Nezarethanelere ve hapishanelere sık sık düşen ressam Balaban:savcı da polis de modeli oldu

jo f ’ p

ft'tr

album_________r

+

Balaban kızkardeşi ve annesiyle. Annesi, Balaban nakışlanndan ilk etkilenip resim çizdiğinde, "keşke kız olsaydın da nakış

işi eşeydin" diye yalanmış.

A,

Burası Bursa cezaevinin iinr, r» j

lan vazm.«- onu< ° rada

şun-üveyikler

nİsan,n

çekleri S ' "

HaVada y,,d«

Bir dönem

TİP1« olan

şair

H asan H üseyin'le... O , Anado­ lu'nun tasvir geleneğini Çok kişisel, özgün ve anlatım cı bir resim diliyle Çağdaşlaş­ tırdı. Yurt içinde ve dışında sanatı, yaşamı büyük ilgi gördü, t İlk evliliğinden iki erkek, bir kız çocuğu ve dört torunu olan İbrahim Balaban, 1986'dan bu yana Serpil Hanım'la beraber. Balaban'ın yaptığı N azım portrelerinden biri (üstte). Ustası "Bana yaptıklarını sana yapm asınlar" diye onunla fotoğraf

çektirm ediği için hiç birlikte fotoğrafları yok. Soldaki de N azım Hikm et in yaptığı Balaban portresi. Am a Balaban bunu hiç beğenm em iş. Zaten N azım da onun

ressamlığını bundan sonra farketm iş.

Nezarethanelere ve hapishanelere sık sık düşen büyük ressam

Balaban

avcı da polis de modeli oldu

İlk resmi, üç yaşlarındayken annesi­ nin gergefindeki nakıştan esinlendiği bir çizgiydi. O günden bu yana her yerde, her zaman çizd i; köylüler orakla buğday biçerken, babası öküz­

le tarla sürerken, çengi düğünde oy­ narken... Tutuklandığında mahpusla­ rın, nezarete atıldığında polislerin, va­ tani görevini yaparken askerlerin, ifa­ desini alan savcının bile portresini yaptı. İlk resmini yaptığında resim ne­ dir bilmiyordu. Hapishanede Na-

zım 'la tanıştığında daha boyası bile yoktu. Dördüncü

sınıfı olmayan bir okuldan mezundu ve akademinin,

resmin, sanatçılığın ne olduğunu hep mahpus damlarında öğrendi. Dışarıda doğdu ama hapislerde büyüdü. 1953'ten bu yana yurt içi ve dışında sayısız sergi açan İbrahim Balaban'ın son sergisi "Cum huriyet Aydınlığında 50 Y ıl" İstanbul AKM 'de geçen hafta açıldı. 7 bin civarında desen, 2 binin üzerinde yağlıboya tablo ve dokuz ki­ taba im za atmış 80 yaşındaki Bala­ ban'la, bol esprili, teatral ve sık sık Na- zım 'dan mısralarla renklenen bir söy­ leşi yaptık. Hayatı, resimleri kadar, hayatı ve resimleri­ ni anlatışı da çok özel, Balaban'ın!

1921 yılında Bursa'nın Seçköy'ünde doğduğunda -ve nenesi öldürülen dedesinin ismini haykırarak, H aa İbrahim geldi, diye oynadığmda- babası yurttaki düşmanı

kovalamaktadır. İlk gördüğü şekiller odanın duvarlarındaki nakışlardır. Kendi sesini duymadan önce, birçok sesler duyar; 'Türkü, koşma, davul, zuma, ezan, Kur’an, top, tüfek" derler. Kaşığı eline aldığında, yakınlarının ellerinde, karasaban, boyunduruk, ellik, orak, nacak, diğren, yaba, bel, çapa vardır.

Ve kalemi görür; çok şaşırır, beğenir. İlk gün hiçbir şey çizemez; yanlış birşeyle başlamaktan korkar sanki. Sabah uyandığında annesini gergefin başında nakış işlerken görür. Motiflerden birini gözüne kestirir ve çizer; bir dal, bir çiçek. İlk "eseri" bu olur.

İstanbul'da küçük zabit okulunda Çerkez Ethem'le birlikte okuyan babası bir gün öküz arabasıyla tarlaya götürür onu. O karasabanla çift sürerken, küçük İbrahim karşı yamaçtaki çift süren adamın resmini çizer. Babasını çizemez, çünkü o kadar büyüktür ki babası ve öküzleri, bir türlü kağıda sığdıramaz. Bu çizimi ancak yıllar sonra yapabilir. Annesi orakla buğday biçerken, dedesi bel bellerken, ablası çapa kazarken çizer. Güttüğü öküzleri model yapar kendine (Ve sanat hayatının her döneminde olacaktır öküzler ve karasaban. Karasabana, binlerce yıldır bizi doyurduğu için put gözüyle bakacaktır. Ama traktör gelince karasaban küçülür resimlerinde).

Bir kurşun kalem ve silgiyle çizmeye başlarken, daha hiç resim görmemiş, duymamıştır. Yine de el yordamıyla gider düşlerinin peşinden. Köylüler kıpırdanırken, çiçekler açarken, kuşlar öterken, keçiler koyunlar otlarken, sadece seyre dalamaz. Sonra köydeki özel olayları çizer; mesela tahsildar gelmişse, düğün olmuşsa, çengi çağırılmışsa.

Dedesinin köye getirdiği üç sınıflık okulda okurken, öğretmen bazı hayvan resimleri gösterip çizmelerini ister. İbrahim'in başına geldiğinde "H arika" diye bağırır. Öyle korkar ki İbrahim, kaçıverir sınıftan, acaba harika ne demektir? İşte bundan sonra kağıdı kalemi düşürmez elinden. Boyalarla tanışması içinse önce mahpusa düşmesi, sonra da Nazım H ikm etle tanışması gerekecektir.

16

YAŞINDA BİR MAHPUS

16 yaşındayken, sonradan belalısı olacak olan bir köylünün ihbarıyla hint keneviri yetiştirmekten tutuklanır. Köyden ilk çıkışıdır bu. Bursa Cezaevi hayatım değiştirecek "usta"sıyla tanışacağı yerdir. Nazım H ikm etle dostlukları, evlendiği gün düğün evini basan belalısını öldürmekten hapse yeniden

düştüğünde ve dışarıda da sürecektir. (Evet, bazen söylediklerinden, bazen resimlerinden, ikide bir içeri atarlar onu. Ama "her içeri düşüşte, yüreğine öfke, aklına bilgi, eline beceri

kazandırır.")

Başlangıçta mahpusta da

çiziyordur ama, kendini avutmak için. Renkli kalemleri zeytinyağına

batırarak yarattığı 'yağlıboya'yla. Nazım Hikmet ondaki dehayı sezer ve "büyük ressam olduğunu" anlatır, ilk

boyalarım verir. Şairin

Memleketimden insan Manzaraları eserinde, köylü ressam Ali olur; akademinin çıplak insan resmi yapmak olduğunu öğrendiği için, Beethoven Hasan'ı koğuşta üç gün çırılçıplak oturtup, zatürreden ölmesine ramak bırakan... Şair ona asla komünizm dersi vermez; ama sosyoloji, ekonomi-politik ve matematik anlatır aylarca. Hayata, resme bakışım geliştirir.

Balaban, ancak "Konu bir özdür, her öz kendi kabuğunu yapar" kuramım keşfettikten soma yaptıklarım sanat kabul eder. O günden soma im zasını atar ve 1953'te ilk sergisini İstanbul'da açar.

Resimlerinde halk geleneğim çağdaş bir tabana oturtur. Önceleri köy yaşamı, karasabana tutsak üretim ilişkileri temalarım işleyen sanatçı, giderek destanlara, halk inançlarına, kahramanlarına, söylencelere, mitolojiye uzanır. Sanat hayatım Dağınık, Nakışsı, Ağn Aksak, Oyuncaksı, Tutsak, Özgürlük gibi dönemlere ayım . Giderek kente göçü, kentteki yaşam ve demokrasi

mücadelesini ele ahr. Son dönemde Anadolu Erenleri ve Bereket Analan'nı çağdaş bir halk tasvirdsi tutumuyla yorumlar. "Sanat yaşamın izdüşümüdür" der. Boyalan açık, koyu, leke endişesiyle değil,

figürlerinin özünde çakmaklaşan ışığı yakmak için kullanır.

••

O

m ü d a n a s iz

16 bin lirası yok diye onu üç yıl yatı­ ranların, çalınmış bir tablosunun 20 milyara satılması üzerine açtığı davada "zaman aşım ı" karan vermelerine is­ yan eder. Şeyh Bedrettin'i, Nazım'ı çiz­ di diye 1969'da Adana'da resimlerim parçalayanlara "Benden başkası Şeyh Bedrettin çizemez, Nazım portresini de benden iyi kimse yapamaz, kimsenin g.tü sıkmaz, itoğluitler..." diye bağım. Bursa'da resim yaparken götürürler, 32 gün nezarethanede bir sandalye üze­ rinde oturturlar; O ise durmadan polis portreleri yapar. İfadesini alan savaya, "inanılmaz ilginç, resme gelir bir yüzü­ nüz var. Dayanamam, lütfen 10 dakika modellik yapın" der ve isteğini kabul ettirir. Cebinde 50 kuruş varken resim­ lerini satın almak isteyen banka müdü­ rüne, "Siz vergiden kaçırıyorsunuz, re­ simleri kömürlüğe atıyorsunuz" diye tek resim satmaz. Bir s.tir de kendisine "çoban, köylü ressam" diyenlere çeker: "Ben ressamım. Ressamın köylüsü kentlisi olmaz." Ya resim tahsili, mese­ la akademiye filan gitmemesinden do­ layı herhangi bir eksiklik hissetmiş midir? "Akademik eğitim mi? Akademiden çıkanlar benden ders al­ dı. Ne diyorsun sen!"

İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi