Ya vuz Ak pı nar
*IS IT POS SIB LE TO TALK ABO UT A COM MON LI TE RA TU RE OF THE TUR KIC PE OP LES OF RUS SIA?
ABS TRACT
Is it pos sib le to talk of a sha red li te ra tu re of the Tur kic pe op les in Rus sia? This ar tic le sug gests that the re was in de ed a sha red worl dvi ew (i.e. Is lam, Tur kishness and Wes tern ci vi li za ti on) and a cul tu ral li fe and an un ders tan ding of lan gu -age and li te ra tu re stem ming from this worl dvi ew amongst the Tur kic Pe op les of Rus sia from the end of the 19th cen tury till 1920s and pre sents its jus ti fi ca ti ons to this end.
The ar tic le sta tes that this com mon cul tu ral back gro und which was ig no red and neg lec ted du ring the So vi et Pe ri od was, to a lar ge ex tent, re la ted with İs ma il Gas pı ra lı's ide als and aci ti vi tes who wor ked to spre ad an awa re ness of a mo dern li fe of cul tu re and sci en ces and na ti ona lity.
Keywords: Turkic peoples in Russia, modernization, İsmail Gaspıralı,
Gasprinskiy, modern literature of Turkic peoples in Russia. ÖZET
Bu ma ka le de, XIX. yy.ın son la rın dan 1920’li yıl la ra ka dar (Sov yet dö ne mi ne ka dar), Rus ya Türk le ri ara sın da or tak dün ya gö rü şün den (İs lam, Türk lük ve Ba -tı me de ni ye ti) kay nak la nan or tak bir kül tü rel ha yat ve bu na bağ lı ola rak or tak bir dil ve ede bi yat an la yı şı nın var ol du ğu ge rek çe le riy le ile ri sü rül mek te dir. * Prof. Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 Biz şim di ama cı mı za uy gun ola rak “Rus ya Türk le ri” di yo ruz ama, Rus yö ne ti mi nin de bas kı sı se be biy le XIX. yy. son la rın da ve XX. yy. baş la rın da kap sa mı da ha ge niş olan “Rus ya Müs lü man la rı” ta -bi ri kul la nıl mış tır.
2 Bu sa ha da Ze ki Ve li di To gan, Ab dul lah Bat tal Tay mas, Ak des Ni met Ku rat, Bay mir za Ha yıt, Na dir Dev let, Ti mur Ko ca ğo lu, Ale xan dre Ben nig sen, Chan tal L. Qu el qu ejay, Hélène Carrère d’En ca us se, Ser gey A. Zen kovsky, Er ward E. La ze ri ni, Ric hard Pi pes, Aza deAy şe Ror lich, Hi sao Ko mat su, Ede -eb Kha lid ve di ğer le ri nin araş tır ma la rı ör nek ola rak zik re di le bi lir.
3 1920’li yıl la ra ka dar Baş kurt, Türk men, Kır gız, Ku muk vs. ede bi yat la rın da mo dern leş me den söz edi -le mez; bun lar da ha çok Sov yet dö ne min de oluş muş bir mo dern ede bi ya ta sa hip tir -ler.
Sov yet ler dö ne min de gör mez den ge li nen ve yok sa yı lan bu olu şu mun, her şey -den da ha çok, Rus ya Türk le ri ara sın da mo dern kül tür ve bi lim ha ya tı nı, mil li yet bi lin ci ni yay ma ya ça lı şan İs ma il Gas pı ra lı’nın ül kü ve fa ali yet le riy le il gi li ol du -ğu be lir til mek te dir.
Anahtar kelimeler: Rus ya Türk le ri, mo dern leş me, İs ma il Gas pı ra lı, Rus ya
Türk halk la rı nın mo dern ede bi ya tı
Şim di ye ka dar Rus ya Türk le ri nin1mo dern leş me si bir çok ta rih çi ta ra fın dan ele
alın mış, de ği şik açı lar dan in ce len miş, bu ko nu da çe şit li gö rüş ler or ta ya atıl mış, fark -lı yo rum lar ya pıl mış tır.2Bu çok yön lü araş tır ma la ra rağ men Rus ya Türk le ri ara sın da
mo dern ede bi ya tın baş lan gı cı bir bü tün hâlin de ele alın ma mış; ak si ne, özel lik le de 1920’li yıl lar dan iti ba ren Sov yet dö ne min de, çe şit li Türk halk la rı nın ay rı ay rı mo -dern ede bi ya ta ge çiş le ri üze rin de ça lış ma lar yü rü tül müş tür.
Ni çin Rus ya Müs lü man la rın da mo dern leş me ve si yasî ha re ket ler, Sov yet dö ne -mi nin ilk yıl la rı na ka dar, ge nel ola rak tek bir çiz gi de ka bul edi lip araş tı rı lı yor da, bu Müs lü man lar (ta biî ki ön ce lik le Türk halk la rı) ara sın da mo dern ede bi ya tın or ta ya çı -kı şı, ge nel bir eği lim, ya ni “or tak bir ede bi yat” ola rak ka bul edi lip in ce len mi yor?
Hâlbu ki Çar lık dö ne min de Azer bay can, Kı rım, İdil-Ural, Tür kis tan (da ha çok bu gün kü Ka za kis tan ve Öz be kis tan)3Türk le ri ara sın da mo dern fi kir ve ede bi yat ha
-ya tı, ge nel ola rak kar şı lık lı iliş ki ler için de ge li şir. Türk halk la rı nın -ya şam bi çim le ri, kül tü rel ha yat la rı, ta rihî geç miş le ri bir de re ce ye ka dar fark lı ol ma sı na rağ men or ta ya çı kan mo dern ede bi yat bü yük öl çü de ben zer ve or tak özel lik ler gös te rir.
Biz “mo dern leş me”, “mo dern ede bi yat” der ken han gi se bep le olur sa ol sun Ba tı Av ru pa fi kir ve ede bi ya tı nın et ki si al tın da or ta ya çı kan zih ni yet, zevk ve ge nel ola rak dün ya gö rü şün de ki de ği şik lik le ri ve bun la rın edebî eser le re (as lın da da ha da ge niş ola rak mat bu at, eği tim, bi li min çe şit li dal la rın da ki eser le re de) yan sı ma sı nı kas -te di yo ruz. İl gi li dö ne min ede bi yat an la yı şı da bir ba kı ma bu nu ge rek ti ri yor. El bet -te bu dö nem de ki ede bi ya tın en be lir gin özel li ği, sos yal ya rar fik ri nin ya ni “sa nat top -lum için dir” gö rü şü nün ön pla na çık mış ol ma sı dır.
rın da ya vaş ya vaş ken di ni gös te ren ye ni leş me ha re ket le ri nin, mo dern kül tü rü oluş -tur mak ta bü yük ro lü olan ede bi yat ha ya tı nı da be lir le di ği ni dü şü nü yo ruz. Bu mo dern ede bi yat ta ye ni edebî dil, te ma lar, prob lem ler ve bu prob lem ler için tek lif edi len çö -züm yol la rı açı sın dan bü yük or tak lık lar, ben zer lik ler ol du ğu ka na atin de yiz. Rus ya Türk le ri nin mo dern ede bi ya tı hak kın da yap tı ğı mız kar şı laş tır ma lı araş tır ma lar ve İs ma il Gas pı ra lı’nın eser le ri üze rin de uzun za man dan be ri yü rüt tü ğü müz ça lış ma lar bi -zi bu ko nu da dü şün me ğe sevk et miş tir.
Rus ya Türk le ri ara sın da mo dern ede bi ya tın or ta ya çı kı şın da İs ma il Gas pı ra -lı’nın çok yön lü fa ali yet le ri nin bü yük öl çü de et ki li ol du ğu nu her şey den ön ce
Tercüman ga ze te sin de ki ya zı lar dan, ha ber ler den an lı yo ruz. Bu et ki yi da ha iyi açık la ya bil
mek için Gas pı ra lı’dan ön ce Rus ya Müs lü man la rı ara sın da ki ye ni leş me ha re ket le ri -nin (bi lim, fi kir, eği tim ve ede bi yat) ne du rum da ol du ğu nu ana hat la rıy la özet le mek ve da ha son ra mo dern ede bi ya tın oluş ma sın da onun, ne re ler de ne gi bi et ki le ri ol du ğu nu be lirt mek, “Or tak Türk Ede bi ya tı” te ri miy le ne yi kas tet ti ği mi zi açık la mak uy -gun ola cak tır.
İdil-Ural’da ki ye ni leş me ha re ket le ri
İdil-Ural böl ge si, Rus yö ne ti mi al tı na ilk gi ren Türk ül ke le rin den ol du ğu için bu ra lar da Rus et ki siy le is ter is te mez bir çok de ği şik li ğin (si yasî, sos yal, ik ti sadî, dinî, ahlâkî vs.) or ta ya çık tı ğı tar tış ma ya ih ti yaç du yul ma yan bir ger çek tir. Ku zey ba tı da RusTürk iliş ki le ri nin da ha ön ce si de ol sa, yak la şık ola rak 1552’de Ka zan Han lı ğı’nın yı kıl ma sın dan son ra sö zü nü et ti ği miz de ği şik lik le rin ya vaş ya vaş or ta ya çık ma ya baş la dı ğı ka bul edi lir. Çu vaş lar, Ta tar lar ve Baş kurt lar ara sın da ki kül tü rel de ği şi me bak tı ğı mız da Rus lar va sı ta sıy la or ta ya çı kan bu de ği şik lik le rin kül tü rel alan -da en önem li be lir ti si zor la Hris ti yan laş tır ma ve İdil-Ural böl ge sin de ya zı lı kül tü rün he men he men yok edil me si ol muş tur. Bu nun ya nın da iş gal ci ler le her tür lü iliş ki de bu lun ma mec bu ri ye ti nin, Rus ça yı, İdil-Ural böl ge sin de yay gın laş tır ma ya baş la dı ğı da bir ger çek tir. Böy le ce gi de rek Rus ça öğ ren me ve öğ ret me ka çı nıl maz bir ih ti yaç hâli ne gel miş tir. Do la yı sıy la Hal fin le rin (Sa id, İs hak, İb ra him) Rus çaTa tar ca hak kın da yaz dık la rı ki tap lar, Av ru pa dil bi lim me tot la rı nın İdilUral’da ki ilk uy gu la ma la rı dır. Kur sevî ve da ha son ra ŞihabüddinMercanî (18181889)’nin Tür kis tan’da es ki İslâm kay nak la rıy la te mas ne ti ce sin de dinî dü şün ce ve ta rih an la yı şın da ger çek leş tir di ği bü yük in kı lap, İs lam’ın ilk dö nem le rin de ki hür dü şün ce yi ve ak lı öne çı kar -mış, ce dit çi le rin önün de ki mu ta as sıp med re se li di re ni şi ni be lir li öl çü de kır mış tı.
Hü-seyin Feyizhan (1828-1866)’ın dil ve ta rih ko nu lu ça lış ma la rı, med re se le rin ıs la hı
için ha zır la dı ğı pro je; KayyumNasırî (18241902)’nin çe şit li bi lim ler hak kın da ki ya zı la rı, folk lor ve halk ede bi ya tı der le me le ri, Rus ça ve ya Os man lı Türk çe si’nden çe -vi re rek ve ya uyar la ya rak bas tır dı ğı eser ler, şüp he siz ki böl ge de Av ru pa bi li mi nin ilk et ki le ri ola rak de ğer len di ri le bi lir. Bü tün bun lar, özel lik le Ta tar lar ara sın da zih ni ye tin
de ğiş me si ne et ki et miş, mo dern leş me ye ze min ha zır la mış ama, ye ni ede bi ya tın olu şu mun da doğ ru dan doğ ru ya et ki li ol ma mış tır. Yal nız Kay yum Na sirî’nin çe şit li alan lar da yaz dı ğı eser ler de kul lan dı ğı Os man lı ca ve Ça ğa tay ca’nın iz le ri ni ta şı yan ma -hallî dil, za man la bu böl ge de ki mo dern ede bi ya tın da di li ni be lir le miş tir.
İdil-Ural med re se le rin de Tür ki ye ve Tür kis tan et ki siy le or ta ya çı kan ilk de ği şim ise, as lın da bir “öze dön me” ha re ke ti ola rak dü şü nül me li dir. Bu ha re ket baş lan gıç ta dinî ilim ler, ta rih ve coğ raf ya gi bi alan lar la sı nır lı ol muş tur. Med re se ıs la hat la rın dan “Usuli Ce did” ha re ke ti ne geç mek için en er ken 18701880’li yıl la rı bek le mek ge re ke cek tir. As lın da bu ha re ke tin or ta ya çık ma sı na ze min ha zır la yan Kur sevî ile ken di -ni gös te ren tenkit fik ri dir. Ni te kim bu eleş ti rel ba kış, da ha son ra Şı ha büd din Mer canî ile önem li bir ge liş me kay de de rek “Usul-i Ce did”i do ğur muş tur. Bu ha re ket, İs ma il Gas pı ra lı’nın 1880’li yıl la rın baş la rın da ki çok yön lü fa ali yet le rin den son ra, ge niş le -ye rek -ye ni bir maa rif ha re ke ti, -ye ni bir öğ re tim me to du ola rak yü zü nü Ba tı Av ru pa me de ni ye ti ne dön me ğe baş lar.
Azer bay can lı ol ma la rı na rağ men ilmî fa ali yet le ri Ka zan ve Pe ters burg’a bağ lı olan Mir za Ca fer Top çu ba şı (1784/90-1869) ve Mir za Kâzım Bey’i (1802-1870) de bu ra da zik ret mek uy gun olur: Bun la rın her iki si de, ba tı lı bi lim an la yı şı nın Rus ya Müs lü man la rı ara sın da yer leş me si ne hiz met et miş, ay nı za man da Rus mu hi ti nin Müs lü man la rı aşa ğı la yan ve ca hil bu lan ba kış açı sı nın de ğiş me sin de önem li rol oy -na mış tır. Ba tı lı bi lim me tot la rı nı esas ala rak ta rih, Şark ede bi ya tı alan la rın da çe şit li eser ler ve ren, ba zı Rus Şar ki yat çı la rı nın ho ca sı olan M. Ca fer Top çu ba şı, Ka zan ve Pe ters burg üni ver si te sin de okut tu ğu ders ler dı şın da Rus ya’da nü miz ma tik bi lim da -lı nın ku ru cu su ola rak da dik ka ti çe ker.
Ko nu muz la il gi si açı sın dan özel lik le Mir za Ka zım Bey’in “UmumîTürk-Tatar
DiliGrameri”nden4ve Türk di li hak kın da ki gö rü şün den söz et mek is ti yo ruz: Türk
leh çe le ri nin kar şı laş tır ma lı bir şe kil de in ce len di ği, Ba tı dil bi lim an la yı şı na uy gun bir tarz da ya zı lan bu eser de, Ka zım Bey,
RusyaTürklerinintümüiçin“1834’teşiveler-denarınmışbirTürkdilifikrinisavunmuştu”.5Hü se yin Bay ka ra da onun bu fik rin
-den da ha ge niş bir şe kil de söz eder:
“Kâzım Bey’in dik ka ti çe ken ça lış ma sı nın en önem li le rin den bi ri de müş te rek bir Türk di li nin ya pıl ma sı na gay ret sarf et miş olu şu dur. 1854’te Ni kols ki ad lı bi ri si, Ka zan’da ‘te -miz’ Ta tar di lin de bir Türk çe ga ze te çı kar ma ğa te şeb büs et miş tir. Rus hükûme ti bu işin in ce len me si ni Kâzım Bey’e bı ra kı yor. Mir za Kâzım Bey, bu ve si le ile Rus hükûme ti ne ver di ği ra por da Rus ya’da bu lu nan Türk ler için müş te rek bir Türk di li ge rek ti ğin den söz edi yor ve di yor ki:
4 ObtşayaGrammatikaTuretskoTatarskogoYazıka, 1839, Ka zan. Bu eser The odor Zen ker ta ra fın dan Al man ca’ya da çev ril miş tir: AllgemeineGrammatikderTürkisch-TatarischenSprache, Le ip zig 1840 ve 1848. Da ha son ra da de fa lar ca ba sıl mış tır.
5 N. Dev let, RusyaTürklerininMillîMücadeleTarihi(1905-1917), An ka ra, TTK, 2. bs., 1999, s. 19-20.
Ka zan leh çe sin de ol ma yıp te miz len miş Ta tar di lin de ga ze te nin neş ri, ta az zuv et miş bir dil şek li ni ala cak ve di ğer Ta tar-Türk ler için bu bir ör nek ola cak tır. Ni ha yet ümit ede bi li riz ki bü tün Ta tar leh çe le ri bu dil va sı ta sıy la iş len miş ve te miz bir dil şek li ne gi re cek tir.”6
Bu alın tı lar dan an la şıl dı ğı gi bi İs ma il Gas pı ra lı’dan ön ce Rus ya’da bü tün Müs -lü man Türk le rin ra hat lık la ta kip ede bi le cek le ri bir ya zı di li ih ti ya cı su yü zü ne çık mış bu lu nu yor du. Ka zan’da ki tap ba sı mı nın XIX. yüz yı lın ilk yıl la rın da baş la ma sı ve ge -liş me si, çok geç me den ya zar ve ya yım cı la rı, İdil-Ural böl ge si nin dı şın da da ki tap sat ma nın yol la rı nı ara yıp bul ma ya yö net miş tir. Bü tün Rus ya Müs lü man la rı na (Türk le ri ne) ki tap sat ma nın bir yo lu da on la rın hep si nin an la ya bi le ce ği “or ta la ma bir dil le” eser neş ret mek ti. Ka zan lı na şir ler bu nun için Os man lı ca, Ça ğa tay ca ve Ta tar -ca’dan ol duk ça ya rar lan dı lar. İle ri de açık la ya ca ğı mız gi bi on la rın bu dil an la yı şıy la Gas pı ra lı’nın ki ay nı de ğil dir.
Han gi se bep le olur sa ol sun Rus lar la ya kın te mas ta bu lu nan Ta tar lar ara sın da zih ni yet ve dün ya gö rü şü açı sın dan önem li de ği şik lik le rin or ta ya çık ma sı bek le ni len bir so nuç ola rak gö rü le bi lir; fa kat, doğ ru dan doğ ru ya fi kir ve ede bi yat an la yı şın da or ta ya çı kan bir de ği şik lik ten da ha uzun za man söz edi le mez. İdilUral ve Kı rım böl ge le rin de doğ ru dan doğ ru ya ede bi yat ala nın da ki mo dern leş me nin İs ma il Gas pı ra -lı’nın 1880’li yıl la rın baş la rın da ki fa ali yet le riy le baş la dı ğı nı söy le ye bi li riz.7
Kaf kas ya’da ki ye ni leş me ha re ket le ri ve mo dern ede bi ya tın ilk eser le ri
XIX. yüz yıl or ta la rın da Da ğıs tan ve Kaf kas ya Müs lü man la rı nın (ve do ğal ola rak en bü yük züm re olan Azer bay can Türk le ri nin), tüm Rus ya Müs lü man la rı ara sın da ki ko nu mu ol duk ça önem li dir. Her şey den ön ce Rus lar bu böl ge de nü fus ço ğun lu -ğu na sa hip de ğil dir ve böl ge, de rin ta rihî bağ la ra sa hip ol du -ğu Tür ki ye ve İran gi bi iki Müs lü man (ve as lın da iki si de Türk ler ce yö ne ti len8) dev le te kom şu dur. Do la yı
-sıy la bu böl ge, her za man güç lü bir şe kil de Tür ki ye’nin, özel lik le Şiîler söz ko nu su ol du ğun da da İran’ın et ki si al tın da dır. Ay rı ca o dö nem de, Gü ney Kaf kas ya’da, bi li nen se bep ler le Türk le rin yay gın ola rak Fars ça yı ede bi yat ve ya zış ma di li ola rak kul -lan dık la rı da bir ger çek tir. Di ğer yan dan, ay nı yüz yıl da Da ğıs tan ve Kaf kas ya’da Türk le rin yay gın lı ğı ve et kin li ği gü nü müz de ki gi bi za yıf la mış de ğil dir. Bu ba kım dan sö zü edi len böl ge de (hat ta İran’da) Müs lü man lar ara sın da ki bü tün ye ni leş me ha re -ket le ri nin ön ce Türk ler ara sın da or ta ya çık tı ğı özel lik le be lir til me li dir.
6 Hü se yin Bay ka ra, Azerbaycan’daYenileşmeHareketleri.XIX.Yüzyıl, An ka ra, TKAE, 1966, s. 67 7 İs ma il Bey’in bu alan da ki ilk et kin lik le ri ola rak RusyaMüslümanları(1881), Tonguç’un ya yım lan ma
sı (1881) gös te ril me si ne rağ men, onun ilk ya zı la rı Tif lis’te Ziya ve ZiyayıKafkasiye (1879) ga ze te -le rin de çık mış, 1883’te de Keşkül’ün ya zar la rı ara sın da gös te ril miş tir.
8 İran o dö nem de bir Türk sü la le si olan Ka çar lar ta ra fın dan yö ne ti li yor du. Baş ta or du ve ha ri ci ye ol mak üze re dev let ku rum la rı nın üst dü zey yö ne ti ci le rin bü yük bir kıs mı da Türk tü. İran, 192425 yıl -la rın dan son ra İn gi liz le rin de tel kin ve yar dım -la rıy -la Fars -la rın eli ne geç miş tir.
Kaf kas ya’da Rus iş ga li nin ar dın dan (1803, 1813 ve 1828) Kaf kas ya Umumî Va li li ği’nin ku rul ma sı, baş kent ola rak Tif lis’in se çil me si, do ğal ola rak ilk ye ni leş me ha -re ket le ri nin bu şe hir de or ta ya çık ma sı na se bep ol muş tur. Mo dern leş me ba kı mın dan Gür cü ve Er me ni le rin –bu ra da sı ra la ma ya ge rek duy ma dı ğı mız se bep ler den do la yı– Müs lü man lar ve Türk ler den ön de ol du ğu nu söy le mek ge re kir. Kaf kas ya Müs lü man -la rı ara sın da ise mo dern fi kir ve ede bi yat ha ya tı, bü yük öl çü de Azer bay can Türk le ri ta ra fın dan baş la tıl mış tır.
Azer bay can Türk le ri Tür ki ye’de ki ıs la hat ha re ket le rin den ha ber dar dı. Özel lik le Sünnî Da ğıs tanKaf kas ya Müs lü man la rı nın es ki den be ri doğ ru dan doğ ru ya İs tan -bul’la çok yön lü iliş ki le ri var dı. Ay nı şe kil de Müs lü man Gür cü le rin do ğu ve ku zey do ğu Ana do lu böl ge siy le güç lü iliş ki le ri ise çok es ki ta rih le re da yan mak tay dı. Şiî Kaf kas ya Müs lü man la rı (ki ne re dey se ta ma mı Azer bay can Türk le ri dir) da, o za man imkân bul duk la rın da Bağ datNe cef med re se le rin de tah sil alı yor ve iç ti ha den bu böl ge de ki ule ma ya bağ lı bu lu nu yor lar dı. Bi lin di ği gi bi bu böl ge de Os man lı ül ke si nin sı nır la rı için de idi. Do la yı sıy la o dö nem de kül tü rel ve dinî açı dan ba kıl dı ğın da Tür ki ye’nin et ki si Şiî nü fus üze rin de de söz ko nu suy du. İran et ki si ise dinî ko nu lar dan da -ha çok si yasî, ik ti sadî ve kül tü rel alan da, özel lik le ede bi yat ta yo ğun la şı yor du. Üs te lik bu edebî et ki de, do ğal ola rak İran’da, Fars ça ve Azer bay can Türk çe si ni bir lik te kul -la nan ve gü nü müz de “İran kül tü rü” de di ği miz de ğer le rin önem li bir kıs mı nı tem sil eden yi ne “Türk” ke si mi nin et ki si ne bağ lı idi. Et nik ola rak Fars lar gü nü müz de ki gü ce as la sa hip de ğil ler di. Kı sa ca sı İran’dan ge len et ki de, bü yük öl çü de İran Türk le ri nin (Azer bay can Türk le ri nin) asır lar bo yun ca be nim se miş ol du ğu kül tü reldinî et ki -den iba ret ti. Gü nü müz de ki du ru ma ba kıp bu na Fars dam ga sı vur mak doğ ru de ğil dir. Ne ti ce ola rak XIX. yüz yıl da Tür ki ye’den de ol sa İran’dan da ol sa Azer bay can’a ula -şan et ki le rin so nuç ola rak “Türk kül tü rü” et ki si ol du ğu nu be lirt mek is ti yo ruz.
Rus la rın 1813, 1828’de İran’la sa vaş la rı, Azer bay can’ın iki ye bö lün me si ne se bep ol sa da Ku zey ve Gü ney Azer bay can Türk le ri ara sın da ki bağ lar pek faz la za yıf la mış de ğil di. Kı sa ca çer çe ve si ni çiz me ğe ça lış tı ğı mız bu iliş ki ler se be biy le Kaf kas -ya ve Da ğıs tan, Tür ki ye’yi -ya kın dan iz li yor du ve Tür ki ye’den ge len et ki le re açık tı. O dö nem de (XIX. yy. or ta la rı na ka dar) İran’da ye ni leş me ha re ket le ri önem li bir ge liş me gös ter me miş, an cak Tür ki ye ve Kaf kas ya’da ki ye ni leş me ha re ket le ri nin et ki -sin de kal ma ya baş la mış tı. Böy le ce Türk ede bi yat la rı üze rin de asır lar ca sü ren “İranFars” et ki si ter si ne dö nü yor, çe şit li ba kım lar dan da ha güç lü ve ca zip olan mo dern -leş miş Türk si ya set, fi kir ve ede bi yat ha ya tı, İran’ı de rin den et ki le me ye baş lı yor du.
Bü tün bu se bep ler le Azer bay can Türk le ri, bir yan dan Tür ki ye’de ki mo dern leş me ha re ket le ri ni (özel lik le eği tim re form la rı nı ve her tür lü mat bu neş ri ya tı), ya kın -dan ta kip edi yor; di ğer yan -dan Rus lar va sı ta sıy la ön ce Tif lis mu hi tin de or ta ya çı kan, da ha son ra pet rol le ri nin ik ti sadî öne mi nin art ma sı, Bakû’da ti ca re tin ulus lar ara sı bo -yut ka zan ma sı, Azer bay can bur ju va zi si nin iyi ce kuv vet len me si gi bi se bep ler le Rus ve Ba tı Av ru pa te sir le ri ne açık bir hâle ge li yor du.
Mo dern ede bi yat ala nın da ve ri len eser le rin za ma nı na, ni ce lik ve ni te lik le ri ne ba -kıl dı ğın da Azer bay can Türk ede bi ya tı, Rus ya Türk le ri nin mo dern ede bi ya tı için ön cü ve mo del ol muş tur di ye bi li riz. Kı rım, İdil-Ural ve Tür kis tan sa ha la rın da ki mo dern ede bi yat Azer bay can’dan son ra or ta ya çık mış tır. XIX. yüz yı lın or ta la rın da Ka zak, Öz -bek, Türk men ve Kır gız ede bi yat la rı nın mo dern leş me sin den ise söz edi le mez.
Azer bay can’da Ab bas ku lu Ağa (Son Bakû ha nı nın oğ lu dur, mah la sı Kutsî’dir), Mir za Fet ha li Ahund za de, İs ma il Bey Kut ka şın lı, Ha san Bey Me lik za de Zer dabî ile baş la yan çok yön lü ye ni leş me ha re ket le ri, Av ru pa ve Rus ya et ki siy le or ta ya çık mış tır. Ka sım Bey Za kir (17841857), Mir za Şe fi Va zıh (17941852), Sey yid Azim Şir vanî (18351888) gi bi şah si yet ler le baş la yan ve özel lik le şi ir de ken di ni gös te ren, ce -mi yet te ki boz gun lu ğu, ce ha le ti, ge ri li ği ten kit fik ri de Azer bay can mu hi ti nin ken di için de ki di na mik le rin ha re ke te geç me si nin so nu cu idi. Bu son üç şah si ye ti es ki den ye ni ye ge çiş te bir köp rü ola rak de ğer len dir mek uy gun olur. Özel lik le Ekinçi ve Ziya gi bi ga ze te ler de çe şit li ko nu lar da ya yım la dı ğı sos yal çar pık lık la rı, ah lakî bo zuk luk la rı, hu ra fe le ri ten kit eden; kla sik şi ire sa ti rikrea list bir ruh ka zan dı ran; mo dern eği ti mi des tek le yen; ye ni zih ni ye ti sa vu nan man zu me le riy le, Se yid (Sey yid Azim Şir vanî’nin mah la sı “Se yid”dir), dinî fa na tiz min yı kıl ma sın da; mo dern şii rin oluş ma -sın da; ye ni öğ re ti min yay gın laş ma -sın da önem li ro lü oy na mış tır. Ho ca sı Sey yid Azim’den et ki le nen Mir za Ali Ek ber Sa bir, XX. yüz yı lın baş la rın da sa ti rikrea list şi -iri, zir ve ye yük sel tir.
AbbaskuluAğaKutsi (1774-1846), Rus ya Türk le ri ara sın da ki as tro no mi, ta rih
sa ha la rın da Ba tı bi li mi nin ilk tem sil ci le rin den bi ri ol du ğu gi bi mo dern hikâye ye doğ ru atıl mış bir adım ola rak de ğer len di ri len, iki gen cin ro man tik aş kı nı man zummen -sur ka rı şı mı bir dil le an la tan Kitab-ıAskeriye (As ker, er kek kah ra ma nın is mi dir, eser XIX. yüz yı lın ikin ci çey re ğin de ya zıl mış tır)’nin ve dinîah lakî Fars ça ve Türk çe ba -zı di dak tik man zu me le rin de ya za rı dır.
İsmailBeyKutkaşınlı (18061869) al dı ğı Rus ça as kerî eği ti min ar dın dan Çar or
-du sun da ge ne ral li ğe ka dar yük sel miş ve gö re vi se be biy le bu lun -du ğu Var şo va’da
“RechidbeyetSaadeteChanime” (1835) ad lı Fran sız ca mo dern hikâye si ni ya yım
la mış tır. Bir bi ri ni se ve rek ev le nen iki gen cin aşk hikâye si ni an la tan bu eser de köy lü -le rin esa re tin den, ka dın hak la rın dan söz edil me si dik ka ti çe ker; ama, eser Fran sız ca ol du ğu ve Azer bay can’da pek faz la bi lin me di ği için mo dern ede bi ya tın ge liş me sin de et ki li ol du ğu dü şü nü le mez. Yi ne de bu eser, Azer bay can ay dın la rı nın Rus per de si ni aşa rak Ba tı Av ru pa me de ni ye ti ile doğ ru dan doğ ru ya te mas et tik le ri ni gös ter me -si ba kı mın dan önem li dir.
Ko nu muz açı sın dan Azer bay can’da mo dern ede bi ya tın ku ru cu su olan Mir za Fet ha li Ahund za de (1812-1878)’den da ha faz la söz et me miz ge re ki yor. Da ha son ra “Do ğu nun Mol ye ri” [Mo lière] ola rak ad lan dı rı lan Ahund za de, 1850 yı lın dan iti ba ren 6 ko me di ve bir hikâye yaz mış; bun lar Rus ça ya çev ri le rek hem ya yım lan mış hem de de ği şik yer ler de sah ne len miş tir. Rus san sü rü, Türk çe me tin le rin ba sı mı na geç izin
ver miş, 6 ko me di ve bir hikâye Temsilât adıy la Tif lis’te ba sıl mış tır (1859). Tem -silât’ın için de ki hikâye, kı sa ca “Al dan mış Ke va kib” ola rak ad lan dı rıl mak ta dır. Ahund za de, Türk halk la rı ara sın da ilk mo dern ti yat ro eser le ri ni ya zan şah si yet ola rak kar şı mı za çık mak ta dır. Üs te lik dö ne min de ki Azer bay can ha ya tı nı ge niş bir açı dan, rea list göz lem ler le an la tan, sos yal, si yasî, dinî, ah lakî sert eleş ti ri le ri içe ren ko -me di le ri, sa de ce Azer bay can’da bü yük yan kı lar uyan dır mak la kal ma mış, Rus ya ve Ba tı Av ru pa’da da il giy le kar şı lan mış, kı sa za man da Ba tı Av ru pa dil le ri ne de çe vi ri -le ri ya pıl mış tır.9Ay rı ca Ahund za de Arap harf le ri nin ıs la hı ko nu sun da ge liş tir di ği
pro je ler le, KemalüddevleMektupları ad lı ese rin de Do ğu İs lam top lum la rı na yö nelt -ti ği sert, akıl cı eleş -ti ri le riy le Kaf kas ya mu hi -tin de öz gür lük çü ve po zi -tif dü şün ce nin önü nü aç mış tır.
Mos ko va Üni ver si te si’nin Fi zik-Ma te ma tik fa kül te si ni bi rin ci lik le bi tir dik ten son ra Bakû’ya dö ne rek Rus ya Müs lü man la rı nın-Türk le ri nin ilk ga ze te si olan
Ekinçi’yi (18751877 ara sı) ya yım la ya rak ba sın ha ya tı nı baş la tan; hal kın için de ya şa ya
-rak on la rın ka nun kar şı sın da hak la rı nı ara ma la rı na yar dım eden; mo dern eği tim ve kül tü rün yay gın laş tı rıl ma sın da, özel lik le de mo dern ti yat ro nun ge liş me sin de, İs lam Ce mi yet-i Hay ri ye le ri nin ku rul ma sın da vs. ilk fa ali yet le ri yü rü ten HasanMelikzade
Zerdabî (1842-1907) Azer bay can’ın ye ni lik çi ay dın la rı nın ba şın da ge lir.
Av ru pa’dan do ğup bü tün dün ya yı et ki le yen ulus laş ma ha re ke ti; Rus ay dın la rı -nın önem li bir kıs mı -nın ba şı nı çek ti ği, dev let des te ğin de ki Pans la vizm ve 1860’tan son ra ye ni den güç ka za nan Hris ti yan laş tır ma si ya se ti hem Müs lü man ay dın la rın tep -ki si ne se bep olu yor, hem de tam ter si ne, İ. Gas pı ra lı’da ol du ğu gi bi “Türk çü lük” duy gu la rı nı kam çı lı yor du. O dö nem de özell lik le Ce ma led din Af ganî’nin de tel kin le riy le İs lam dün ya sın da yay gın laş ma ya baş la yan mil let şu uru, Rus ya Türk le ri ara sın da da ilk te sir le ri ni gös ter me ğe baş la mış tı. Ekinçi ga ze te si nin 1 Zil hic ce 1292/18 De kabr [29 Ara lık] 1875 ta rih li 11. sa yı sın da “Da hi li ye” ad lan dı rı lan bö lüm de ga ze te -nin ne ol du ğu, öne mi an la tı lır ken ya zı nın so nun da şöy le de ni li yor du:
“… men de lil ler le sü but eder dim ki Osmanlıveİranehlibizimilebirkanda,bircanda
vebirmezhebdeolmağınabinaen men bi zim Mü sel man la rın ço hun dan ve bî-şek, zikr
olan Şir van lı ha cı dan10ar tık on la rı dost tu tu ram.”11
Ekinçiga ze te sin de sa de ce Rus ya Müs lü man la rı nın de ğil, dün ya Müs lü man la rı
-9 Ge nel bir ba kış tan iba ret olan bu ma ka le miz de Ahund za de ve eser le rin den faz la söz ede mi yo ruz. Da -ha ge niş bil gi için bak. Y. Ak pı nar, “Ahund za de’nin -ha ya tı ve fa ali yet le ri”, “Ko me di le ri nin ya zı lı şı, ilk neş ri, ilk tem sil ler”, M. F. Ahund za de, Komediler(Temsilat), İz mir, Ege Üni ver si te si Ba sı me vi, 1988, s. 1-28.
10 Ekinçi’de çı kan bir ha ber den hoş lan ma yan, adı be lir til me yen Şir van lı bir ha cı, ga ze te ye ağır eleş ti ri -ler yö nel ten bir mek tup yaz mış tır, on dan söz edi li yor.
11 Bu alın tı lar da me tin le rin an la şı lır ol ma sı se be biy le Azer bay can Türk çe si’nin fo ne tik özel lik le ri ni gös ter mek için trans li te ras yo na baş vu rul ma mış tır. An la şıl ma ya cak ba zı ke li me ler ise kö şe li pa ran tez için -de açık lan dı lar.
nın bir li ğin den söz edi len böy le bir çok ifa de var dır. Üs te lik bu ra da asır lar ca Şiîlik-Sünnîlik kav ga sı nı sür dür müş iki dev le tin Müs lü man lı ğın dan, hiç bir mez hep ay rı mı gö ze til me den söz edil me si, Kaf kas ya, İran12ve Os man lı Tür ki ye si ara sın da ki “kan
bir li ği”nin vur gu lan ma sı, XIX. yüz yı lın son çey re ğin de H. M. Zer dabî’de ve ba zı Azer bay can ay dın la rın da, İs lam cı lık duy gu sun dan son ra ar tık Türk lük bi lin ci nin de oluş tu ğu nu gös te rir. Esa sen dün ya da ve ay nı za man da Rus ya’da, Türk di li ve ta ri hi hak kın da ki ye ni ça lış ma la rın da, Rus ya Türk halk la rı ara sın da, ay nı soy dan ol ma bi lin ci ni uyan dır ma ya et ki et ti ği ni söy le ye bi li riz. Bu na rağ men ka tı Rus san sü rü yü zün den bu gi bi dü şün ce ler, 1905 yı lı na ka dar, açık tan açı ğa di le ge ti ri le me miş tir. Ni te kim H. M. Zer dabî, Bakû’da çı kan 11 Yan var [23 Ocak] 1906 ta rih li Hayat ga ze -te sin de ya yım la nan “İt ti had-ı Li san” ad lı ya zı sın da hem mil li yet hem de umumî edebî dil ko nu sun da şöy le di yor du:
“... Biz Ru si ya dev le ti ne tâbi olan Mü sel man la rın ha mı sı Türk dür ler. Bi zim asıl di li miz Türk di li dir. Am ma bu dil ay rıay rı yer ler de ca ri ol du ğu na her ta raf ta bir gay ri şi ve ye dü şüp, gay ri le rin den ara la nıp. El bet te, zikr olan ka ide ile bu Türk ta ife le ri ilm tah sil et me -ye baş la yıp, ya ni ka ran lık otağ dan çö le çı hıp te rak ki yo lu na dü şen de bir-bi rin den da hi ar tık uzak la şa cak dı lar. Be le de [böy le olur sa] bir az va kit den son ra on lar bi ri bi ri nin ne ki da nış dı ğı nı, hat ta yaz dı ğı nı da an la ya bil me ye cek dir ler. Hiç in saf dır mı ki biz Türk ler bir dil de, bir din de ola ola bi ri bi ri miz den ara la nıp ar tık güç den düş me ği mi ze se bep olak? Ona gö re biz le re va cib dir ki in di va kit geç me miş den it ti had-i li san da lın ca olup bir umumî dil bi na edip, bu umumî dil de ya zıp oku yak ki vak ti ile o dil ha mı nın ya zıp oku mak di li ol sun. Be le de Ru si ya’da olan Türk ta ife le ri git dik ce bi ri bir le ri ne ar tık ya vuk -la şıp, bir leş mek den ar tık da güc le nip te rak ki et me ğe ka dir olur -lar ve kar daş lık -la rı da ha muh kem olur.”
Ya zı sı nın de va mın da Rus ya Türk le ri nin, ço cuk la rı na ken di ana dil le rin de eği tim yap tı rır ken, di ğer Türk halk la rı nın dil le ri ni de öğ ret me le ri ni, eği tim di lin de ge rek siz olan Arap ça ve Fars ça ke li me le ri kul lan ma ma la rı nı tav si ye edi yor du.
Tif lis’te Müs lü man lar ara sın da ilk mat ba ayı ku ra rak Ziya (da ha son ra Ziya-yı
Kafkasiye adı nı alır, 18791884 ara sı) ga ze te si ni ku ran SaidÜnsizade ve Keşkül (ön
-ce ga ze te son ra der gi, 1883-1891)’ü ya yım la yan kar de şi Ce lal Ün si za de’nin mo dern fi kir ve ede bi yat ha ya tı nın ge liş me sin de, Rus ve Av ru pa ede bi ya tı nın ta nı tıl ma sın da, millî bi lin cin oluş ma sın da, hal kın ye ni li ğe kar şı duy du ğu kuş ku la rın gi de ril me sin de önem li emek le ri ol muş tur.
Özel lik le M. F. Ahund za de ve H. M. Zer dabî, ken di le rin den son ra ge len Gas pı -ra lı’ya Ba tı Av ru pa me de ni ye ti nin olum lu yön le ri ni be nim se me; po zi tif dü şün ce yi hiç bir te red dü te düş me den ka bul et me, İs lam ve Türk dün ya sı nın ce ha let ten kur tu lup yük sel me si için Ba tı lı laş ma nın za ru re ti ne ve ka çı nıl maz lı ğı na inan ma ba kı mın dan ör nek teş kil et miş ler dir. Gas pı ra lı’nın bir çok ya zı sın da Ahund za de ve Zer dabî’den si ta yiş le söz et me si bo şu na de ğil dir.
12 Ta biî bu ra da ki “İran” ta bi riy le Fars lar de ğil, o dö nem de dev le ti ida re eden Türk-Ka çar ha ne da nı ve İran’ın bü yük bir ço ğun lu ğu nu teş kil eden Azer bay can Türk le ri kas te dil mek te dir.
Ka zak lar da mo dern ta rih ve ede bi yat ha ya tı
Ka zak lar ara sın da ki mo dern leş me ha re ket le ri, özel lik le sos yal bi lim ler ala nın da epey ce er ken or ta ya çık ma sı na rağ men, di ğer Türk halk la rı nın de ğil Rus lar ve da ha da il gin ci Ba tı Av ru pa bi lim çev re le ri nin dik ka ti ni çe ker. Rus as kerî okul la rın da ye ti şen, Cen giz Han’ın so yun dan ge len Şokan (ve ya Ço kan) Velihanov (18351865), ta rih, coğ raf ya, et nog raf ya vs. gi bi ko nu lar da ki ilk bi lim sel, ori ji nal ve ob jek tif araş tır ma la rı Rus ça ola rak ya yım la dık tan son ra ünü, Çar lık Rus ya sı nı aşa rak Ba tı Av ru pa’ya ka dar ulaş mış, bir çok araş tır ma sı Rus ya’da ya yım lan dık tan kı sa bir sü re son ra, çev ri le rek Av ru pa bi lim sel der gi le rin de de ba sıl mış tır. ManasDestanı’nın bir kıs mı nı der le yip Rus ça sıy la bir lik te ya yım la ya rak, bi lim dün ya sı na bu des ta nı ta nıt ma sı, ede bi yat ala nın da ki en de ğer li ça lış ma sı dır. Ku zey do ğu Türk lü ğü nün ta rih ve et -nog raf ya sı hak kın da ki ma ka le le ri; bu böl ge nin ve Do ğu Tür kis tan’ın ba zı yö re le ri hak kın da ta rih, be şerî ve fi zikî coğ raf ya baş ta ol mak üze re çok yön lü araş tır ma la rı, ona bü yük bir şöh ret ve iti bar ka zan dır mış tır. Rus la rın, Ka zak la rın mo dern leş me sin de önem li rol oy na ya cak la rı na inan mış, Rus lar la kül tü rel bü tün leş me den ya na ol -muş, fa kat ka tıl dı ğı bir sa vaş ta Rus as ker le ri nin si vil aha li ye acı ma sız ca sal dı rı la rı onu cin net ge çir me nok ta sı na ge tir miş, ha yal kı rık lı ğı için de öl müş tür.
Ka zak lar ara sın da ye ni okul lar açı la rak mo dern eği ti min yay gın laş tı rıl ma sı; ilk ders ki tap la rı nın ve mo dern ede bi ya tın ilk ör nek le ri nin ya zıl ma sı, Ka zak ça’nın edebî dil ola rak iş len me sin de ki gi bi ko nu lar da ki hiz met le ri se be biy le Ibıray (İb ra him)
Al-tınsarin (1841-1889)’den özel lik le söz et mek ge re kir. O, sos yal, ah lakî ko nu lar da,
halk şi iri na zım şe kil le rin den ve ge le ne ğin den uzak laş ma dan ilk man zum hikâye le -ri, ma sal la rı yaz mış, baş ta Ki ri lov ol mak üze re ba zı Rus şa ir ve ya zar la rın dan Ka zak zev ki ne uy gun çe vi ri ler ya pa rak mo dern Ka zak şi iri nin ve nes ri nin te me li ni at mış tır. Özel lik le Rus fi kir ve ede bi yat ha ya tın dan, hat ta mis yo ner İl mins ki’nin gö rüş le rin den et ki le ne rek baş lan gıç ta Şo kan gi bi dü şün müş; Ka zak ça nın ya zıl ma sın da Rus al fa be si ni kul lan mış; bu al fa be ile 1879’da KirgizkayaHrestomatiya (Ka zak ça Oku ma Ki ta bı) ile KazaktargaOrısTilinÜyretüvdinBastavışKuralı (Ka zak la ra Rus ça yı Öğ ret me nin Te mel Ku ra lı) ad lı ders ki tap la rı nı ya yım la mış tır. İl mins ki gi bi mis -yo ner lik ru huy la ha re ket eden Rus la rın asi mi las -yon dü şün ce le ri ni açık ça an la dık tan son ra on la ra kar şı ta vır al mış, Ka zak la ra İslâmın esas la rı nı an la tan Şeraitü’lİslâm
-MusılmanlıktınTutkası (1884) ad lı bir il mi hal ki ta bı yaz dı ğı gi bi KazakçaOkuma Kitabı’nı da bu se fer Arap harf le riy le Maktubat adıy la tek rar ya yım la mış tır (1889).
Mo dern Ka zak ede bi ya tı nın ilk eser le ri ni Ibı ray ver se de, onu yük sek be diî se -vi ye ye çı kar tan AbayKunanbayev (1845-1904) ol muş tur. Med re se eği ti mi sı ra sın da Fu zulî, Ne vaî, Ha fız gi bi şa ir le rin eser le riy le ta nı şan, ar dın dan Rus oku lun da ki tah si li ve Rus ay dın la rıy la ya kın te ma sı se be biy le Rus ve Av ru pa ede bi ya tı nın bir çok te -mel ese ri ni ya kın dan ta nı ma imkânı bu lan Abay, en gin kül tü rü, in ce zev ki, şa ir lik kud re tiy le mo dern Ka zak ede bi ya tın da ilk bü yük eser le ri ver me ba şa rı sı nı ya ka la
mış tır. O, esa sen halk şi iri, kla sik Türk şi iri ve mo dern Rus şi iri nin na zım şe kil le ri -ni, ken di si de ye ni na zım şe kil le ri oluş tu ra cak de re ce de ser best bir şe kil de kul lan mış, ro man tik aşk şi ir le riy le ol du ğu ka dar rea list, sa ti rik ve ya di dak tik şi ir le riy le de halk ara sın da çok se vil miş tir. KaraSözder (ya zı lı şı 18901898) ad lı kü çük men sur ya zı la rı ise Ka zak ede bi ya tın da de ne me tü rü nün ilk ör nek le ri ola rak ka bul edi le bi lir. Ka zak edebî di lin de ih ti yaç duy du ğu, Arap ça ve Fars ça ke li me le ri kul lan ma sı, Ça ğa tay ca, Os man lı ca ve ya kın dan ta nı dı ğı (med re se de ki bir ho ca sı Ta tar idi) Ta tar ya zı di -li nin et ki siy le dir.
İs ma il Gas pı ra lı’nın Rus ya Türk le ri nin mo dern ede bi ya tı nın
oluş ma sın da ki ro lü, or tak kül tür ve ede bi yat me se le si
Yu ka rı da kı sa ca özet le di ği miz gi bi Rus ya Türk le ri nin mo dern leş me ha re ket le ri Gas pı ra lı’ya ge lin ce ye ka dar kü çüm sen me ye cek bir ge liş me gös ter miş, bu ye ni leş -me yi tem sil eden din, ta rih, dil alan la rın da önem li eser ler ya yım lan mış tı. En önem li ge liş me ler den bi ri de Rus ya’da Şı ha büd din Mer canî, İslâm dün ya sın da Şeyh Ce ma led din Af ganî ile ken di ni gös te ren, ak lı ön pla na çı ka ran, di ni, ce ha let ve hu ra fe ler den te miz le mek için “ma ari fe” (eği timöğ re ti me) bü yük önem ve ren İslâm din an la yı şın da ki öze dö nüş ha re ke ti dir. C. Af ganî bu ha re ke te mil li yet ve millî dil un sur la rı nı da ek le ye rek, ana di lin de öğ re ti min bir mil let için lü zum ve fay da sı nı ıs rar la be -lir ti yor; İs lam dün ya sı nın kuv vet len me si, kal kın ma sı için her İs lam mil le ti nin ken di ana di lin de ma ari fe önem ver me si ni tav si ye edi yor du.
Es ki za man lar dan be ri Rus yö ne ti mi, va tan da şı olan Müs lü man la rı tek bir kit le ola rak al gı la mış tı; ama, XIX. yüz yı lın son la rın da Türk le rin soy, dil ve kül tür bir li ğin den söz edil me si ni “Pan tu ra nizm” ka bul edi yor, bu fik ri yay mak is te yen le ri şid det le ta kip edi yor du. Bu yüz den Rus ya’da ki Türk ay dın la rı, ço ğu za man ken di mil -li yet le ri ni de din le riy le ifa de et mek zo run da ka lı yor “Rus ya Müs lü man la rı” te ri mi ni “Rus ya Türk le ri” ye ri ne de kul la nı yor lar dı. Za ten han gi ırk tan olur sa ol sun, Rus ya Müs lü man la rın da üm met şu uru ol duk ça kuv vet li idi 1905’ten son ra ise Türk lük ten da ha ra hat ve açık bir şe kil de söz edi lir ol du.
İ. Gas pı ra lı’nın Av ru pa ve Rus ya’da ki ulus laş ma sü re ci ni iyi ce iz le yip tah lil et ti ği ni, Türk halk la rı ara sın da da bun la rın ben ze ri bir ulus laş ma nın, “ha yat kav ga sın da” ayak ta ka la bil mek için, ya rar lı ve za rurî ol du ğu na inan dı ğı nı bi li yo ruz. Bu du -rum da “Mil let” (mo dern ulus) tek ola ca ğı na gö re, man tı ken onun di li nin, kül tü rü nün bu ara da ede bi ya tı nın da tek ol ma sı ge re ke cek ti. Onun ide ali ne gö re, ge niş coğ raf ya ya ya yı la rak bir bi rin den uzak düş müş, asır lar bo yun ca ye ter li te mas imkânı bu la ma mış, çe şit li se bep ler le ce ha let için de kal mış, do la yı sıy la kül tü rel açı dan da fark lı laş mış Türk halk la rı nı, mo dern leş mek (bil gi ve tek no lo ji iti ba rıy la Av ru pa lı laş mak), ye ni den bir ara ya ge ti re bi lir, tek po ta da eri te rek “Türk mil le ti”ni oluş tu ra bi lir di. Böy
le ce güç le ne cek ve kal kı na cak Türk halk la rı, var lık la rı nı de vam et tir me imkânı na ka vu şa cak lar dı; ak si tak dir de em per ya liz me kar şı di ren me imkânla rı yok tu. Bu ra da sö -zü edi len el bet te kül tü rel açı dan bü tün leş mek tir; si yasî bir lik ol mak de ğil.
İ. Gas pı ra lı, bir mil let te en önem li un su run “din ve dil” bir li ği ol du ğu nu bun la rın da kül tür bir li ği ni te min et ti ği ni de fa lar ca açık la mış tır. Do la yı sıy la Rus ya Türk le ri ara sın da her şey den ön ce din ve soy bir li ği dü şün ce si ni pe kiş tir mek, ce ha le ti or -ta dan kal dır mak için ana di lin de eği ti mi (özel lik le de te mel eği ti mi; “Usul-i Ce did”i) bir an ön ce baş lat mak; bu eği tim de kul la nı la cak “or tak edebî di li” yay gın laş tır mak; mo dern kül tü rü ya yıp be nim se te cek “or tak ede bi ya tı” oluş tur mak ge re ki yor du. Onun ide ali ne gi den yol da ki ba sa mak lar ana hat la rıy la bun lar dan iba ret tir.13
Açık la ma ya ça lış tı ğı mız se bep ler le İs ma il Gas pı ra lı, Rus ya Türk le ri nin or tak dil ve or tak ede bi ya tı (as lın da mo dern or tak kül tü rü) hak kın da ki gö rüş le ri ni öze lik le
Tercüman ga ze te sin de ki bir çok ya zı sın da di le ge tir di. Onun dil ve ede bi yat ko nu lu
ya zı la rın bü yük bir kıs mı nı der le ye rek ya yım la mış bu lu nu yo ruz.14Bu ya zı la rın dan
onun Türk halk la rı ara sın da mo dern ede bi yat, or tak kül tür hak kın da ki dü şün ce le ri ni en in ce ay rın tı la rı na ka dar iz le mek müm kün dür.
Bu ba kım dan biz Mir za Fet ha li Ahund za de ve H. M. Zer dabî’yi, Rus ya Türk le -ri ara sın da top yekûn bir ye ni leş me ha re ke ti nin baş la tı cı sı ve Av ru paî zih ni ye tin ilk tem sil ci le ri ola rak gö rü yor; bi lim, fi kir ve ede bi yat ha ya tın da on la rın baş lat tı ğı bu “ye ni leş me” ha re ke ti ni, bü tün Türk ka vim le ri için ye ni den do ğuş di ye bi le ce ğiz bü yük bir millî ha re ke te dö nüş tü re nin İs ma il Gas pı ra lı ol du ğu nu ka bul edi yo ruz. Gas -pı ra lı, Av ru pa bi li mi ne-tek no lo ji si ne ve mo dern kül tü rü ne yö nel me nin; bu ra dan Müs lü manTürk dün ya sı için ya rar lı ve ih ti yaç du yu lan ek sik lik le ri al ma nın; ha yat ta ka la bil mek için ka çı nıl maz ol du ğu na ina nı yor du. O, ay nı za man da dö ne min de Av -ru pa ka vim le ri di ril ten, on la ra ye ni bir güç ve ren “ulus laş ma” ol gu su nu fark et miş ti. O dö nem de ce ha le tin ve em per ya liz min elin de pe ri şan ol muş Türk ve Müs lü man âle -mi ni, Ba tı bi li -mi ve ulus laş ma ha re ke ti kur ta ra bi lir, da ğıl mış, bir bi rin den uzak laş mış Türk ka vim le ri ni kül tü rel bir ça tı al tın da top la ya bi lir di.
Bu açı dan ba kıl dı ğın da, Azer bay can’da baş la yan bu mo dern leş me ha re ket le ri ne, İs ma il Gas pı ra lı –o dö nem de Rus bas kı sı se be biy le an cak do lay lı bir şe kil de açık la ya bil di ği, İslâm di ni ni iyi an la mak, Türk lük bi lin ci ni yer leş tir mek, or tak dil, ede bi yat ve eği tim le mo dern bir Türk kül tü rü oluş tur mak dü şün ce le ri ni ön pla na çı kar -ta rak–, bü yük bir iv me ka zan dır dı. Çok geç me den bu ge nel ye ni leş me “İs lam laş ma” ve “Türk leş meulus laş ma” ha re ke ti “Usuli Ce did”, bu ha re ke tin kök leş me si ni sağ -la yan İs ma il Gas pı ra lı da “ye ni lik çi le rin ba ba sı” o-la rak ad -lan dı rıl dı.
13 Onun din, de mok ra si, in san hak la rı, ik ti sadî ve si yasî ha yat vs. hak kın da ki dü şün ce le ri ni ko nu muz açı sın dan bir ta ra fa bı ra kı yo ruz.
14 İsmailGaspıralı:SeçilmişEserleri, 3. c., Neş re Ha zır la yan: Ya vuz Ak pı nar, İs tan bul, Ötü ken Ya yı ne -vi, 2008, 512 s. “Dil Ya zı la rı”, s. 23-199, “Ede bi yat ya zı la rı” s. 203-309’da dır.
İs ma il Gas pı ra lı, işe baş lar ken ön ce Müs lü man top lum lar da ki ce ha let üze rin de ıs rar la dur muş ay nı za man da sü rek li ana di lin de eği tim den söz ede rek, ger çek din ve mil li yet (ulus) bi lin ci ni yer leş tir me ye ça lış mış tır. Onun Tercüman’ı çı kart ma dan ön ce de dil ve ede bi yat (kı sa ca sı bu na mat bu at da de ne bi lir) ko nu sun da ki gö rüş le ri be -lir gin lik ka zan mış tı. Da ha 1879’da Tif lis’te ki Ziya ga ze te si ne gön der di ği mek tup ta şöy le di yor du:15
“Malûmu dur ki Ru siy ye dev le ti içe ri sün de olan mil let ler me se len Er me ni, Po lak [Leh], La tış [Le ton ya], Ya hu di ve gay ri ler çoh dan be rü ken dü li san la rın da ga zet ler ve ede bi ya ta da ir gay ri şey ler pey da et miş ler dir. İkiüç mil yon dan iba ret olan Ru si ye Ta tar la rı ede bi yat sız ve da hi bir ga ze ta sız ol duk la rı çoh ta ac cüp tür. Ga ze ta mil le tin li sa nı dır. Ga zet ler mil le te mu ha fız ola bi lir ler. Ti ca ret ve her cins ıs la hat sı ra sın da (cer ge sin de) yol gös te rü ci ola bi lir ler. Mil le tin âki li ne (ak lı na) ve fik ri ne zi ya ola bi lir ler. Kı sa sı (ya ni gö dek söz) ga ze te -siz ve ki tap sız mil let sa ğır (kâr) ve dil -siz ada ma ben zer. Bu hâlde Ta tar li sa nın da “Ziya” ga ze te si neş ro lun ma sı pek (çoh) fay da lı, if ti har lı iş ol du ğun dan zi ya de siy le hoş nut ol duk.” Çar san sü rü se be biy le İs ma il Bey’in dü şün ce le ri ni bi raz ka pa lı ama, ol duk ça öz bir şe kil de açık la dı ğı bu mek tup ta, ne re dey se onun ha ya tı bo yun ca ta kip ede ce ği prog ra mın esa sı nı gö rü yo ruz: Bu ra da “Rus ya Ta tar la rı” der ken en dar an lam da Kı -rım, İdil-Ural, Da ğıs tan, Kaf kas ya Türk ve Müs lü man la rı nı, “Ta tar di li” ile de bu böl ge ler de kul la nı lan di li kas tet ti ği, bü tün bu kit le yi, tek bir millî kim lik ola rak al gı -la dı ğı dik ka ti çe ki yor. “Ede bi yat -la” da sa de ce be diî ede bi ya tı de ğil, ge niş an -lam da ba sı lı olan, top lu ma ye ni bil gi ve tek no lo ji yi ta nı tan eser le rin tü mü nü (mat bu at dâhil) kas tet ti ği an la şı lı yor. Ka pa lı da ol sa “tek ya zı di li” (edebî dil) ve çok açık bir şe kil -de -de ga ze te nin bir mil le tin var lı ğı nı ko ru ma da ki ro lü ne işa ret edi yor.
Esa sen da ha Tercüman’ı çı kar ma dan ön ce Tonguçve Şafakri sa le le rin de or tak dil ve mat bu atın öne mi hak kın da ki gö rüş le ri ni açık la mış tır.16“Ede bi yat” ko nu sun da ki ilk
dü şün ce le ri de yi ne Tonguç’ta “Zi ya-yı Kaf ka si ye” adı ya zı sın da kar şı mı za çı kar:
“Ziya’nın neş ri da hi ni ce Müs lü man la rı mem nun ey le di. Dev le ti miz de az çok her mil le
-tin ede bi ya tı, bas ma ha ne le ri ve ga ze te le ri ol du ğu hâlde biz Müs lü man la rın ne ga ze te si ve ne bir bas ma ha ne si var idi. Ame ri ka ke yik le ri [vah şi le ri] gi bi ca hil lik der ya sı na dal -ma da idik. (…)
“Sa ir mil let ler, ede bi yat ve ga ze te ci lik iler le me si ne anın çün gay ret ile ça lı şır lar ki ede bi yat ve ga ze te; hal kın se da sı ve li sa nı dır; hâli nin ta rif çi si dir; ha ki ka tin da va cı sı dır; gö -zü per de li, ku la ğı tı pa lı olan la ra bü yük de va dır…”
15 Ga ze te de “Bah çe sa ray şe hir ema ne ti mec li sin den İs ma il Mir za” im za sıy la ve
“Bahçesaray’dangön-derilenmektup” adıy la 5 Zil hic ce 1296 / 8 No yabr [20 Ka sım] 1879, No: 42, s. 2’de ya yım la nan bu
ya zı, İ. Gas pı ra lı’nın mat bu at ta çı kan ve be lir le ne bi len en es ki ya zı sı dır. Mek tu bun de va mın da ara da bir Zi ya ga ze te si ne “mek tup ve gay ri kâğız lar” gön der me ği va at et miş tir. Bu mek tu bu Zi ya ga ze te si üze rin de ki araş tır ma mız sı ra sın da fark et tik. Mek tup ta pa ran tez için de ki ke li me le rin ga ze te yö ne ti mi ta ra fın dan ek len di ği an la şı lı yor. Bi zim ila ve le ri miz kö şe li pa ran tez için de ki ke li me ler dir.
16 Ya vuz Ak pı nar, “İs ma il Gas pı ra lı’nın Ya yım la dı ğı İlk Mec mu alar: Ton guç, Şa fak”, Ege Üni ver si te si,
TürkDiliveEdebiyatıAraştırmalarıDergisi, İz mir, 2008, Sa yı: XIV/1, s. 21-40 (Vik tor Yu ri ye viç
Bu ra da ay nı za man da “ede bi yat”ı ne ka dar ge niş bir ma na da kul lan dı ğı gö rül -mek te dir.
İs ma il Bey’in ilk edebî ese riy le de yi ne Tonguç’ta kar şı la şı rız:
“AlmazistanSeyahatname’sininMukaddemesi” ad lı bu ya zı, fan te zi ve içe ri ği ne ba kı lır sa üto pik ka
rak ter de bir hikâye nin (?) baş kıs mı ol ma lı dır. Tonguç’ta baş la yan bu “eser”in de va mı nın Şafak’ta ve ya ya yım la dı ğı nı bil di ği miz ama, bu gü ne ka dar ele geç me yen ri -sa le le rin de, olup ol ma dı ğı nı bil mi yo ruz. Ya zı nın ede bi yat açı sın dan öne mi, Rus ya Türk le ri ara sın da ki muh te me len ilk mo dern “hikâye” (eser tam ol ma dı ğı için tü rü hak kın da ke sin hü küm ver mek imkânsız dır) ör nek le rin den bi ri ol ma sı dır. Ne ya zık ki ta ma mı ele geç me miş tir. Öne mi se be biy le, ro man tik bir ta bi at tas vi ri ile baş la yan bu “hikâye”nin er kek ve ka dın kah ra ma nı ara sın da ki di ya log kıs mın dan kı sa bir par -ça yı ay nen ve ri yo ruz:
“– Ya gü zel! Ne hâl ile bu çöl ler de yal nız kal dı nız? – Ha li me ta ac cüp et me niz, hikâyem çok uzun dur, de di.
– Bah ti yar va ta nı nız ner de dir, der ve ken di ni zi ba na bil di rip be ni bah ti yar et mez mi si -niz?
– Su ali niz be ni mem nun edir. Va ta nım “Al ma zis tan” is mi me “Ha ki ki ye” der ler. – Si zin va ta nı nı zın su ret-i ya şa ma sı ne ye meb ni dir?
– Su ret-i ya şa ma mı zın üç erkânı var dır: Bi ri Kelâm-i Ka dim, bi ri amel-i ka dim [ta bi at ka nun la rı], bi ri ruhi İslâmi ye de yü, şeh re doğ ru na zar ey le di. Ba na ge lin ce ba şım du -man lı, fik rim dal ga lı, ağ zı mı aç tım kal dım. Üç-beş da ki ka son ra ba na çev ri lip de di ki “Vah vah! Bu ra aha li si Kelâmi Ka dim’e aşi na ise ler de ameli ka dim ile ruhi İslâmi -yet’ten bî-ha ber imiş ler.”
Bu eser den baş ka Tercüman ga ze te sin de im za sız ola rak yer alan kü çük hikâye
Ayşe (1884, Sa yı: 23) ve özel lik le bi zim yi ne İ. Gas pı ra lı’ya ait ol ma ih ti ma li üze rin
de dur du ğu muz, M. İs ken de rof im za sı nı ta şı yan, kah ra ma nı tek, se ri hâlin de, 8 bö -lüm den iba ret ve ta mam lan ma dı ğı an la şı lan Meyve-iZaman17(1885), Rus ya Türk le
-ri nin ilk mo dern hikâye le -ri ol ma la rı na rağ men, bu gü ne ka dar ne Kı rım ne de İdil-Ural Ta tar la rı nın ede bi yat ta rih le rin de yer al ma mış tır.
Tonguç’u bir ke na ra bı ra kır sak, İs ma il Gas pı ra lı, Rus ya Türk le ri nin ilk hikâye
ve ro man ya zar la rın dan bi ri ola rak oku yu cu la rı nın kar şı sı na Mol la Ab bas Fran sevî im za sıy la çı kar. Yaz dık la rı nı Tercüman’da tef ri ka hâlin de neş re der:
FrengistanMek-tupları (1887, ki tap; 1891), Darürrahat Müslümanları (1891, 1895, 1903, ki tap;
1906), SudanMektupları(1889, 1896), KadınlarÜlkesi (1890), ArslanKız (1893, 1895), Gündoğdu(Kart Ağay im za sıy la 1905-1906). Bun lar dan baş ka kü çük hikâye tar zın da yaz dık la rı var dır ki bu ra da on lar dan söz et me ge re ği ni duy mu yo ruz.18 Bu
17 Tercüman’da 16 Sent yabr 1885-23 No yabr 1885 ta rih le ri ara sın da 1-4, 6, 8, 9, 11-13, 15, 16, 19, 20. sa yı lar da ya yım lan mış tır. Meyve-iZaman’ın met ni ve hak kın da ha zır la dı ğı mız bir ma ka le ya kın da ya yım la na cak tır.
18 İs ma il Gas pı ra lı’nın ro man ve hikâye le ri hak kın da da ha ge niş bil gi için şu ma ka le le ri mi ze ba kı nız: “Gas pı ra lı’nın edebî eser le ri ne ge nel bir ba kış ve Da rür ra hat Müs lü man la rı ro ma nı”,
İsmailBeyGaseser le re ba kın ca İs ma il Bey, hem ilk ya zar lar dan bi ri dir hem de en çok hikâye ve ro -man yaz mış şah si yet tir.
Gas pı ra lı’nın ro man ve hikâye le rin de fan te zi ve ütop ya nın da önem li bir yer tut -tu ğu nu, onun ga ze te sin de açık tan açı ğa yaz mak is te me di ği dinî, si yasî, sos yal, ah lakî ten kit le ri ni, tak ma isim al tın da ro man ve hikâye le rin de di le ge tir me yi ter cih et ti ği an -la şıl mak ta dır. Bu edebî eser le ri nin, Rus ya Türk le ri nin genç ya zar -la rı na ör nek teş kil et ti ği ni; İs ma il Bey’in Tercüman’da mo dern ede bi yat ve mo dern kül tür hak kın da yaz dı ğı bir çok ya zı nın, on la ra reh ber ol du ğu nu bi li yo ruz. Ede bi yat ta rih çi si Ab dur -rah man Sa di, mo dern Ta tar ede bi ya tı ve edebî di li nin olu şu mu nu an la tır ken, as lın da o dö ne me hâkim olan iki ay rı dün ya gö rü şü nü de açık lar: Na sirî’nin ön der lik et ti ği akı mı “Müs lü man Ta tar cı lık” ve Gas pı ra lı’nın ön der lik et ti ği akı mı da “Müs lü man Türk çü lük” ola rak de ğer len dir dik ten son ra onun Rus ya Türk le ri nin mo dern ede bi ya -tı nın ge liş me sin de ki ro lü ne işa ret eder:
“Bu iki akım, Ta tar dün ya sın da ma tur ede bi ya tı da [be diî ede bi ya tın da] iki tür li edebî til akı mı tov dur du [do ğur du]. Ta tar da gı bi rin ci ro man; Mu sa Ak ci git’ning
HisametdinMul-la di gen ro ma nı bir az Rus ti li as tın da [di li et ki sin de] şul uk [yi ne şu] Gas prins ki’ning
“Tö rik çi lik akı mı nıng Ta tar ma tur ede bi ya tın da bi rin çi baş lan gı çı bol sa, 19. yöz ning [yüz yı lın] song la rın da Za hir Bi gi’nin ro man la rı, Rı za Ka zi’ning [Rı za ed din b. Fah ret tin]
Esma hem Selimele ri, şul akı mıng he man üser ge ta ba ba ru vı nıng [ge liş me ye doğ ru gi di
-şi nin] ne ti ce si idi. Gas prins ki’ning FrengistanMektubları bi len
DarürrahatMüselman-ları di gen ro man la rı şul cul da ma tur [bu yol da be diî] ede bi yat ta baş adım idi ler.”19
Gas pı ra lı’nın ken di si de oluş tur du ğu mu hi ti ve ya rat tı ğı et ki le ri za ma nın da gör -müş ve ifa de et miş tir: Tercüman’da (25 Yan var 1887, Sa yı: 4, s. 1-2) ya yım la nan
“DikkatveTecrübeEdenGörseGerek”ad lı ya zı sın da bu du ru mu açık lar.
Yu ka rı da sö zü edi len M. Ak yi ğit’in Hisametdin[Hü sa müd din] Molla (Ka zan, 1886) ro ma nı, sa de ce Tercüman’ın di li ne ya kın lı ğı (di ğer bir ifa dey le or tak edebî dil le ya zıl ma sı) ile de ğil ay nı za man da, Gas pı ra lı’nın “ye ni İs lamTürk top lu mu” hak -kın da ki gö rüş le ri ni yan sıt ma sıy la, ele al dı ğı sos yal (ka dın hak la rı dâhil), dinî, ahlâkî prob lem ler le, eği tim me se le siy le de dik ka ti çe ker. As lın da bu ro man es kiye ni zih ni -yet ça tış ma sı üze ri ne ku rul muş tur. İs tan bul (Hü sa müd din Mol la)’da ve Ta ta ris tan’da (Bik po lat Haz ret) med re se ler de oku muş iki din ada mı, ro ma nın uç ku tup la rı nı tem -sil eder ler. Do ğu-Ba tı ça tış ma sı ola rak da de ğer len di re bi le ce ği miz bu du rum; İs ma il Gas pı ra lı’nın Frengistan Mektupları’nın da ça tı sı nı oluş tu rur ve da ha son ra, di ğer Ta tar ro man, hikâye ve ti yat ro la rın da da ken di si ni gös te rir.
İs ma il Gas pı ra lı, Tercüman’da “Edebiyat-ıCedide” (10 Ap rel [22 Ni san] 1888) pıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumları. Bildiriler, Ya yı ma Ha zır la yan: H. Dün dar Akar ca, An ka ra,
2003, s.181-197; “İs ma il Gas pı ra lı’nın Fikrî ve Edebî ser le ri”,
YüzyıldaGaspıralı’nınİdealleri.Bil-diriler, İs tan bul, Türk Yur du Ya yın la rı, 2001, s. 63-93.
19 Ab dur rah man Sa di, “Ede bi til de iki akım”, TatarEdebiyatıTarihi, Ka zan, Ta tar Dev let Neş ri ya tı Bas -ma sı, 1926, s. 48-49.
baş lık lı ya zı sın da bu ra da sö zü edi len Mu sa Ak yi ğit ve Za hir Bi gi’nin eser le ri hak -kın da bil gi ve rir ve on la rı ga yet ob jek tif bir şe kil de tah lil eder. As lın da İs ma il Bey, Rus ya’da Türk di lin de ba sı lan eser le ri, te min et ti ği ve ya ha ber al dı ğı öl çü de ga ze te sin de ta nıt ma yı, ko nu ve özel lik le ri ni kı sa bir şe kil de açık la ma yı ve ya rar lı gör dük le ri ni de sa tın al ma la rı için oku yu cu la rı na tav si ye et me yi, alış kan lık hâli ne ge tir miş tir. Bu se bep le Rus ya Türk le ri nin ilk mü nek ki di ola rak da kar şı mı za çı kar. O ye ri gel dik te mo dern ede bi ya tın na sıl ol ma sı ge rek ti ği ni açık lar; Av ru pa, Rus ve Os -man lı ede bi ya tın dan ör nek ler gös te rir; ba zı eser le ri kı sa ama öz bir şe kil de eleş ti rir.20
Tercüman ko lek si yo nu nu ta kip ede rek Rus ya’da ki min, han gi ese ri nin ne za man ba
sıl dı ğı nı, kı sa ca ko nu ve özel lik le ri nin ne ler ol du ğu nu bu kay nak tan ra hat ça öğ re ne -bi li riz.21O ye ni fi kir ve ede bi yat ha ya tı nın ge liş me si ne yar dım et me yi, ken di si için
bir va zi fe ka bul et miş tir.
Ay şen Us lu’nun, Sad ri Mak sudî’nin Maişetro ma nı hak kın da ki ma ka le sin de, İs -ma il Bey’in Ta tar lar üze rin de ki et ki si Aza de-Ay şe Ror lich’ten ya pı lan alın tı da resmî bir bel ge ye da ya na rak açık lan mış tır:22
Tuh fe tul lah Ma ma li yev23“Pan tür kizm’in Do ğu şu” ad lı ra po run da 18951900 yıl la rı ara
sın da öğ ret men oku lu nun güç lü mil li yet çi eği lim le ri olan ve sos ya list fi kir le re il gi gös -ter me yen bir kaç öğ ren ci si nin ye ni Ta tar ede bi ya tı nın iz le me si ge re ken yo lu araş tır mak ama cıy la bir grup oluş tur du ğun dan bah se der. Bu gru bun üye le ri ara sın da Sad ri ve Hâdi Mak sudî ile Ayaz İs hakî de var dır. Ra por da, bu genç le rin Türk, Fars ve Rus ede bi yat la rı nı in ce le dik le ri ve İs ma il Gas pı ra lı’nın pan tür kist ide al le ri ni ve Rus ede bi ya tı nın me -denî ge le nek le ri ni ye ni bir Ta tar ede bi ya tı için mo del seç tik le ri id dia edi lir.24
19261928 yıl la rın da Sta lin’in, Sov yet yö ne ti mi ni de mir pen çe si al tı na al ma sın -dan son ra de ği şen ide olo jik or tam se be biy le, Gas pı ra lı, ön ce den be nim sen di ği gi bi bü tün Rus ya Türk le ri nin ön de ri, ile ri gö rüş lü ay dı nı ola rak de ğil, ar tık “Pan tür kist”, “Os man lı aja nı” “bur ju va ide olo gu” vs. gi bi hak sız it ham lar la mahkûm edi lir, eser le ri or ta dan kal dı rı lır. Do la yı sıy la 19701980’li yıl la ra ge lin ce ye ka dar, Sov yet kay -nak la rın da on dan olum lu bir şe kil de söz edil mez. Bu yıl lar dan son ra da ha ob jek tif de ğer len dir me ler tek rar or ta ya çık ma ya baş lar.
Ka nıt ve bel ge ola rak hiç bir şey ol ma sı bi le 1905’ten son ra baş la yan ve Sov yet 20 Bu hu sus ta ya yım la dı ğı mız “İs ma il Gas pı ra lı; Se çil miş Eser le ri”nin 3. cil din de ki “Ede bi yat Ya zı la rı” kıs mın da bir hay li ma lu mat var dır. Onun için Gas pı ra lı’nın edebî gö rüş le ri ne, mo dern ede bi yat an la -yı şı na bu ma ka le de gir mek is te mi yo ruz.
21 Bu ko nu da ge niş bil gi için ba kı nız: Yıl maz Öz ka ya,“TercümanGazetesindeDilveEdebiyatKonulu
Yazılar”, Ege Üni ver si te si, Sos yal Bi lim ler Ens ti tü sü, 2008. Ba sıl ma mış yük sek li sans te zi.
22 “Sad ri Mak su di’nin Ha ya tı ve Mak su di’nin Az Bi li nen Mai şet Ro ma nı Hak kın da”,
TürkDiliveEde-biyatıAraştırmalarıDergisi, İz mir, 2007, Sa yı: 13.
23 Ma ma li yev, Ji tel kod adıy la Oh ra na he sa bı na ça lı şan Ta tar muh bir ve ajan-pro va ka tör ler den bi ri si dir.
Pantürkizm’inDoğuşuad lı ra po ru Oh ra na için ha zır la mış tır. Bkz. Aza de-Ay şe Ror lich, VolgaTatar-ları,İs tan bul: İle ti şim Ya yı ne vi, 2000, s. 219
dö ne mi nin ilk yıl la rın da da de vam eden Rus ya Müs lü man la rı Kon gre le ri; 1908’de
Tercüman ga ze te si nin 25. yı lı nı ta mam la ma sı do la yı sıy la Bah çe sa ray’da Rus ya’nın
çe şit li yer le rin den ge len seç kin da vet li le rin ka tı lı mıy la ya pı lan muh te şem kut la ma; 1880’li yıl lar dan iti ba ren onun ara lık sız ola rak sür dür dü ğü ga ze te ci lik, ya yım cı lık ve mo dern eği tim ala nın da ki (Usûli Ce did) et kin fa ali yet le ri, İs ma il Gas pı ra lı’nın, Rus -ya’nın bü tün Müs lü man ve Türk halk la rı üze rin de de rin iz ler bı rak tı ğı nı gös te rir. Biz bu ra da ya kın ta rih le re ka dar gö ze ka çan mo dern ede bi ya tın ge liş me sin de ki ro lü nü ana hat la rıy la açık la ma ya ça lış tı ğı mız için onun di ğer ko nu lar da ki dü şün ce le ri ne ve fa ali yet le ri ne te mas et mi yo ruz.
İs ma il Gas pı ra lı, Rus ya’da ki mo dern kül tür ha ya tı ve ede bi ya tı nı oluş tur ma ha re ke ti ne ön cü lük et ti ği gi bi ta rih çi, ede bi yat araş tır ma cı sı ve sos yo log lar dan çok da ha ön ce bu ha re ke tin ge li şi mi ni, ma hi ye ti ni, ilk tem sil ci le ri ni, on la rın eser le ri ni, et ki le ri ni be lir le me ye ve tah lil et me ye ça lı şan ilk şah si yet tir de. 1905 son la rın dan baş -la yıp 1907 yı lı na ka dar, ara lık lı o-la rak Tercüman ga ze te sin de ya yım -la dı ğı Akgül
Destesi,YakiEdebiyatıCedideHademeleri(bu eser ne den se şim di ye ka dar araş tır
ma cı la rın pek dik ka ti ni çek me miş, öne mi an la şıl ma mış tır) ad lı ya zı di zi sin de, İs ma -il Bey, ge nel mo dern leş me ha re ke ti nin ve onun için de yer alan ye ni fi kir ve ede bi yat ha ya tı nın ön cü sü ola rak ka bul et ti ği M. Fet ha li Ahun dof, K. Na sirî, Ş. Mer canî, M. Ak ci gi tof, S. Me cid Ga ni za de, N. Ne ri ma nof, Hay rul lah Os ma nof, Ah met Ha di El-Mak sudî, Ab düs se lam Ahund za de, F. Ke rimî, M. Za hir Bi gi yev, Mol la Sa bir can, A. İb ra hi mof, R. Fah red di nof, Ahund Yu suf Ta lıb za de gi bi şah si yet le ri tek tek ele al mış on la rın kı sa hâlter cü me le ri ni ver dik ten son ra mo dern Türk kül tü rü nün olu şu mun da -ki et -ki le ri ni ob jek tif ve çok tu tar lı bir şe -kil de açık la mış, tah lil et miş tir. Bu ese ri nin ön sö zün de ad la rı sı ra la nan şah si yet le ri ba ha rın gel di ği ni müj de le yen kar çi çek le ri -ne ben zet tik ten son ra on lar la ken di si ara sın da ki iliş ki le ri şöy le açık lar:
“Yir mi beş se ne ler den be ri tinç lik te, ka ran gı ve dal ga da kor kunç bir der ya da ba tıp cu mup yüz mer te be bo ğul mak hâlle rin de bu lun du ğum da bun la rın vü cu du ba na bi rer Te mir Ka -zık yıl dı zı gi bi ümid-i ha las ver mek te idi. Ya za cak la rım bu nun bir te şek kü rü ola cak tır.” İ. Gas pı ra lı’nın et ki si ile Kı rım ve İdil-Ural böl ge sin de edebî eser ler ya zan la rın ara sı na Ali me Til ba nat Ha nım, Sad ri Mak sudî, Ha san Sab ri Ay va zof, Os man Ak çok -ra lı’yı da ek le mek ge re kir. Bu -ra da özel lik le Fa tih Ke ri mi ve H. S. Ay va zof’tan da ha ge niş söz et mek ge re kir di; çün kü, her iki si de sö zü nü et ti ği miz “or tak ede bi ya tın” ön de ge len tem sil ci le ri ara sın da dır fa kat, ma ka le mi zin hac mi bu na mü sa it de ğil. Ay -nı şe kil de Rı za ed din Fah red din’in bu ko nu da ki des tek le ri ni, Şura ve Vakit gi bi ya yın or gan la rı nın et ki le ri ni de di le ge ti re mi yo ruz.
İs ma il Gas pı ra lı’nın or tak edebî dil ve mo dern ede bi yat dü şün ce le ri Azer bay can Türk le ri ara sın da ge niş yan kı bul muş, baş ta H. M. Zer dabî, Sul tan Me cit Ga ni za de, Ali Mer dan Top çu ba şı, Hü se yin za de Ali, Ah met Ağa oğ lu, M. Emin Re sul za de, Ne -ri man Ne -ri ma nof, gi bi fi kir ve si ya set adam la rı ta ra fın dan des tek len miş tir. Ni te kim
1918’de ku ru lan Azer bay can Cum hu ri ye ti, or tak dil ve or tak kül tür si ya se ti ni be nim -se miş, Azer bay can Türk lü ğü nü, dün ya Türk lü ğü nün bir par ça sı ola rak gör müş tür. İ. Gas pı ra lı’nın gö rüş le ri, doğ ru dan doğ ru ya ede bi yat ala nın da da Mir za Ali Ek ber Sa bir, Hü seyn Ca vid, Ah met Ce vat, Ab dul la Şa ik, Mu ham med Ha di, Yu suf Ve zir Çe -men ze min li vs. gi bi şa ir ve ya zar la rın eser le rin de de ken di si ni gös ter miş tir.
Rus ya Türk le ri nin ilk ga ze te si olan Ekinçi (18751877)’nin, ay nı za man da rea list fi kir ve ede bi yat ha ya tı nın, “maa rif çide mok rat” dü şün ce nin ge liş me si ne de ön cü lük et ti ği ne te mas et miş tik. Bu ga ze te de H. Me lik za de Zer dabî’nin ya nın da özel lik le M. F. Ahund za de, Sey yid Azim Şir vanî, Ne cef Bey Ve zir li, ye ni dün ya gö rü şü -nün oluş ma sın da bü yük rol oy na mış lar dı.
Doğ ru dan doğ ru ya İs ma il Gas pı ra lı’nın dü şün ce le riy le il gi li ol ma sa da, on dan ön -ce da ğı nık bir şe kil de ya kın gö rüş le ri sa vu nan Tif lis’te Ce lal Ün si za de ta ra fın dan 1883-1891 yıl la rı ara sın da ya yım la nan Keşkül (ön ce ga ze te, son ra der gi), Rus ya Türk le ri nin mo dern ede bi ya tı nın ge liş me sin de önem li bir ye re sa hip tir. Bu der gi özel lik le Kaf kas ya mu hi tin de or ta ya çı kan ye ni fi kir ve ede bi yat ha ya tı nın ay na sı dır. Ay nı za man da İs tan bul’u da ya kın dan ta kip et miş özel lik le ora da yi ne Gü ney Azer bay can Türk le ri ta ra fın dan Fars ça ola rak çı kar tı lan Ahter ga ze te siy le ya kın iliş ki ler için de ol muş tur. Bi lin -di ği gi bi İs ma il Gas pı ra lı’nın da Ün si za de kar deş ler le iliş ki le ri var dır: Tonguçve Şafak ri sa le le ri ni Tif lis’te Ün si za de le rin mat ba asın da bas tır mış, Tercüman ga ze te sin de sık sık
Ziya (Zi yayı Kaf ka si ye) ve Keşkül hak kın da ya zı lar neş ret miş, on la rın da ha ge niş oku
-yu cu kit le si ne ulaş ma sı için ça ba gös ter miş, hat ta Keşkül’ün ya zar la rı ara sın da İs ma il Gas pı ra lı’nın da adı yer al mış tır.25Keşkül, mo dern Rus ve Av ru pa ede bi ya tın dan ya
yım la nan çe vi ri ler le de Ba tı ede bi ya tı nın Şark’ta ta nı tıl ma sın da et ki li ol muş tur. Bu gi -bi özel lik le ri do la yı sıy la Keşkül’ü sa de ce Azer bay can’da de ğil bü tün Rus ya Türk le ri ara sın da mo dern ede bi ya tın (or tak ede bi ya tın) ge liş me sin de be lir li öl çü de et ki li ol muş bir ya yın or ga nı ola rak ye ni den de ğer len dir mek ge rek mek te dir.
Keşkül ka pan dı ğı za man İs ma il Bey, Tercüman’da çı kan (5 De kabr [17 Ara lık ]
1891) “Te es süf” baş lık lı ya zı sın da “Buikigazeteyi[ZiyaveKeşkül],ikigüneş,iki
şemsgibigörmeliidiler…idiler,idiler;ama,iptidaZiya,ba’deKeşkül,uçanyıldızlar gibi sönmeye mecbur oldular!” di ye rek üzün tü le ri ni be lir tir, Kaf kas ya Müs lü
-man la rı nı bu iki ya yın or ga nı nı ya şa ta ma dık la rı için ten kit eder.
1903’te Tif lis’te Me hem me da ğa Şah taht lı’nın çı kar dı ğı Şark-iRus ga ze te si de
Ziya ve Keşkül’de ki ge le ne ği sür dü re rek özel lik le Rus ya’nın çe şit li yer le rin de ki ya
-zar la ra da say fa la rı nı aç mış tır:
“ŞarkiRusga ze te si, ay nı za man da ya zar la rı nın böl ge sel çe şit li li ği ile de ön pla na çık
-25 Keş kül’de de za man za man Tercüman ga ze te si hak kın da ya zı lar, alın tı lar gö rü lür. Ziya ve Keşkül ga ze te si bu açı dan araş tı rıl ma lı dır. Sov yet dö ne min de ya pı lan araş tır ma lar bu açı dan ye ter siz dir. Ni te -kim İ. Gas pı ra lı’nın Ziya-yıKafkasiye’de ki mek tu bu, Keş kül’ün ya zar la rı ara sın da is mi nin ol du ğu, ilk de fa bu ma ka le de ta ra fı mız dan açık lan mak ta dır.
