklrlgri

ve

yonetimin yetersizli$i olarak srralanabilir (Can, 1994, s.30-32)' Bu kapsamda

gali5mada, krizle orgtitlerin yaprsrnda (orgtitsel konfigLirasyon) yaSanan defigim ve oluSan yeni

konfigtirasyonlar incelenmektedir'

Krizi y6netebilmek ve olumsuz etkilerini ortadan kaldlrmak igin hazrr

ve

her durumda kullanrlabilecek bir formul veya qozum onerisi bulunmamastna ve literaturde kriz silreciyle ilgili Eok farklr srnrflandrrmalar olmasrna ralmen genel olarak t-iq a5amadan soz etmek mumkrindi-ir

(nkut, tS9S,

s.337).

Birinci agama olan kriz uyarrlartntn algtlanmast sLlrecinde orgtittin Eevreyle

olan

ili5kilerinde sorunlar ortaya Erkmaya baglamrgtrr.

0rguttln veri

toplama sistemleri kriz sinyallerinin tespitinde

geg

kalrr veya yonetlcilere iletmede etkisiz olursa gerekli onlemler alrnamayacak, yonetim eksik veriyle ve gegmig deneyimlerine dayanarak yanhg kararlar alacak

ve

kriz donemine gegecektir (gimgek,1999, s.309). ikinci agama olan kriz doneminde, hem iggorenler hem de ybneticiler arasrnda panik baglar, yetki merkezile5ir ve buna ba$lt olarak karar

jlma

_{silrecinde bozulmalar ortaya} grkar (Budak, 1998, s.245). UELincii aSama olan Eoziim veya gokrig evresi

_,

igletmenin igine dugtrl$ri krize cevap verebilmek iEin son Sansrdtr' Ust yonetim

veya olugturulmugsa

kriz

yonetim

ekibi

i.iyeleri, stratejiyi seqmeli, amaqlart olugturmalt ve

degigikligi baglatmalrdrr.

Aksi

takdirde orgt.itun devamhlr!r

tehdit

altrna

girer

ve

iSletme faJliyetlerine son vermek zorunda kalabilir (Turk, 1995, s.25-26). Bu aSamada kriz yonetimi onem kazanmaktadlr.

i). &.-'

&

Krizin igletmeler Uzerinde olumlu ve olumsuz etkileri vardrr. Krizin olumsuz sonuqlarrna

ornek

olarak

"merkezilegme

efiilimlerinin" ve

orgrit

L-iyeleri arasrnda gerilim

ve

stresin

artmasl, plan ve kararlartn niteli{inin bozulmasr, psikolojik _{ve fizyolojik eokuntrj,} ozsavunmantn

artmast, amaglartn netli$ini yitirmesi, kargrhkh grivenin kaybolmast

ve

ekonomik goktlntu verilebilir (Qelik, 1995, s.64-69).

Krizin olumlu etkileri

ise

yoneticilerin krizleri kullanarak

"yaprsal veya ktilttiret

defiigimler"

yapmalart, astlartyla yakrnlagmalan, yanm kalan projeleri grindeme getirmeleri,

gerek i5letmede gerekse

de

kendilerinde aksayan yonleri

_fark

_etmeleri

_ve

_igletmenin kriz

yonetimi konusunda tecrtlbe kazanmasr, yeni rekabet avantajlarr ve ekonomik grkarlar iEin frrsat yakalamast, ekip _{Eahgmasrnrn grlglenmesi olarak srralanabilir} (Hurst, 2000, s,65-84).

Kriz

yiinetimi,

muhtemel

bir

krizin

engellenmesi amacryla

uyal

sinyallerinin

saptanmast, koruma

ve

onlerne mekanizmalarrnrn olugturulmasr

ile

orgiitiin

krizi tamamen ortadan kaldlrmast veya

en az

kayrpla atlatabilmesi igin gerekli faaliyetlerin belirlenmesi ve

uygulanmasr sr.irecini kapsar (Can, 1999, s,317-318).

3. BiqiMLE$ME oKULU vE oRGUTSEL

KoNFicrinasvoNLAR

Yonetim biliminin

en

onemli

fonksiyonlarrndan

biri

olarak

gort.ilen orgtitlenme (organizasyon) iglevi "begeri

ve

maddi faktorlerin igletme amaglarrnr

en

etkin

ve

verimli bir bigimde gergeklegtirecek gekilde drizenlenmesi" (Mucuk,

_{1993, s.132)}

_dir.

Organizasyon

fonksiyonu zaman igerisinde geligerek orgtitsel tasarrm kavramrnrn do{umuna

yol

agmrgtrr.

GilnLlmLlz igletmeleri organizasyon yaprlarrnr _{belirlerken gegitli yakla5lmlar geligtirebilmektedirler.}

Fakat her geyin otesinde drgtit dizaynr bir orgrittin yaptstnt olugturan baghca iligkilerin geklini Ve

niteli!ini

gostermelidir. Bir orgtittin dizaynr srrasrnda baglrca

ele

ahnacak unsurlar sunlardrr (6zyazlm,200B):

.

igletmeyi amaElarrna ulagtrracak iglerin belirlenmesi

.

igletmedeki temel igboltimtlnrin kararlagtrrrlmasr

.

igbofuimri iqinde yer alacak organlarrn belirlenmesi

.

Organlar arasr yetki ve i5 iligkilerinin belirlenmesi

.

Temel koordinasyon mekanizmastnln belirlenmesi

.

Or9tit gema _{ve krlavuzlarrnrn hazrrlanmasr}

Orgrit dizayntna konu olan yaptlar bigimlegme okulu taraftarlarrnca konfigurasyon olarak adlandrrrlmaktadrr. "6rgLitsel biqimlegme (konfigrirasyon)"

terimi,

"kavramial

olarak

ayn dzel/iklerin, genellikle

bir

arada

gdrilen,

herhangi

bir

gok

boyutlu ktjmelenmesi" olarak tanlmlanmaktadrr (Sarvan

ve

di{erleri, 2003, s.108): OrgLitsel konfigtirasyonlarla ilgili olarak

"gevrelerin, endtistrilerin, teknolojilerin,

stratejilerin,

yapilann,

ktiltrt4erin,

ideoloiilerin,

gruplann,

_{tiyelerin, stireglerin, uygulamalann, inanglartn}

_{ve sonuglann}

bigimlegmeler (konfigtirasyonlar), ana Srnekler

(arketipter)

ya

da gegtatttar

iginde ktimelendiii soy/enmigtir. Bigimlegmeler, _{kavramsa/ olarak ge/igtirilmrg tiplemeler iginde temsil} edilebilir ya da gdrgtil o/arak qkanlmg taksonomiler iEinde _{yakalanabilirler. Bunlar, birden} gok analrz dtizeyinde konumlanabrlir,

bireyler, gruplar, departmanlar,

organizasyonlar

ya

da

o rg a n iza s yo n a

!

la

n

a ra s r n da

ki

o r ta k b ige m I e

ri

( pa tte rn

₎

a n la ta b ilirler ".

IITB _iEl :,'i I I i I I I ,

fl

Organizasyonel konfigtlrasyonlar literattlrde genig

bir

biEimde

ele

alrnmrglardrr. Bunun

sonucunda, stratejik yonetimdeki dr-igtince okullarrndan biri olan BiEimlegme Okulu,

diler

okullan britrinlegtiricilik iddiasrnrn da etkisiyle yaygrnlagmtgttr. Bigimlegme okulunun temel varsayrmlarr aga$rdaki gibi ozetlenebilir (Mintzberg ve dilerleri, 1998, s,305-306):

Bir

orgtit

genellikle, ayrrt edilebilir

bir

donem boyunca ozel gevre gartlarrna uyum sa!layan ozel bir yapr benimser ve bu yapr onu ozel bir stratejiler seti benimsemesine yol agan ozel davranrg modellerine yonlendirir.

Bu istikrarlr donemler frrsat bag gosterdikge _{bir doniigtim srireciyle kesintiye u$rarlar} ve

bu stireEler bagka bir biEimlegmeye srEramadan onceki bogluklar olarak gorLili.ir.

Birbirini izleyen bu biEimlegme ve donLigUm stiregleri zaman igerisinde belirli bir davranrs

kal r br na don i-lgebilir ve org ritLin ya ga m dongtisri n ri ol u5tu ra bilirler.

Stratejik yonetime

dLigen

vazife

genellikle

istikran

ya da en

aztndan uyum sa$layabilecek stratejik de!igimi desteklemek ancak donemsel olarak donrigL-im ihtiyacrnr da gozardr etmemek

ve

bu kesintiye u!ratan sLireci orgLite zarar gelmeden ustahkla

yonetebilmektir.

Strateji olugturma stlreci kavramsal tasarrm ya da bigimsel planlama, sistematik analiz

ya da

liderlik vizyonu olugturma, igbirlikli olrenme

ya

da

rekabetEi politika yapma/ kigisel bilig, kolektif sosyalizasyon veya gevresel gijElere basit bir tepki olarak ortaya qrkabilir

ancak

her

birinin

kendi

zamanr

ve

_Eevresine

gore

gekillenmig olmasr

gerekmektedir. Bagka deyigle strateji olugturmada dugLince okullarrnrn

her

biri

ozel bigimsellegmeleri temsil etmektedirler.

Bunlarrn sonucunda glu5an stratejiler, plan ya da kalrplar, pozisyonlar ve bakrg agrlarr ya

da hileler geklini almakta ancak yine hepsi kendi zamanr ve kendi ozel durumu iEerisinde

karakterize olmaktadr rlar.

Bunlarrn drgrnda da bir organizasyonun biftaktm unsurlar tizerinde kurulmasr gerekir. Bu unsurlardan baglrcalan gunlardrr (KoEel, 2001, s.128-130):

Amag: Her orgrit ulagmak istedili amaglara ve bu amaglarla ulagtrracak faaliyetlere gore farklr

bir

yaprda dizayn

edilir.

Orne$in

rutin

iglerin yaprldr!r orgLitler klasik yaprya gore dizayn

edilirken, de!igken iglerin yaprldr{r orgLitler organik yaprda dizayn edilebilir.

i9

briliimti

ve uzmanlrk derecesi: Uzmanlagma belli bir igin _Eok krigrik pargalar ayrrlarak her

gorevi

bir

kiginin srirekli olarak yapmasr anlamtndadrr

(6zyazlm,

2008). Organizasyondaki

boltjmlerde ne derece uzmanlagmaya gidilece!i organizasyon yaprsr direk olarak etkileyecektir.

Formallegme

Derecesi:

Formallegme derecesi iglerin yaprlmasr srrasrnda belirlenmig olan

yontem ve ilkelerin ne derecede uygulandrlrnr ifade eder, Uyulma oranr yLikseldikqe formellegme artacak demektir.

Denetim Alanr:

Orgutte

bir

Llste

ballr

olmast gereken ast sayrsr

ile

ilgili

bir

unsurdur. Bu

sayrnrn 3-10 arasrnda olmasr ongorLililr.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

g

r179

orgtitteki

Kademe

Saylsl:

Denetim alanr unsurunun uygulamast sonucu ortaya _Erkan bu unsur orgritLin baslk veya sivri olmasrnr etkiler.

Merkezilegme Derecesi: Merkezilegme _{derecesi, organizasyonda kararlarrn hangi kademedeki}

EaltSanlar taraftndan verildi$ini gosterir.

_$ayet

kararlar List yonetim tarafrndan veriliyorsa

merkeziyetEi, alt kademeye do$ru kaydrrrlmtgsa ademi-merkeziyetqi bir yaprdan soz edilir. Qapra5rklrk

Derecesi:

Orgtitteki dikey

ve

yatay yayrlma derecesini ifade eder. _Qapragrklrk derecesinin artmast koordinasyon, iletigim, haberlegme ve kontrol agrsrndan birtakrm sorunlarr

da ortaya grkarrr.

Departmanlagma: Departmanlagma i5letmelerde yaprlacak _{olan faaliyetler, bu faaliyeilerin bir}

araya getirilmesi ile gorevler ve strasryla igler, pozisyonlar ve bolLimler ile ilgili bir unsurdur.

Emir-

Komuta

ve

Kurmay

organlann olugturulmasr:

Emir-Komuta

ve

kurmay organl

olarak gorev yapacak birimlerin aralarrndaki iligkilerin belirlenmesi de bir di$er onemli unsurdur.

$ayet

bu

konunun Lizerinde durulmazsa ileride organizasyon

da

sorunlar grkma olasrl!r

bLiyLiktLir.

HaberleSme

Kanall

_{ve $ekli:}

Haberlegme ili5kilerinin gegidi

_ve

_niteli!i

_{de organizasyonun}

yaplsrnr eikileyen bir unsurdur

BiEimlegme (konfigiirasyon) yakla5rmrnda _{bulunan orgLit aragtrrmacrlarr}

_iki

_gruba

ayrtlarak incelenebilir. Kavramsal

olarak

_{Erkarrlmlg bigimlegmelere}

_tipoloji,

gorgLil olarak

gtkanlmtglara _taksonomi

_adt

_{verilmektedir.}

_Bu

_{kavramlar tizerinde}

_{siire giden-bii}

_semantik karlgtkhk _{ve her birinin nispi yararlan ijzerine heyecanlt bir tartlgma srirup gitmektedir. Ancak,} sosyal _{bilimler, sosyal yagamtn dtizenli oldugu varsaytmt tizerine temellenmigtir. Dolaylstyla,} bigimlegme kalrplarl, tipler ve kategoriler kegfetmek ve Erkarmak sosyal kuram ve aragtrrmanrn

esastdtr. Bigimlegmeler insanlara nesneleri birbirinden

ayn

ve

nispeten homojen gruplara aylrarak dtinyalartna bir dtlzen verme ve anlam grkarma izni verir. Nitekim orgLit kuramlalnrn kokeninde stntflandtrma yatar: Weber karizma, gelenekEilik ve burokrasiden, Burns ve Stalker mekanik ve organik yaptlardan, Mintzberg basit yapr, makine btirokrasisi, profesyonel burokrasi, bcjltimlere ayrtlmtg yapr ve adhokrasiden sozetmigtir. BritLin bu _{srnrflandrrma 5emalannrn} ve pek

gok di$erinin ardtnda orgtitsel gegitliligi tipolojiler ve taksonomiler aracrlr$r ile anlama qabasr

vardtr. Stntflandtrmanln amacl, rasyonellik, btirokrasi

ve

kontrol gibi temel kuramsal fikirleri soyutlamak ve sistematik olarak aragtrrmaktrr (Sarvan ve di{erleri, 2003, s.108-109).

Yaprsal Konfigtirasyon Temel Koordinasyon Mekanizmast Orgiittin

Anahtar

Ktsmt DesantralizasYon I UrU

Basit

Yapr Dojrudan Denet/eme 7-pnp yonetimi Dikey ve yatay merkeziyetgilik Makine

Btirokrasisi

i5 sireglerinin standartlaSilrrlmast Teknik uzmanlar Srnrlr yatay desantra/izasyon Profesyonel

Btirokrasi

Ka/ifikasyonlartn standartlagilrrlmast Uretim merkezl Yatay ve dikey desantralizasyon Bciltimlere

Aynlmry

Yapr Qrktrlann standartlagtrrrlmasr Orta kademe Snrrh dikey desantra/izasyon

Adokrasi

_yarg6tTaraflann ortak Destek_birimleri Segici_{desantralizasyon}

ve

ikleri

(Kavnak: Mintzberg,

t979,

s.301

Tablo 1: Yaplsal KonfigiirasYonla (Kay berg,

Orgtit teorisi

ve

stratejik yonetim alantnda yaygtn olarak kullanrlan tipolojilerden biri

Mintzberg'in

(Ig7g)

srnrflamasrdrr

(basit yapr,

makine bt.irokrasisi, profesyonel btirokrasi, boltlmlere ayrrlmrg yapt

ve

adhokrasi). Mintzberg

bu

stntflamada konfigt-irasyonlart, orgi.iti.ln

tjzerine kuruldulu on temel unsuru, temel koordinasyon mekanizmasr, orgutLin anahtar ktsmt

ve

desantralizasyon

trlrri

olmak rizere t-ig baglrk altrnda toplayarak

bu

boyutlar aqtstndan incelemektedir (Mintzberg, 7979, s.301).

Basit yaplda temel

koordinasyon mekanizmast

do!rudan

denetlemedir. OrgUtun

anahtar krsmr tepe yonetimidir

ve

basit yaprlar hiyerarSiktir. Hiyerar5ide bilgi, karar verme yetisiyle orantlI olarak belirli statLilerde yofunlagrr. Hiyerargilerin rutin ve boliinmug gorevlerin performansrnr

artrrrrken,

bilgi

tiretiminde

ve

yenilik

(innovation) alantnda

zorlandr!r belirtilmektedir. Serbest girigimci olarak baglangrE girketleri, basit yaprya ornek olarak verilebilir (Burns ve Stalker, 1961; Mintzberg, I979; Adler, 2001). Desantralizasyon soz konusu de!ildir, dikey

ve

yatay merkeziyetEilik mevcuttur. Buna kargtn merkezileSme stratejik yonlendirmeye tutunmayr

sallar

(Cook

ve

Cook, 1994, s.42-63), Organizasyon kurallarlnt

ve

hiyerargisini

kabullenmig bireyler,

bu

hiyerarginin

bir

pargasr olarak yaplsal

ve

iglevsel gerekleri yerine getirirken, bilgiyi ilsttlne sunmak, raporlamak veya sorunun gozulmesi iEin bu bilgiyi EaltSma

grubuyla paylagmak zorunda kalabilir. Ancak hiyerargi,

her

zaman

etkin

olmayabilir ve

odi.lllendirme planlarr hiyerarginin yapamadr!tnr piyasa gi.lElerine yapttrma _Eabastntn bir sonucu

olarak ortaya grkabilir (Konovsky

ve

Pugh, 1994; Bartol

ve

Srivastava,

2002).

Makine

btirokrasisinde temel

koordinasyon mekanizmast

i5

st-ireglerinin standartlagttrtlmastdtr. 619ritUn anahtar krsmrnr teknik uzmanlar olugturur. Desantralizasyon

ttirti

aElstndan stntrll ve

yatay ademi merkeziyetEilik soz konusudur. Makine bLlrokrasisi daha Eok, orta olgekli Liretim

firmalartnda gorult.ir.

Profesyonel

biirokrasi:

Makina burokrasisi olarak adlandtrtlan btlrokratik yaptlanma

artlk ihtiyaca yanrt veremeyecek duruma gelmi5 ve ihtiyaglar bilgi toplumunun etkin gruplartnl

olugturan uzmanlardan yararlanrnayr sa!layacak ve adem-i merkeziyetgi profesyonel bLirokrasiye gegigi dayatmaktadrr. Profesyonel bilrokraside temel koordinasyon mekanizmast kalifikasyonlartn standadlagtrrrlmasrdrr. Orgritrin anahtar krsmr uretim merkeziyken, desantralizasyon turti olarak yatay ve dikey ademi merkeziyetEilik benimsenmigiir. Hukuk firmalart, hastaneler

ve

okullar, profesyonel bLirokrasinin yaygrn ornekleridir (Mintzberg, 1979). B<ili.imlere ayrtlmtg

yapl,

ilk

500'e giren

drinyanrn

en

bagarrlr girketleri arasrnda

en

yaygrn

bigimde benimsenen konfigtirasyondur. Temel koordinasyon mekanizmast, Erktrlann standartlagtrrrlmasrdtr. OrgtitLin

anahtar krsmr daha _Eok orta kademeden olu5ur. Desantralizasyon

ttirli

agrstndan stntrlt dikey ademi merkeziyetgilik benimsenmigtir.

Adhokrasi kavramr ilk olarak Warren Bennis taraftndan ortaya konulmug ve Mintzberg

tarafrndan yriksek organik orgutsel yaprlar iEin kullantlmtgttr, Adhokrasi igindeki kritik element koordinasyon, organizasyonun farkh alanlarrnda olugturulan ig takrmlarr vasrtasryla sallanmtgttr (Thibodeaux

ve

Faden, 1994, s.20-25). Mintzberg (1989) adhokrasinin di$er organizasyonel yaprlardan farklrlr{rnr gu gekilde oftaya koymaktadtr:

.

davranrsr stnrrlr biEimlendirme

.

grup uzmanlr{rnr kullanmaya e{ilim

.

uzman formal e{itime gLiven

.

badlantt araglarrnr kullanarak ortak dLizenlemeleri cesaretlendirmek

.

seeicidesantralizasyon

e

yenilik

4. ARASTTRMANTN AMACr VE YONTEMi

Orgtitler aErsrndan kriz ve kaos kavramlarrnr (Barton, 1992; Thietart ve Forgues, 1997;

Campbell,

2001;

Seeger,

2002;

Farazmad,

2003),

ekonomik

krizler

ve

organizasyonlar Lizerindeki kaotik etkilerini (Kaizoji, 1999) iligkilendiren ve _{genel anlamda Eevrenin orgutlere}

belirli koirfigurasyonlan dayattr$rnr (Hannan ve Freeman,1989) ileri silren gahgmalar mevcut ise

de biiyrik bir ekonomik krizin orgtitsel konfigiirasyonlart ne yonde etkiledidi konusu literattlrde onemli bir aErkhk olarak goriilmektedir. Bu nedenle bu galtgmada illkemizde yaganan en btiyrik en son kriz olan 2000-2002 ekonomik krizinin igletmelerinin orgtitsel yaprlarrnda degisikli$e yol

aErp aEmadr$rnr ve de!igim soz konusuysa bu defigimin ne yonde gergeklegti$ini belirlemeyi

amaglamaktadrr. Ozellikle

aile

igletmelerinin krizlerden etkilenme potansiyeli daha yLiksek

oldu$undan, aile igletmelerinin kriz kargtsrndaki orgUtsel reaksiyonlan gozlem altrna ahnacaktrr.

Araghrma; 2000 tarihinden

once

kurulmug

ve

soz

konusu krizden ayakta kalarak qtkmrg

firmalarrn en az 7 yrldan onceki durumlart hatrrlamalartnt saf lamaya yonelik gorLigme, o ytllara ait belgelerin incelenmesi ve bilgilerin geEerlili{ini sa{lamaya ydnelik farkh kesimlerle yaprlacak

gdrrlgmelere dayandrnlmaktadrr. Aragtrrma, ozti itibarr ile neden-nasrl sorularrna yanrt aramakta oldu$u iEin ornek olay tasanmrna dayalt olarak gerEeklegtirilmigtir. Bu ba{lamda krizin etkilerini direkt olarak gozlemlemek ve

diler

olasr de{igkenlerin etkilerini minimize edebilmek amacryla

organize sanayi bolgesinden ornek seEimleri yaptlmtg ve bunun igin de gok farklt btiytikltik, yag

j

ve drgl'ltsel konfiglirasyonlarr br,inyesinde bulunduran _{Qerkezkoy organize Sanayi Bolgesi,nde} faaliyet gosteren aile iSletmelerinden _{ornekler incelenmigtir. ornek olay yonteminin bir gere$i} olarak 7 yrldan fazla bir _{stiredir faaliyette olan ge5itli bdyiikluklerdeki i<onfigrirasyon tiirtinden}

oncelikle

birer

ornek

altnarak incelemeler yaprimrg,

_elde

_edilen

_ronui

_u"

'.u*un

_krsrtr

gergevesinde _{analitik genelleme yaprlabilecek sayrda ornek}

sayrsrnrn arttrrrlmasr _{yoluyla 10} adet igletme ile gorLigtilmtigtLir. _{orgLitsel konfigrirasyonlarla ilgili verilerin toplanmasrnda}

Mintzberg,in (1979) stntflamast (basit yapl, makine brirokrasisi, profesyonel _{brirokrasi, noltmleie ayplmrg yapr}

ve

adhokrasi) kullanrlarak orgtitlerin konfigrirasyonlarrnrn _{krizden 6nceki}

_ve

_{krizden sonraki}

durumlarl belirlenmeye qahSrlmrgtrr.

_orgiit

_{konfigurasyonlarrnrn}

_krizden

_once

_ve

sonra

Mintzberg'in stntflamastnda _{hangisine dahil oldu$unu uelittem"k amacryla temel koordinasyon} mekanizmasr, orgLittin anahtar ktsmt ve desantralizasyon

_triru

boyutlarr agrsrndan incelenmistir. 5, ARASTIRMA BULGULARI

Aragbrma sonucunda orneklemde yer alan 10

mekanizmasr agrsrndan agagrdaki tabloda ozetlenmistir

igletmeye _{ait bulgular temel koordinasvon} (Tablo 2).

Tablo 2: Temel Koordinasyon Mekanizrnasl

AraStlrma _{sonucunda orneklemde yer alan 10 igletmeye}

_ait

_{bulgular orgLitrin} anahtar

ktsmr aErsrndan aga$tdaki tabloda ozetlenmigtir (Tablo 3),

Temel Koordinasyon Mekanizmasr Dojrudan Denetleme ig stireElerinin standartlagttrrlmast Ka/ifikasyonlann standartlagttrrlmasr Qrktr/ann standart/agtrnlmasr

Taraflann ortak yargsr

L.

Orgtittin

Anahtar

Ktsmt

fgletme

Sayrsr

Krizden Once Kriz Drineminde Krizden Sonra

71.ne yonetimi Teknik uzmanlar

I

Uretim merkezi B 4 Orta kademe

I

I ta Destek birim/eri I 2 Toplam .LU /n

t0

Tablo 3:

Orqiittin

Anahtar Krsml

Aragttrma sonucunda cjrneklemde yer alan 10 igletmeye

ait

bulgular desantralizasyon ttjru.i agrsrndan agafrdaki tabloda ozetlenmigtir (Tablo 4).

Desantralizasyon

Ttini

fgbtme

Sayrsr

Krizden

dnce

Kriz Dcineminde Krizden Sonra

Dikey ve yatay merkeziyetSilik Stnrlr yatay desantra/izasyon ,| Yatay ve dikey desantra/izasyon B 1 4 Strurlr dikey desantralimsyon 1

I

4

SeEici desa n tra lizasyo n ₂

Toplam 10 10 10

rlB4

Yaprsal

Konfigtirasyonlar

fsletme

Savrsr

Krizden Once Kriz Dcineminde Krizden Sonra

Basit Yapr Makine Birokrasisi Pro fes yo n e /

I

ti ro k ra s

i

B 4 Bo/timlere Aynlmq Yapt

I

Adokrasi f 2 Toplam 10 ₁₀

Tablo 5: Yaprsal Konfigiirasyonlar

Aragttrma sonucunda orneklemde

yer

alan

10

igletmeye

ait

bulgular

orgutsel konfigiirasyonlar agrsrndan aga$rdaki tabloda ozetlenmigtir (Tablo 5),

6. SONUE

Aragtlrma sonucunda krizin orgritlerin yaprsal konfigtirasyonlan rlzerinde etkili oldu$una sonucuna varllmlgttr. Krizden once

belli

konfigrirasyonlarda yaprlanmtg

olan

igletmeler, kriz

doneminde higbir konfigtirasyona dahil edilemeyecek karmagrk yaprlara biirLinmLigler, ancak kriz

donemi tamamen atlatrldrktan sonra yine belirli konfigtirasyonlarda kiimelenmiglerdir, Basit yapr

ve makine btirokrasisi konfigLirasyonlart ne krizden once ne de krizden sonra benimsenmezKen

profesyonel btirokrasi, boltimlere ayrtlmrg yapr ve adhokrasi konfigiirasyonlarrnda kriz oncesi ve sonrastnda onemli geEisler yaganmtgtrr. Krizden

once

sekiz

adet

igletmenin profesyonel btirokrasiyi, buna kargrlrk yalntzca birer igletmenin bolilmlere ayrrlmrg yapt ve adhokrasiyi tercih

ettikleri gcirtiliirken

kriz

sonrastnda

bu

durum,

dorf

igletmenin profesyonel bLlrokrasi, dort

igletmenin bolLlmlere ayrtlmtg

yapr

ve iki

igletmeninse

adhokrasi

konfigrirasyonunda

ktlmelenmesi ile sonuglanm rgtrr.

Konfigtlrasyonlar arastndaki gegigler

ise gu

gekilde gergeklegmigtir: Krizden once adhokratik yaprdaki igletme kriz doneminde, temel koordinasyon mekanizmasr, orgtittin anahtar

ktsmt

ve

desantralizasyon

tLirti

agrsrndan

bu

konfigilrasyonun

gerektirdi!i

ozelliklerden

uzaklagmtS olsa

da

kriz

tamamen atlatrldrktan sonra tekrar adhokrasiye donmugtiir. Buna

karStltk, krizden once boltimlere ayrtlmrg yaprdaki igletme, kriz doneminde karmagrk bir yaptda

seyrettikten sonra kriz sonrastnda adhokratik bir yaprda _{devam etmigtir. Buna kargrlrk, krizden}

6nce

profesyonel

btirokratik

konfigilrasyondaki

sekiz

igletmeden

dordLl

kriz

sonrasrnda

boltimlere aynlmrg yaprya btirrinmrigtiir. Kriz oncesinde boltimlere ayrrlmrg yaprda olan di$er dort igletme

ise,

kriz

doneminde higbir konfigLirasyona

dahil

edilemeyecek karmagrk ozellikler gosterse _de kriz sonrasrnda yine baga donerek boltlmlere aynlmrg yapr ozellikleri gostermigtir.

KAYNAKLAR

Adler, p. S. (2001) Market, Hierarchy And Trust: -fhe Knowledge Economy And The Future Of Capitalism. Organization Science, 12, 7, 215-734

Akat,

i,,

Gonul Budakve Gtilay Budak. (1999).

igletne

Yonetimi. izmir: Barrg Yaytnlart

Akgeyik, Tekin,

"insan

Kaynaklarr Yonetimi Boyutuyla Kriz Yonetimi", istanbul Universitesi iktisat Fakiiltesi Mecmuasl, 2, 2003, 1'1'2018

Arrkbo$a, gebnem, Kriz Ortamlarrnda igletme Yonetimi,

iktisat

Dergisi, Sayr 410-411, $ubat Mart 2001

Asunakutlu, Tuncer, Barrg Safran

ve

Elif Tosun, Kriz Yonetimi Uzerine Bir Aragttrma,

9

Eyltil

Universitesi, SBE Dergisi, Cilt 5, Sayt 1, 2003

Ateg, Koray, "Kriz Yonetimi: Teori, Tartrgma Ve Trirkiye Orne$i", Uluda! Universiteti iktisadi Ve

idari Bilimler Fakilltesi Dergisi, 1,2003,

63l9t

Badol,

K.

M.

&

Srivastava,

A.

(2002)

Encouraging Knowledge Sharing:

The

Role of Organizational Reward Systems. Journal of Leadership and Organizational Studies, 9, 1,

64-76)

Barton, L, (1992). Crisis in Organizations: Managing and Communicating in the Heat of Chaos. South-Western Pub, http://www.bestwebbuys.com/9780538818186, (10 Haziran 2007) Bozkurt R., "Kriz Donemlerinde Yoneticinin Sorunlarl", Drinya Gazetesi, 10 _$ubat 1987

Budak, Gontllve Gtilay Budak. (1998)' Halkla ittgt<iter.2'baskl, izmir

Burns, T., & Stalker, G. (1961) The Management of Innovation. Tavistock, London, U,K.

Campbell,

J.

(2001).

"On

the

Edge

of

Chaos: Navigating

through Global

Changes", http://www.campbellway.com/documents/Edgeofchaos.pdf, (10 Haziran 2007)

Can, H. (1994). Organizasyon ve Ycjnetim. Ankara: Siyasal Kitabevi

Qa$lar,

ifan,

"igletmelerde Kriz Yonetimi, Etkileri, Sonuglart, Qoztim 6nerileri Uzerine Qorum Kobi'lerinde Bir Aragtrrma", Standard: Teknik Ve Ekonomik Dergi, 485,2002, 45

I

59 Qelik,

A.

(1995). igletmelerde Kriz Yonetimine iligkin Teorik

ve

Uygulamah

Bir

Qahgma.

yaylnlanmamrg Doktora Tezi. Konya: Selguk Universitesi Sosyal Bilimler Enstittistl

Qelik, Cemile

ve

Mahmut dzdevecio$lu,

"Otel

igletmelerinin Ekonomik Krizden Etkilenme

Drizeyleri Ve Kriz Donemlerinde Uyguladrklarr Politikalara iligkin Bir Aragttrma", Qukurova

Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 2002, 56174

Ergin, E. (1992). igletme Politikalan, istanbul: Der Yaytnlart

Farazmand,

A.

(2003). Chaos

and

Transformation Theories:

A

Theoretical Analysis with Implications for Organization Theory and Public. Public Organization Review, 3.4

Hannan, M.

T. ve

Freeman,

J.

(L977).

The

Population Ecology

of

Organizations. American Journal of Sociology. Vol. 82

Hurst, D. K. (2000). Kriz ve Yenilenme. Ela Gtildemir (gev.). istanbul: Arfa B.y.D.

Jimenez,

D.

(2001). When You

Are The

Headline:

A

Guide

To

Understandinq Crises Management. Franchrsing World. April, 33.3

Kaizoii,

T'

(1999). Self-organization

of

International Financial Crises. Systems, Man, and

Cybernetics. .2

Kogel, Tamer (2001), igletme Yoneticili[i, istanbul: Beta

Konovsky, M. A. & Pugh, D. S. (1994) Citizenship Behavior And Social

Management Journal., 37, 656-669. Exchange. Academy Of

Kutman

..

O',

"Ttirkiye'deki $irketlerde

Erken Uyarr

Gostergelerinin Aragtlrrlmasl,,, Dogug

Universitesi Dergisi, Sayr 4, 2001

Kiisku, Fatma, "Kriz Doneminin insan Kaynaklarr Yonetimi Uygulamalarrna Etkileri : Ampirik Bir

inceleme", Amme idaresi Dergisi,

I,

ZO0I, ISI3Z

KtiskLi, Fatma, "Krizde

insan

Kaynaklarr Ycjnetimi: Trlrk Tekstil Sekt6rtjnde

Bir

Aragtrrma',,

Erciyes Universitesi B. Ulusal Yonetim Ve Organizasyon _{Kongresi,,2000, 70317I0} Lawrence, P.

ve

Lorsch,

J.

(1967). Differentiation and Integration in Complex Organizations.

Administrative Science _Quarterly, 12

Lippit, G. L' ve

W'

H' Schmit. (1967). Crises In A Developing Organizations. Harward Business

Rewieu, November December, 45

Milburn, T.W., Schuler, R.S. ve Wattman, K.H. (1983), Organizational Crisis part

I:

Definition and Conceptualization, Human Relations, Vol,36, No:12

Mintzberg,

H.

(1979).

The

Structuring

of

organizations:

A

Synthesis

of

the

Research.

Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall

Mintzberg, H. B. Ahlstrand ve J. Lampel. (1998). Strategy Safari, New york: The Free pres

Mucuk, ismet (1993), Modern igletmecilik, istanbul: DER

Okumug,. _{Fevzi, 2001 Yrlt Bagtnda Qrkan Ekonomik Krizin Bodrumdaki Konaklama isletmeleri}

Uzerindeki Etkilerine Yonelik Bir Aragtrrma, 2. Ulusal Ttirkiye Turizmi Sempozylm u

g-7

Ekim) Tebligler Kitabr, izmir, 20OI

o$t.it, ndem, "Krigrik Ve

orta

olgekli Sanayi _{igletmelerinde Kriz Yonetimi yaklagrmlan: Tekstil} Sektortl Orne!i", Selguk _{Universitesi Sosyal Bilimler Enstitrisrl Dergisi,} g,2003,2871303

Oz

yaztltm,

"OrgLit

Kavramt

ve

Ozellikleri"

_{<http://www.ozyazilim,co mlozgurlmarmara}

I organizasyon/sosyalmimari.htm>, Son Erigim: 09,03.2008

Ozdevecio!lu, Mahmut, "Krizin igletmelerin Yonetsel Ve Orgutsel yaprsr

Etkileri

Ve

Kayseri Sanayi igletmelerinde yaprlan Bir Aragtrrnra,',

iktisadiVe idari Bilimler FakLiltesi Dergisi, Ig,2OO2,

93lII4

Safran, Barrg, "Biyoteknoloji Alanrnda Sektorel Kriz Kaynaklarr", Mu!la Bilimler EnstitLlsrl Dergisi, 10, 2003a,

ITS|I3I

Safran, Bartg, Krizlerin Agtlmastnda Onemli Bir AraE Olan iggoren Motivasyonuna yonelik Olarak

Istanbul Tekstil Sektortl igletmelerinin incelenmesi, Yonetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt 10,

Sayr 1, 2003b

Sarvan, F., E. D. Artct, J. Ozen, B. Ozdemir ve E. T, iqigen. (2003). On Stratejik yonetim Okulu: Bigimlegme okulunun _{BLitLinlegtirici QerEevesi.} Akdeniz

i.i.e.r.

Dergisi. 6

seeger,

M.

w.

(2002). Chaos

and

Crisis: propositions

for

a

General

rheory

of

crisis

Communication. Public Relations Review, 28.4

$imSek, M'

$'

ve

E' _{Aydo$an. (2000). .Kriz ortamlannda Stratejik insan l(aynaklarr yonetimi}

Stratejisi. Atattirk Universitesi i.i.S.

f.

Dergisr, 74.I

Thibodeaux Mary S.

_,

Faden Sandy K. (199a); _{"Organizational Design For Self Managed Teams,,,} Industrial Management&Data Systems, Vol 94,No:10

Thi6tart, R'A. ve B. Forgues (7997), Action, Structure and Chaos. Organization Studies, 18.1

Titiz, ismet

ve H. ilker

QarrkEr, "Krizlerin igletmeler Uzerindeki Etkileri

Ve

KLigtik igletme Yoneticilerinin Kriz Donemine Yonelik Stratejik DLigtlnce

Ve

Analizleri", Cumhuriyet Universitesi iktisadi Ve idari Bilimler Dergisi,

!,

ZOOI, ZOLIZIi

Turk, M...(1995). igletmelerde Kriz Yonetiminde Kargrlagrlan Sorunlar ve Bu Sorunlarrn _Qoztimri Uzerine Bir Aragttrma

.

Yayrnlanmamq Ytiksek Lisans Tezi. Adana: _Cukurova Universitesi

Sosyal Bilimler Enstitrisrl

Uzerindeki Olumsuz

b.rclyes untversttesl

Universitesi Sosyal