Londrada Türkler

18 Hazziran 1963

Londrada Türkler

Halûk Y. Şensuvaroğlu

tn g iliz le r şe h irle r in i ta r ih î h â ­ t ı r a l a r l a süsle mişler. L o n d ra d a h e r adım b aşında b i r anıt, bir heykel v ar. Biz I s ta n b u ld a böy­ le bir teşebbüse girişse idik a- caba boş m eydan, p a rk , cadde k a lı r mı idi?

Bir T ü r k L o n d ra d a Ingiltere tarihinin gevmiş z a m a n la rı n d a n ziyade b u r a d a yaşa m ış Türk le - ri d ü şünüyor. Bizim b u şe h i r ile sıkı alâ ka m ız J ö n T ü r k l e r i n bu­ r a d a a ç tı k la r ı h ü r r i y e t m ü c a ­ delesiyle başlam ıştır. F a k a t da­ ha evvel de siyasi tarih imizin seçkin şahsiy etleri b u r a d a görül müş, a n ’anevî T ü r k - İngiliz d o s t lu ğ u n u n te m e lle ri 19. asır­ da b u r a d a atılmıştı.

L o n d ra d a ilk h a t ı r a gelen bü­ y ü k T ü r k Koca Reşit P aşadır. Reşit P aşanın b u ra d a elçilik et­ tiği yıllar, iki m e m lek et m ü n a ­ se betlerinin geliştiği, k u v v e tl e n ­ diği y ıllar d ır. Reşit P a ş a d ah a o gü n lerd en K ırım ittifakının zeminini h azır la m ıştr:— '

1899 da henüz on yedi yaşında ta h t a çıkan genç h ü k ü m d a r Ab- ı dülmecide. Reşit P aşa Londra- 1 dan T anzim at F e r m a n ın ı n esas­ larını getirm işti. Bu h ü r r iy e t şehrin den gelen ta ze fikirler, Osmaıılı İ m p a r a t o r lu ğ u n a yeni bir siyasî u fu k açmış b u l u n u y o r ­ du.

L o n d ra d a işinasi’nin, N am ık K em al'in, Ali S uavin in, Ziya Pa şanın h ayalleri de canla nıy or. M eşhur H ü r r i y e t gazetesi b u r a ­ da çıkmış. S u lt a n Aziz idaresi, Ali P aşanın tu t u m u bu şehirden şiddetle tr n k i d edilmişti.

11. A b d ü lh a m it ta r a fın d a n y u r t dışına sürülen M ith at Pa-j şa d a 1877 harbi öncesinde so nrasın da bu şehird e v a ta n ı i- çin b ü y ü k bir siyasî fa a liy e t s a r fetmişti. Halen ailesinde m ahfuz b u lu n a n bir küçük cep d e fterin ­ de o gün lerd e gençlerle konuş­ tu ğu, ne re le rd e b u l u ş tu ğ u ken­ di el yazısı ile yazılıdır.

Ne yazık ki M ith at Paşanın bu fa a liy e tle ri h a k k ın d a etr aflı bilgi vereîı bir esere sahip de­ ğiliz. P aşanın hal te rcüm es ini tafsilâtivlc y a z a n l a r da Londra- daki faaliy etin e pek tem as etme m islerdir . Bizde t a r i h l e r öteden- beri ik t id a r d a olanların hoşları­ na g itm e k üzere kalem e alın­ m ıştır. Uzun sü ren b i r A bdülha- roit id aresin d e hiç b i r kalem sahibi M ith a t P aşa h a k k ın d a t a ­ rafsız b i r eser yazm ak, h â t ı r a ­ la rını n a k le t m e k cesaretini gös­ te r e m e m iştir . O d e v ir le r d e P a ­ şanın ya ln ız a leyhine y a z ıla b ilir di. Sonra da ta r a fg i ra n e yazıla­ ra ras tlan m ış ve b ü y ü k b i r h ü r ­ riyet m ücahidinin b ir v a t a n p e r ­ verin h a k k ı b ir t ü r l ü lâ y ık ol­ du ğ u şekilde ve vesik alara is­ ti n at ederek v erile m em iştir.

II. A b d ü lh a m it d ev rin d ek i i- ' kinci J ö n T ü r k h a re k e tin d e de L o n d r a yin e T ü r k h ü r r iy e tç i­ leri ile doluydu. A hm et Rıza Beyin P a ri s te k i fa aliyeti b u şe­ h ir d e n k u v v e tl e d e ste k le n iy o r­ du. A h m e t Rıza Bey de zam an zam an L o n d r a y a gelir, b u r a d a ­ ki a rk a d a ş la rı ile tem as ederdi. Londra da o tu r a n h ü rr iy e tç ile r den biri de Ali Syefkati Bey idi. B u ra d a b ü y ü k z a h m e tle r içinde bir gazete de çık arıy ordu. Yor- gun ve hasta mücahit, çektiği zorlu k ları, m ücade lelerini m u n ­ ta z a m a n P arise, A hm et Rıza Beye yazıy ordu. H ü r r i y e t ta r i­ himiz için kıym etli b i r e r vesika olan bu m e k t u p la r ı A h m e t Rıza Beyin evrakı ara s ın d a gö rm üş­ tüm.

Ali Şefkat i Bey, h ü r r iy e ti n i- lânıııı görem eden L o n d ra d a öl­ m üş ve h ü rr iy e ti n ilâ n ın d a n son ra k e m ik le r i m e m lek ete g etiril­ mişti. L o n d ra d a k i T ü r k le r i d ü ­ ş ü n ü r k e n h â t ı r a d aim a Âbdül- lıak H âm it gelm ekte dir.

H âm it bu şehird e, be yefe ndi­ liği, zara feti v e n ezaketi ile seçkin b ir T ü r k dip lo m atı ola­ rak uzun j-ıllar vazife g örm üş­ tü.

II. A b d ü lh a m i t idar esi sıra sın­ da P a ri s te b u lu n a n Y a h y a Ke­ mal, Hâmid i ilk defa bu y ılla r­ da L o n d ra d a tanım ıştı. Bu Lon­ d ra seyahatin in in t ih a l a rı m ve A b d ü lh a k Hâmidi o renkli ve güzel üslûbu ile hep anlatırdı,

ll âm idin o tu r d u ğ u ev, Hâmi- diıı zarafeti, kıyafeti, misafirle- \ rini k abulü, a k şa m la r ı dev am ettiğ i k u lü p l e r Yahya K em ald e h a y ra n l ık hisleri u y an d ırm ıştı. O ta r i h l e r d e H âm id in şiirine bii y ü k b ir m eclûbiyeti vardı. Son­ r a la rı bu görüşle ri değişmişti.

A b d ü lh a k H âm it galiba bir m e k t u b u n d a «Finteni L ondrada F u a t P aşanın k o ltu ğ u n d a o tu r a ­ ra k yazdım» d em ektedir. Hâm i din Fin teni yazdığı k o lt u k aca­

b a ne o l m u ş t u r diye d ü şünecek old um . O t a r i h l e r d e L o n d ra d a k i şeta­ re tim iz b a ş k a b ir b in a d a b u l u ­ n u y o r d u . R ü stem P a ş a n ı n B ü­ y ü k Elçi b u lu n d u ğ u s ı ra d a bu se f a re tt e k i h a y a ta d a i r İngiliz­ ce bir e s e r yazılm ış ve o bina­ nın içine, s a l o n la rı n a a it res im ­ le r de k o n u lm u ş t u r .

L o n d ra S efaretim iz in evrakı se nelerce dağınık b ir h ald e k a l­ mış, ltü ş e n E ş re f Ü n a y d ın ’ın Bü y ü k Elçiliği y ıl la r ın d a bu arşiv 0 v a k i t l e r S e fa r e tin Başkâtibi b u lu n a n şim diki P a k is ta n Bü­ y ük Elçimiz Sadi Eldeın t a r a ­ fından ta nzim olu n m u ştu .

A b d ü lh a k H âm id in y a y ın l a n ­ mış ve y a y ın l a n m a m ış bir çok m e k t u b u n d a L o n d ra in tib aları geniş ölçüde y e r a lm a k ta d ı r. B u r a d a aziz a rk a d a ş ı Sami Pasa Zade Sezai Beye yazdığı bir m e k t u p ta , Ç anılıc aya duy d u ğ u h asreti b e li rt m e k t e ve o rad a b ü lb ü l d in l e d ik l e ri bir köşeyi y â d e tm e k te d i r .

Geçen a sırd a H âm id i de, diğ er I b ir çok k a le m sahibin i de yetiş- I tire n b ü y ü k m e k te p , Sami Pa- I şanın kon ağ ı idi. Bu (M e k te b - i l E d e b ) de Batı ve Doğu k u c a k ­ laşmış h e r iki d ü n y a n ın âli m ­ leri b u r a d a b u l u ş m u ş l a r ve rah İçlerinin e tr a fı n a genç, kıym et li T ü r k l e r i to plam ışlardı.

Sezai Bey o y ıl la r d a babasına yazdığı ( L o n d r a y a gitm ek isti­ y o r u m ) başlık lı bir m e k t u p la 19. a sırd a (ü z e r in d e güneş bat- m ıy a n ) bu m u h te şe m İ m p a r a t o r luğu b ü tü n k u d r e t i ile ta s v ir et­ m ek te ve ora d a n (feyziy âb) ol­ m ak istediğini b e li r t m e k t e d ir Sergüzeşt m u h a r r i r i n i , e debiya t tarihim izdeki y erin e u la ş tı r a n nefis y a z ıla rın ilk basam ağın ı bu m e k t u p teşkil e t m i ş t i r . ____„ 1 " Sezai Bey “pederînTn vebalın­ dan so n ra L o n d r a y a s e f a re t kâ­ tibi o l a r a k gitmişti.

II. A b d ü lh a m i t de v rin e ait bir h ik â y e n a k le d e r le r . H ü k ü m d a r , P a r i s te ale y h in e n e ş r iy a t y a ­ p an b ir T ü rk ç e gazetenin k a p a ­ tılm asını P a r i s Sefareti vasıta- siylc F r a n s a h ü k ü m e t in d e n iste­ miş, F r a n s a h ü k ü m e t i b u isteği d e rh a l y e rin e getirm iş, b u n u n ü zerine gazeteyi ç ık a r a n J ö n T ü r k l e r L o n d r a y a geçip y ay ın ­ la r ı n a d e v a m etm iş le r, H ü k ü m d a r b u d efa d a gazetenin k a p a ­ tılm ası işini L o n d r a S efaretin e h a v a le etmiş, S e far et M üsteşarı b u lu n a n A b d ü lh a k H âm it , İn ­ g ilte r e H aric iye N ezaretine gi­ de re k M ü s te şa r ı z iy a r e t etm iş ve H ü k ü m d a r ı n is teğini bild ir­ miş, İngiliz M üste şar, Ingiltere- de b i r gazetenin k a p a tı lm a s ı n ın m ü m k ü n olm adığ ını söyleyince -A b d ü lh a k H âm it , f a k a t F r a n s a - C u m h u r iy e t i b u ta l e b i y e ri n e getirdi,' diy e c ev ap verm iş. İn ­ giliz M ü s te ş a r ise g ayet soğuk­ k an lılık ile (E kselâns, demiş, F r a n s a d a cu m h u r iy e t , f a k a t ln- g ilte rede d em o k rasi v a rd ır).

Yeni T ü r k iy e d evle tin in İn ­ g ilte r e ile siyasî m ü n a s e b e tl e r i Millî M ücadele y ıl l a r ı n d a b a ş ­ la m ıştı. L o n d r a konferansı in ti­ h a la r ın ı ga y e t r e n k l i ve nefis b ir şekild e Riişen E ş r e f Ünay- dın ’ın k a le m in d e n okuyoru z.

Yeni T ü r k i y e dev letin in Loıı- d r a d a p e k m ü s p e t b i r in t ib a bı­ r a k a n b ü y ü k elçile rin den biri F e r i t Bey idi. B ilhassa zevcesi Müfid e F e r i t T e k ’in z a raf eti o y ı l la r d a İngiliz b a sın ın d a y e r almıştı. M u v a f fa k b ü y ü k Elçile­ rim izden b ir i de F e t h i O k y a r ’dı. M u h t e r e m refik ası ve çocukla rı ile L o n d rad a, T ü r k iy e y l h a k ik a ­ t e n m ü s te s n a b i r o lg u n lu k ile te m s i l etm işti.

İkinci D ü n y a H a rb i y ıl la r ın d a R a u f O r b a y gibi seçkin b ir dev l a t a d a m ı n ın L o n d r a d a T ürk i- yeyi 't e m sil etm esi b i r ta lih ese­ ri olm uştu. R au f O r b a v da b ü ­ y ü k b i r d ir a y e tle , Tiirk iy eyi İkin ci D ü n y a Savaşı bâdircsin detı u zak t u t m a y a çalışmıştı. İngil­ te r e Başvekili ile ve d e v le t a- d a m l a r i y le olan şahsî dostlu ğu iki d ev letin siyasî m ü n a s e b e tle ­ rin d e çok iyi gelişm eler k ay d ı­ n a sebep olm uştu.

In g iliz lc r kendi m e ş h u r l a r ı ­ nın ve y abancı m e ş h u rla r ın o- t n r d u k l a n ev le re b ir e r h âtıra plâ kası k o v u y o rla r. Biz t s ta n h u l d a Reşit Paşanın, M ith at P aşa­ nın, A b d ü lh ak Hâmidiıı ve- di­ ğer m eş h u rla r ım ız ı n evle rin i a r tık b u lam ay ız. İliç olm azsa b u n ­ ların L o n d ra d a yaşad ık ları ev­ le r t e ı b i t edilse de k a p ıla rın a b ir e r plâ k a konulsa, biz teşeb­ büs ets ek dost tııgiliz büküm e, ti b u n u lıcr h ald e yerine çeii- rir. Koca Reşit P aşanın Lnıı- d r a d a yaşadığı evi görmek fena mı olu rd u .

... ...

T

J

\

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi