Fifteenth Century (VII. yüzy~ldan XV. yüzy~la kadar Bizans iktisat Tarihi), ed.
Angeliki E. Laiou, Washington, D. C., 2002, ISBN 0-88402-288-9, III cilt,
X+1205.
Ba~~ editörlü~ünü Harvard Üniversitesi Bizans tarihi profesörü, Dumbarton Oaks'~n eski müdürü, Atina Akademisi üyesi Angeliki E. Laiou'nun, bilim heyetini Charalambos Bouras,
Morrisson, Constantine Pitsakis ve eserin yay~nlamas~ ndan önce vefat etmi~~ olan Nicolas Oikonomides'in yapt~~~~ çal~~ma Yunan Merkez Bankas~, Yunan Bankalar Birli~i'nin sponsorlu-~unda ve Yunan Ulusal Bankas~~ Kültür Kurumu'nun deste~i ile Atina'da Yunanca,
Washington-'da da ~ngilizce olarak ayn~~ anda bas~lm~~.
Eserin yaz~lmas~ndaki amaç, VII. yüzy~ldan XV. yüzy~l~n ortas~na kadar Bizans ekonomisini bir bütün olarak çal~~makt~r. Her ne kadar Bizans ekonomisini de~i~ik aç~lardan inceleyen pek çok iyi eserin olmas~na ra~men konuya global bir aç~dan bakan müstakil ve biltünsel bir çal~~ma bulunmamaktad~r. Ancak bu amaca yönelik olarak Michael F. Hendy'nin Studies in the
Byzan-tine Moneta~y Economy, c. 300-1450 (Cambridge, 1985) ve Paris'de 1989-91 y~llar~~ aras~ nda iki
cilt halinde yay~mlanan Hommes et richesses dans l'Empire byzantin adl~~ eseri de zikretmek ge-rekir.
yüzy~ldan XV. yüzy~la kadar Bizans iktisat Tarihi" ad~~ alt~nda yay~ mlanan bu eserde
dikkat çeken unsurlardan birisi, IV, V ve VI. yüzy~llar' kapsayan üç asr~n protobyzantine ad~~ ile adland~r~lmas~d~r. VII ve XV. yilzy~llardaki Bizans ekonomisini bir bütün olarak ortaya koymak için imparatorlu~un demograf~k yap~s~, ~ehir ve ta~ra ekonomisinin yap~lanmas~~ ve organizas-yonu, tüketim, yat~r~m, kredi mekanizmalar~, fiyatlar, al~~~ veri~~ usülleri, dahili ve uluslararas~~ li-caret, paran~n bas~m' ve dola~~m~, mahalli olaylar, özel mülk edinme, devletin ekonomik mese-lelerde uygulad~~~~ kanunlar, iktisat fikri ve Bizans ekonomisinin ortaça~~ Akdeniz dünyas~ndaki yerini belirleme çabalar~~ da bu eserin dikkat çeken unsurlar~d~r. Çal~~ma di~er Bizans ekonomi tarihi denemelerinden kulland~~~~ metodoloji aç~s~ndan da farkhl~ klar göstermektedir. Eser, daha önceki çal~~malar~n bir sentezi olarak dü~ünülmü~~ ve baz~~ bölümleri bu ~ekilde gerçekler~-tirilmi~~ olmas~na ra~men pek çok bölümü yeni konular~~ orijinal kaynaklara dayanarak incele-mektedir. Di~er bir farkl~l~ k ise, yaz~l~~ kaynaklar~n yetersiz kald~~~~ ~ehir ekonomisi gibi konu-larda arkeolojik ara~uma sonuçlar~n~ n elde mevcut olan datalarla birle~tirerek yeni çözümler önerebilmesidir. Son olarak Bizans iktisat faaliyetlerinin uygulamalardan oldu~u kadar ekonomi ile ilgili kanunlardan da etkilendi~inin tespit edilerek hukuk tarihi çal~~malar~na verdi~i önem-diz.
Üç cilt ve alt~~ bölümden olu~an ve 1205 sayfal~k bir hacime ula~an eserde de~i~ik yazarlar taraf~ndan kaleme al~nan 51 makale yer almaktad~r. Içindekiler ve önsözden sonra giri~~ bölü-münde çah~man~n editörü k Laiou'nun "Bizans iktisat tarihini yazmak" ve "Muhtasar [Bizans] siyasi tarih" adl~~ makaleleri yer al~yor. "Üretim teknikleri, ula~~m, kaynaklar ve tabi çevre" ba~l~-~~n' ta~~yan birinci bölümde 9 makale yer al~yor. Bunlar Bernard Geyer "Tarla ve Bahçe kulla-n~m~n~n geli~iminde fiziksel unsurlar"; A. E. Laiou "~nsan kaynaklar~"; Anna Avramea "IV-XV. yüzy~llar aras~~ kara ve deniz ula~~m~"; George Maluis "Gemiler"; Anthony Bryer 'Tar~msal Üre-tim Araçlar~: kas ve aletler"; Klaus-Peter Matschke "Madencilik"; Maria K. Papathanassiou "Me-talurji ve metal i~çilik teknikleri"; Jean-Pierre Sodini "VII-XV. yüzy~llar aras~nda Bizans'ta mer-
1006 KITAP TANITMA
mer ve ta~~ i~çili~i"; Anna Muthesius "Dokuma tezgahlar~~ ve ipek tekstil üretiminin teknik salha-lar~~ ve temel yöntemleri" adl~~ makalelerdir. "VI. yüzy~l, arkaplan" ismini ta~~yan ikinci bölümü sadece iki makale olu~turuyor. Bunun nedeni de çal~~man~n ba~lang~ç noktas~~ olarak VII. yüzy~l~~ almas~ndan kaynaklan~yor. VI. yüzy~l bu ba~lang~c~n altyap~s~~ olarak dü~ünülmü~. Ckcile Morris-son ve Jean-Pierre Sodini "VI. yüzy~l - ekonomi yüzy~l~" ve özel alan çal~~mas~~ ~eklindeki James Rusell'in "Anamur" adh makaleleri ile bölüm s~n~rland~nh~u~ur.
Üçüncü bölüm "Üretimin yap~s~, organizasyonu ve geli~imi" anaba~h~~ndan olu~uyor. Bö-lüm, tanm, ~ehir ekonomisi ve özel alan çal~~malar~~ altba~l~klanna ayr~lm~~. Tar~m altba~l~~~nda Jacques Lefort'un "VII - XII. yüzy~llar aras~~ ta~ra ekonomisi"; A. E. Laiou'nun "XIII - XV. yüzy~l-lar aras~~ tar~m ekonomisi" ve Pierre Toubert'in "Bizans ve Akdeniz tar~m uygarl~~~" adl~~ üç ma-kale ile birinci cilt sona eriyor. ~kinci cilt, üçüncü bölümün ikinci altba~li~~~ olan "~ehir ekono-misi" ismi ile ba~l~yor. Bu altba~l~kta yer alan 9 makaleyi Gilbert Dagron "VII - XII. yüzy~llar aras~~
~ehir ekonomisi"; Klaus-Peter Matschke "Geç dönem Bizans ~ehir ekonomisi (XIII - XIV. yüzy~l);
Charalambos Bouras "VIII - XV. yüzy~llar aras~~ Bizans ~ehrinin durumu"; Paul Magdalino "Ortaça~~ Istanbul'u çevrenin imar~~ ve ~ehrin geli~imi"; Charalambos Bouras "Ustaba~~lar, ustalar ve Bizans'ta in~aat faaliyetleri"; Anthony Cuder "Sanatsal Endüstriler"; Nicolas Oikonomides "Yaz~m malzameleri, belgeler ve kitaplar"; Wronique François ve Jean-Michel Spieser "Bizans'ta çömlek ve cam"; Christopher Entwistle'nin "Bizans a~~rl~k ölçüleri" olu~turuyor. Üçüncü bölü-mün son altba~l~~~~ olan özel alan çal~~malar~nda ~stanbul d~~~nda Bizans ekonomisinde yer tutan 8 yerle~im birimi ile ilgili çal~~malar yer al~yor. Bunlar, Clive Foss ve Ayer Scott'un "Sart"; Kalus Rheidt *Bergama ~ehir ekonomisi"; Aspasia Louvi-Kizi "Teb"; Maria Kazanaki - Lappa "Ortaça~~ Atina's~"; G. D. R. Sanders "Korintos"; Vasso Penna'n~n "976 y~l~ndan 1204 y~l~na kadar Korinto-s'da paran~n dola~~m~"; Anne Bortoli ve Michel Kazanski "Kerson (Sivastopol - Akyar) ve böl-gesi"; ~van Jordanov "Preslav (Eski ~stanbulluk)"; Konstantin Dochev'in "VI. - XIV. yüzy~llar ara-s~nda T~rnova (Veliko T~rnovo)" makaleleridir.
~kinci cilt, "Pazarlar, ticaret ve al~~~ veri~" ba~l~~nm ta~~yan dördüncü bölüm& sona eriyor.
Bu bölümde de A. E. Laiou'nun "Iktisadi ve gayr-i iktisadi al~~~ veri~" ve "VII. ve XII. yüzy~llarda ticaret ve al~~~ veri~" adl~~ makalelerin yan~s~ra Klaus Peter - Matschke "XIII. ve XIV. yüzy~llarda d-caret, al~~~ veri~, pazarlar ve para"; John Day'in "Ortaça~'da Do~u Akdeniz (Levant) ticareti" ve
Gecile Morrisson ve Jean - Claude Cheynet'in "Bizans dünyas~nda fiyatlar ve ücretler" ba~l~kl~~ ça-l~~malar~~ da yer al~yor. Ayr~ca "özel konular" altba~l~~~~ ile Harris Kalligas'~n "VII. ve XV. yüzy~l-!aras~nda Monemvasia" ve Jr. Frederick van Doorninck'~n "Bizans gemi bauklan" adl~~ makaleler ile bölüm tamamlaruyor.
Üçüncü cilt, "Devlet ve iktisadi kurumlar" diye adland~nlan be~inci bölümle ba~lamakta-d~r. Bu bölümün ilk üç makalesini Cdile Morrisson'un "Bizans paras~: darp ve dola~~m"; John Day'in "Do~u ve bat~daki parasal mekanizmalar dair bir aç~klama"; Nicolas Oikonomides'in "Ekonomide Bizans devletinin rolü" çal~~malar~~ olu~turuyor. "Ekonominin yasal görünü~ü" adl~~ altba~likta Eleutheria Papagianni'nin "Kiliseye ait millk sorunlannda yasal kurumlar ve uygula-malar", "Bizans'ta rikhan hakk~" ve "Sosyal s~n~fa dair ekonomik faaliyetlerde Bizans kanunlar~" çal~~malar~n~~ Demetrios Gofas'~n "Bizans faiz kanunu" ve Olgu Maridaki-Karatza'n~n "Ticaret fi-nansman~= hukuki halleri" adl~~ makaleleri takip ediyor. Çal~~man~n son ve alt~nc~~ bölümü olan "Bizans ekonomisinin genel özellikleri" A. E. Laiou'nun "Iktisadi dü~ünce ve ideoloji" ve "Bizans ekonomisine genel bir bak~~" makaleleri eseri tamamhyor. Çal~~ma, k~salunalar listesi, Eric McGreer, Chrysavgi Koutsikou ve Platon Petridis'in haz~rlad~~~~ konu indeksi, Stamatina McGrath'~n düzenledi~i genel dizin ve görsel sayfalar aç~klamas~~ ile bitiyor.
Bizans ekonomi tarihi ile ilgili üstünde fikir birli~ine ula~~lamayan pek çok nokta bulun-makla birlikte yazarlar~n bu eserde birle~tikleri konular da vard~r. Her ~eyden önce kronolojik olarak Bizans ekonomisi bir ortaça~~ ekonomisidir ve tek bir sistemden olu~mam~~ur. Ekonomik faktörler ve üretim gücünün artmas~~ ya da azalmas~~ onun karma bir ekonomi uygulamas~na ne-den olmu~tur. Bu ekonomide devlet yonlendirici, koruyucu, müdahaleci serbest piyasa unsurla-r~n~~ düzenleyici, s~n~rlay~c~~ rolleri ile büyük pay~~ tutarken giri~imci daha küçük yer alm~~t~r. Ekonomi olgusunun temel unsuru tar~m olmu~tur. Ayr~ca ço~alan ya da azalan nüfusun eko-nominin büyümesinde veya küçülmesinde oynad~~~~ role göre devlet yeni politikalar takip etmi~-tir. Co~rafi olarak ise, Bizans imparatorlu~u büyük ölçüde Do~u Akdeniz dünyas~n~n bir parça-s~d~r. Bu bölgede iklim ve toprak ürünün belirlenmesinde çok önemli olmu~tur. Buna ilaveten bölgenin fiziksel ~artlan çok kültürlü ve çok aktiviteli bir ortam~n olu~mas~na katk~da bulunmu~-tur. Köyün ve mülkiyetin payla~~lmas~~ bu bölgede tarihi tecrübelerle sa~lanm~~t~r. Deniz k~y~la-r~ nda koloni ~eklindeki ticari yerle~im birimleri de ürünün nakledilmesinde ve bölgede ileti~i-min kurulmas~nda önemli rol oynam~~lard~r.
Bizans ekonomisinin geli~imi temelde dört zaman dilimi içinde takip edilebilir. Bu dönemlerden ilki, VII. yilzrldan IX. yüzy~l~n ba~~na kadarki süreyi kapsayan dönemdir. VII. yüzy~ -l~ n ba~~nda Bizans kendini ekonomik, politik ve demograf~k olarak tam bir krizin içinde bul-mu~tur. Krizin ana sebebi büyük ölçüde VI. yüzy~l~n ikinci yar~s~nda ç~kan vebadan ve onun de-mografi~i yok edici etkisinden kaynaklamyordu. Zengin bölgelerin bir k~sm~~ kaybolurken kalan-lar da sürekli fiili bir sald~nn~n alt~nda idiler. Vebadan dolay~~ ortaya ç~kan askeri kriz, Slav, Avar, Pers ve nihayet Arap sald~nlanna kar~~~ direnç imkan~n~~ zarflanyordu. Kriz, VIII, yüzy~l~ n biti-minde sona erdi. Kriz esnas~nda azalan i~çi say~s~~ üretimin dü~mesine neden oldu. ~ehirler top-raksal olarak küçülürken nüfus bak~m~ndan azald~lar. Para dola~~ m~~ eyaletlerde azald~. 660 y~-l~ndan IX. yüzy~l~n ba~~na kadar bronz paran~ n dola~~m~~ ta~rada hemen hemen yok gibi idi. Bunu önlemek için ordu yeniden yap~lan~rken 769 y~l~na kadar büyük ölçüde ayni olarak topla-nan verginin oran~~ bu tarihten sonra nakde clonü~türüldü.
Bu dönemde ~stanbul, nüfusunun azalmas~na ra~men bölgesel ve uluslararas~~ ticaret mer-kezi olma özelli~ini devam ettirdi. Eyaletlerde ise, Selanik, Efes, Venedik, Sivastopol ve Mesem-bria ve Monemvasia gibi merkezler de bu rolü oynad~lar. Harici faktörlerin iyile~mesi ve geni~-lemesi ile ekonominin krizi yenmesine izin veren de~i~meler ve dirençler de vard~. Bunlardan ilki, Xl. yüzy~la kadar ekonomide devam edecek olan devletin uyum sa~larc~~ tutumuydu. Bu ba~lamda devlet tar~m alanlar~nda ekonominin yeniden yap~lanmas~n~~ kabul ederek bunu des-tekledi. i~çi eksikli~inin etkilerini mirassal kira sözle~melerinin önemini art~rarak azaltt~. Ta~-rada devlet memurlar~ na maa~lar~n nakit olarak ödenmesi para dola~~m~m h~zland~rd~. 769 y~-l~ ndan sonra vergilerin pe~in olarak ödenmesi emri verildi. VIII ve IX. yüzy~llarda da bak~r pa-ran~ n yayg~nla~t~r~lmas~~ para sistemine esneklik kazand~rd~. Devlet, ticarette uygulad~~~~ adalet dü~üncesiyle sosyal anla~mazl~klar' azaltmay~~ amaçlayan bir politika takip etti.
Krizi a~mada uygulanan di~er bir metot ise, ekonomik faaliyetlerde devletin bir kontrol mekanizmas~~ kurmas~~ ve hububat ve ipek gibi baz~~ ürünlerde monopol olu~turmas~d~r. Ayr~ca bu yüzy~llarda her ~eyin çok daha küçük oldu~unu da vurgulamak gerekir yani ~ehirler, limanlar ve gemiler küçüldii. Bu da ticareti azaltt~. 820 y~h yeni bir dönemin ba~lang~c~~ olarak kabul edi-lebilir. Çünkü VIII, yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren nüfus aru~~na ba~l~~ olarak tar~m üreti-minde bir art~~~ gözlenmeye ba~lad~. I. Nikephoros döneüreti-minde de yeniden yap~land~r~lan mali sistem buna katk~da bulundu. Bu yap~lanma sonucu ekonomide oldu~u gibi siyasette de ba~anh sonuçlar elde edildi.
1008 KITAP TANITMA
Bizans iktisadi tarihinin ikinci a~amas~n~~ IX. yüzy~l~n ba~~ndan XII. yüzy~l~n sonuna kadar devam eden büyüme dönemi olu~turur. Burada vurgulanmas~~ gereken nokta Bizans ekonomisi-nin Bat~~ Avrupa'dan çok daha önce büyüme safhas~na girmesidir. Tar~ma dayal~~ ortaça~~ eko-nomilerinde nüfus art~~~n~n üretimi arturd~~~~ bilinmektedir. Bizans, bu dönemde bu süreci ya-~am~~t~r. IX. yüzy~l~n ortalar~ndan itibaren artan tah~l fiyatlar~~ toprak fiyatlar~~ ile paralel seyretti. Üretim art~~~, ticarette devletin asayi~e verdi~i destek IX. ve X. yüzy~llar boyunca devam etti.
~stanbul, bölgesel ve bölgeleraras~~ önemini kaybetmeksizin uluslararas~~ ticaretin büyük an-trepo olarak fonksiyonunu sürdürdü. Surlar~n içinde yo~unla~an zenginli~i sayesinde ve mali sistemdeki etkilerinden dolay~~ devlet ekonomisi ile bütünleyici bir rol oynad~. Eyalet ~ehirleri de zenginle~meye ba~lad~. Profesyonel tiiccarlar görülmeye ba~lad~. Hububat ve ipek gibi önemli mallar imparatorlu~un müdahalesine tabi idiler. ~pek üretimi büyük ölçüde imparatorluk atöl-yelerinde gerçekle~tiriliyordu. ~stanbul'a zahirenin tedarikinin garanti alt~na al~nmas~, a~~r~~ ve düzensiz fiyat de~i~ikliklerden kaç~nman~n yollar~n~~ devlet arad~. Bu tüccarlar~n azami düzey-deki karlar~n~~ oldu~u kadar esnaf üretiminin de baz~~ lus~mlarda düzenlenmesi manas~na geli-yordu. Ayr~ca a~~r~~ üretimden kaynaklanan ucuz sat~~lar öncesi aristokrasiden gelen baz~~ nakit engellemelerine kar~~~ da devlet tedbir ald~. Devlet öncellikli olarak köylü nüfustan vergi kaynak-lar~n~~ sa~l~yordu. Bundan dolay~~ küçük köylüyü korumaya ve geni~~ milklerin yay~lmas~na mani olmaya çal~~t~. Alt~n olarak vergi toplayan devlet bilrolu-adann maa~lar~n~~ ve di~er harcamalar~n~~ da alt~n olarak ödedi. Böylece devlet sadece paran~n darb~n~~ de~il tedavüldeki paran~n rnikta nn~~ da belirledi. Paran~ n balurdan gümü~e, gümü~ten alt~na dönü~mesi faydal~~ idi, sonuçta ekonomide tedrici bir refah ve geli~me dönemine girildi.
Devletin ekonomideki bu dengeleyici dü~üncesi, X. yüzy~lda büyük ölçüde güven verici idi. II. Basil, imparatorlu~a katt~~~~ yeni topraklar~~ eski sahipleri içinde örgütledi. Makedon haneda-n~na mensup imparatorlar, topraklar~n ~ah~slar~n elinde toplanmas~n~~ engelleyici bir politika takip ettiler. Tar~m ekonomisinin büyümesini sa~layan zengin köylü ve zengin aristokradann ya-t~r~mlar~n~~ topra~a yapmalar~n~~ te~vik ettiler. Bu da sosyal durumun statükosunu kuvvedendirir-ken h~zl~~ büyümeyi de engelledi. Bununla birlikte XI. ve XII. yüzy~lda gelen h~zl~~ büyüme X. yüzy~l boyunca in~a edilen ekonomik sistem üstünde yükseldi. Bundan daha önemlisi, ekonomi yeni dönemin ihtiyaçlar~na kendini adapte edebildi. Ta~ra ekonomisi yeni ~artlara kar~~l~k vere-rek kar için yeni f~rsatlar olu~turdu. Bizans ekonomisi bu yilzy~llardaki esnekli~i sayesinde Ak-deniz'in genel zenginli~inin Bat~~ Avrupa pazarlar~na aç~lmas~n~n yaratt~~~~ yeni ~artlardan da ya-rarland~.
Bizans iktisat tarihi yaz~m~~ son y~llarda daha önceki tarih yaz~n~n-un aksine XI. ve XII. yüz-y~llar~~ ekonominin büyüme yüz' y~llan olarak kabul etmektedir. Daha önceki tarihçiler XI. yüzy~ -l~n sonunda a-l~nan askeri yenilgiler ve XII. yüzy~ldaki toprak kay~planna bakarak siyasi ve askeri çöküntiiniin ekonomik çöküntü ile paralel gitti~ini dü~ünmü~lerdi. Oysa, son zamanlarda Bi-zans tarihçileri aras~nda BiBi-zans devletinin bu dönemini geli~en Akdeniz dünyas~~ içinde görme e~ilimi vard~r. Nihayet ~imdi tarihçiler geçmi~te olumsuz olarak dü~ündükleri geli~melere farkl~~ bir gözle bakmaktad~rlar. Bu siyasi olaylar için oldu~u gibi ekonomik olaylar için de geçerlidir. Örne~in, bir zamanlar bir krizin sonucu olarak görülen a~~r~~ devalüasyon ve çökü~ün i~areti ola-rak dü~ünülen büyük mülkler bugün ekonomik büyümenin bir unsuru olaola-rak görülüyor.
XI. ve XII. yüzy~l boyunca Bizans ekonomisinin pek çok sektöründe h~zl~~ büyüme ya~and~. Sürekli nüfus art~~~, a~~r~~ ~ehirle~me, bütün sektörlerde üretim art~~~, hem lüks mallar~n üretim-len hem de ortadüzey pazarlar~~ oldu~u kadar geni~~ tüketici kitleleri için münferit tüketici mal-lar~~ imal eden ve üreten çok say~da ~ehir merkezinin ortaya ç~kmas~~ bu dönemin karakteristik özellilderidir. Baz~~ teknik yenililder de bu üretim art~~~n~~ etkilemi~tir. Ayr~ca serbest pazar me-
kanizmalan bu dönemde daha önceden hiç görülmedi~i kadar aktif rol oynam~~ur. XI ve XII. yüzy~llarda bu~day~n yan~s~ra çavdar ve yulaf gibi yeni ürünlerin art~~~~ da gözle~rdenmektedir. X. yfay~ldan itibaren görülen su de~irmenleri Xl. ve XII. yüzy~lda yayg~nla~m~~ur. Bu geli~melerin daha önce tar~m yap~lamayan topraklarda uygulanmas~~ bu dönemde Do~u Akdeniz'in genel bir fenomenidir. Hem köylüler hem de toprak sahipleri yeni tar~m alanlar~n~n aç~lmas~nda yer ald~ -lar. Tar~m sektöründeki büyüme, özel muklerin say~s~nda art~~a neden oldu ve XII. yüzy~lda bunlar ço~unlu~u te~kil eder duruma geldiler. Bu da karl~~ üretimi do~urdu. Mülkiyet sistemi içinde topra~~~ kullanan ve üreten küçük birimler ortaya ç~kt~. Devletin rolü ise, mal sahiplerine pronoia bahsetmek ve imparatorluk ailesinin üyelerine toprak ba~~~lan~ak ~eklinde oldu. ~ehir-lerin yekünf~~ say~ca ve bilyüklük bak~m~ndan XII. yüzy~lda artt~~ ve tüm imparatorlu~a yay~ld~. Al~~~ veri~~ hacmi artt~. Kimi ~ehirler baz~~ ürünlerin merkezi oldu. Teknik bulu~lar seri üretimi artt~rd~. örne~in, çömlek ve seramik üretimi de~i~ik stillerde Korintos'dan Sivastopol'a kadar yap~ld~. Cam üretimi ise, ~stanbul, Korintos, San ve T~rnova'da gerçekle~tirildi. ~pekte ise, 1000 y~ldan beri el tezgahlar~nda var olan teknik yenilenerek yaygmla~ur~ld~. Teb, Korintos, küçük bir ada olan Andros ipek kuma~~ merkezi olarak XII. ve XIII. yüzy~llarda Istanbul'un yan~nda yer ald~lar. Teb'deki ipek üretimi Atina'da ipek kuma~~ boya üretimine geçi~i sa~lad~. Orta ve aris-tokrat s~n~fta ipek tüketimine kar~~~ talep artt~, Bizansl~~ ve Italyan diccarlar ipe~i imparatorluk içinde M~s~r'da ve Bat~da satular. Serbest pazar çerçevesinde geli~en ticaret XI ve XII. yüzy~l-larda Istanbul'da zengin, güçlü büyük tüccarlar~n ve bankerlerin ç~kmas~n~~ sa~lad~. Eyaletler-deki ticari canl~l~k uluslararas~~ pazarlara yans~d~. Italyan tüccarla Bizans% meslekta~lar~~ aras~nda rekabet ya~and~. Ancak Bizans topraklar~nda ölen yabanc~~ tüccarlar~n mallar~na el konulmas~~ uluslararas~~ ticaret yapan yabanc~~ tüccarlann say~~ ve gücünü azaltt~. XI. yüzy~l~n sonunda nakit para s~k~nt~s~~ da ya~anm~~ur, bu da siyasi ve askeri felaketlerin bir sonucu idi, hazine harcamala-r~n~n artmas~~ nakit para stokunu azaltm~~ur. Fakat hem para politikas~~ hem de mali sistem I. Meksios taraf~ndan ~slah edilmi~tir.
XI. ve XII. yüzy~l fiyat hareketleri konusunda fazla bilgi bulunmamakla birlikte tah~l ve toprak fiyatlar~nda art~~~ oldu~u malumdur. Hammadde fiyatlar~nda da art~~~ gözlemlenmi~tir. Faiz oranlar~~ ise, Justinianus döneminden beri ayn~~ kalm~~t~r. Xl. ve XII. yüzy~lda z~mni olarak oran~~ artuysa da gerçekte ayn~~ kalm~~t~r. Borçlu biris için % 85'e kadar faiz an~s~na izin
verildi-~ini justinianus kanunlar~ ndan biliyoruz. VI. yüzy~lda oran genelde % 38 olarak görülür. Ancak
gerçek faiz oran~n~n % 6'dan % 8,33'e yükseldi~ini hat~rlatmak gerekir. ~unu da bilmeliyiz ki XI ve XII, yüzy~llar boyunca sadece tüketime yönelik de~il üretim içinde borçlanmaya gidilmi~tir. IX - XII. yüzy~llar aras~ndaki geli~meler için son olarak Bizans ekonomisinin üretken oldu~unu ve bat~da ya~anan ekonomik süreçle benzerlik gösterdi~ini söyleyebiliriz.
Bizans ekonomisinin üçüncü a~amas~n~~ "kay~p yüzy~l" olarak nitelendirilen XIII. as~r olu~-turur. Bu dönem gerçekte 1340 y~l~na kadar uzan~r. Dönemin genel özelli~i XIII. yüzy~lda Bat~~ Avrupa ekonomileri geli~me gösterirken Bizans ekonomisine düzensizlik olgusunun hakim ol-mas~d~r. Gerçekten de 1204 Haçl~~ seferinden 1261 y~l~na kadar Bizans ekonomisinin ne
oldu-~unu söylemek çok zordur. Bu dönem Bizans çal~~malar~~ Iznik üstünde yo~unla~~yor. Ancak
Yu-nanistan, S~rbistan, Bulgaristan'da ve Latinlerin elinde de bir zamanlar Bizans topra~~~ olmu~~ olan devletler mevcuttur. XIII ve XIV. yüzy~llar boyunca bölgede ticaret önemli bir rol oynam~~-ur ve ~talyanlann eline geçmi~tir. Venedik ve Cenova elde ettikleri imtiyazlarla ticarete hakim olarak Bizans üstünde siyasi ve ticari rekabete giri~tiler. XIII. yüzy~lda da nüfus aru~~na paralel olarak üretim art~~~~ devam etti. Imparatorlu~un Iznik'e çekilmesi tar~msal üretimi artt~rd~. Fakat tar~ma yeni toprak alanlar~~ açma faaliyeti bu yüzy~lda yava~lad~~ ve nihayet verimi dü~ük toprakla-r~n terk edilmesi süreci ba~lad~. XIV. yüzy~hn ba~~ndaki fiyat art~~lar~~ bu olgunun bir sonucu idi. Latin i~galine u~rayan Istanbul'daki saray ba~lant~l~~ sanayi çöktü. Buna kar~~l~k Sart ve ~znik'de
1010 KITAP TANITMA
üretim art~~~~ gözlendi. Laskarilerin hakimiyetinde çömlek ve cam üretimi görüldü. Korintos ve Atina'da ise bu ürünlerin üretimi sona erdi. Genel olarak ~talyanlar~n hakim oldu~u ticaret sis-teminde XIV. yüzy~lda pek çok ~ehir çöltme safhas~na girdi. Korintos'daki cam sanayinin yerini Venedik cam edüstrisinin ürünleri ald~. Istanbul'da ipek üretimi sona ererken Latin hakimiyeti alt~ndaki Teb ve Andros gibi yerlerde üretim devam etti. Hatta Venedik kontrolündeki E~riboz gibi yerlere de yay~ld~. Bu yüzy~l~ n karakteristik özelli~i tekstilde ucuz bat~~ mallar~n~n daha ön-ceki Bizans topraklar~ndaki pazarlarda görülmeye ba~lamas~~ ve XIV. yüzy~lda bu e~ilimin çok önemli boyutlara ula~mas~d~r. Bizans ekonomisi bir bütün olarak geni~eleyen pazardan faydala-namad~. XIII. yüzy~lda Bat~~ Avrupa ülkelerinin ekonomik geli~melerinde önemli fakhl~klar var-d~r. Özellikle deniz devlerinin geli~me oranlar~~ dikkat çekicidir. Bizans ise bu geli~ime seyirci kalm~~t~r. Bu nedenlerden dolay~~ XIII. yüzy~l bir bütün olarak Bizans ekonomisi için "kay~p yüz-y~l" olarak tan~mlan~ r. Ancak ~unu da ifade etmek gerekir ki, ekonomik büyüme devam edi-yordu ve toplum genel olarak XIII. yüzy~l~n sonunda ve belki de daha sonra daha zengindir. Po-litik bütün ile ekonomik yap~p birbirinden ay~rmak gerekir. Hatta nüfus art~~~~ 1340'lar~n ba~~na kadar devam etti. Tar~mda ve ta~ra ekonomisinde düzen görüldü. XIV. yüzy~l~n ilk yar~s~nda köylü toplumunda iyile~me görüldü. Sürelebilir topraklar~n oran~nda öküzün toprak sahipleri-nin elinde bulunmas~ n~n bir sonucu olarak büyük mülkiyetler geni~ledi. Kar~n azalmas~~ demog-rafik faktörlerden kaynaklanm~~~ olabilir. Zaten tar~msal ürünlerin pazarlardaki etkisinin azal-mas~~ hem Bizans ~ehirleri hem de uluslararas~~ pazarlar için geçerli idi. Toprak sahibi ile köylü aras~nda angarya, yevmiyeli ve ortakç~~ tarz~ nda i~letmeler a~~rl~kta idi.
Italyan deniz devletleri büyük para kaynaklar~~ ve pazarlar~~ ile Bizans ekonomisinde avantjl~~ oldular. Palaiologoslar döneminde köylü üzerindeki vergi artt~r~ld~, ancak devlet bundan yete-rince yararlanamad~. ~lk iki Palaiologos zaman~nda ~talyanlara imtiyazlar verildi. Sonuçta Bizans imparatorlu~u ve Do~u Akdeniz pazarlar~~ liberalle~ti ve bundan tüccarlar, özellikle de ~talyanlar yarar sa~lad~. Sonuç olarak XIII. yüzy~l~n ikinci yar~s~ nda ve XIV. yüzy~l~n ilk yar~s~nda Bizans ekonomisi sadece iç dinamikleri ile h~rpalanmarru~, ayn~~ zamanda di~er devletlerin ekonomile-riyle de etkisizle~tirilmi~~ ve her taraftan luskaç içerisine al~nm~~t~r.
1340'lardan XV. yüzy~l~ n ortas~ na kadar devam eden ve Bizans iktisat tarihinin son peri-odunu olu~turan dönem "son kriz" olarak adland~r~l~r. "Kay~p yüzy~l~n" ~artlar~~ nüfus ve tar~m, devleti katastrofik bir ~ekilde etkiliyordu. Sürekli bölgesel sava~lar, marjinal topraklarda büyüme sürecini tamamlayan köylülerin gücünün azalmas~, tüm Avrupa'y~~ saran veba, Osmanl~~ yay~l~~~~ ve son olarak da Do~u Akdeniz ticaretinin yeniden yap~lanma süreci Bizans'm kesin çökü~ü yaratt~. Üstelik yüzy~l~ n ortas~ nda Mo~ol bar~~~ n~n sona ermesi ~stanbul'un ekonomik önemini azalt~r-ken Memluklular~ n do~u lüks ticaret mallar~n~n ç~k~~~~ için daha güvenli ve daha karl~~ olmas~, Asya yollar~ndan ticaret merkezlerine ve kuzeye ba~l~~ ticarette de Bizans'~n etkisini azaltt~. Ve-nedik ve Ceneviz aras~ndaki daimi sava~lar ve rekabet, uluslararas~~ ticareti tehlikeye soktu ve Bi-zans'~~ olumsuz bir ~ekilde etkiledi. Bu yüzy~lda Avrupa ekonomilerindeki çökü~~ genel olarak nü-fusun azalmas~ndan kaynaklan~yordu. Bat~~ Avrupa'da oldu~u gibi Bizans'ta nünü-fusun azalmas~~ ki~i ba~~na dü~en gelirin artmas~ n~, para kaynaklar~n~n birkaç ki~inin elinde toplanmas~n~, i~e ba~l~~ olarak kiralar~ n dü~mesine ve gelirin tar~m i~çileri ile köylüler lehine yeniden da~~ t~m~na yol aç~yordu. Gerçekte ise, Bizans topraklar~ nda bu etkilerden baz~lar~~ görülmü~tür. Kaynaklar çok zengin birkaç ki~inin elinde ya da baz~~ manast~rlar~n mülklerinde toplanrru~ur. Yüksek bi-reysel kazançlar ve f~rsatlar uluslararas~~ düzeyde olmu~tur. Toprak ucuzlam~~, emek kaba kuv-vetle elde edilmi~tir. Bizans topraklar~ nda siyasi ve askeri olaylar a~~r~~ derecede güvensizlik or-tam~~ yaratm~~~ ve kaynaklar tükenmi~tir. Çok üstdüzeyde makamlar~~ tutan ve para birikimleri bu-lunan baz~~ Bizansl~~ yetkililer, yat~r~ mlar~n~~ ~talya'da yapmay~~ tercih etmi~lerdir. Zapfiam~~~ ve gü-cünü yitirmi~~ devletin krizden ç~kmas~~ için her hangi bir umut kalmam~~t~r.
Bizans imparatorlu~u bir zamanlar zenginli~in ve Iüksiin bir imaj~~ olarak alg~lan~yordu. Örne~in, VII. Konstantin saray~~ gümü~~ lambalar, alt~n i~lemdi parlak perdeler, zengin hahlarla dekore edilmi~~ ve içindeki memurlar~n ipekten ve alt~n nak~~~ i~lemdi elbiseler giyimi~~ olarak tasvir ediyor. Lutprandis, 940 y~l~nda ~stanbul'a yapt~~~~ seyahatinde imparatorluk saray~ndaki al-t~n kapl~~ mekanik tahtlardan, ötu~en ku~lardan, kükreyen arslanlardan ve ziyaretçilerin arz oda-s~na huzura gelmelerinden önce tahu yukar~ya kald~ran makinamn ihti~am~ndan ~a~akalm~~ur. I. Manuel Komnenos ise, Selçuklu sultan~~ II. K~l~ç Arslan için bir resepsyon düzenlemi~ti. Taht odas~~ çok görkemli bir ~ekilde dö~enmi~ti ve imparatorun kendisi alt~n, inci, de~erli ta~lar ile milzeyyen bir ~ekilde sultana yeteri kadar imparatorun büyüklü~üne inand~rm~~t~. IX. Konstan-ün Monomachos ise, halifeye hediye olarak 500.000 alt~n sikke göndermi~ti ki bu 2.2 ton a~~rl~k yap~yordu. I. Manuel de, hususi olarak Sicilya'ya yapt~~~~ gezide 8 ton a~~rli~a ula~an 2.160.000 sikke harcam~~t~. 1204 y~l~nda Istanbul'un Haçhlpr taraf~ndan ya~malanmas~ndan sonra bu öl-çüde Bizans ihti~am~ndan bahsedilmez.
Eser, Bizans iktisat tarihi alan~nda ~u ana kadar yap~lm~~~ en kapsaml~~ çal~~mad~r. Yazarlar~~ aras~nda N. Oikonomides, A. E. Laiou, Anna Avramea, J. Lefort, A. Bryer, J. P. Cheynet gibi Bi-zans tarih yaz~m~nda hakl~~ ~öhret kazanm~~~ bilimadamlar~n~n bulunmas~~ eserin de~erini daha da artur~yor. Ayr~ca arkeoloji, hukuk, tarih ve iktisat gibi bilimlerin interdisipliner çal~~mas~yla orijinal makaleler yeni bilgiler sunuyor. Ancak san~yorum ki, eserin en önemli yan~, Bizans im-paratorlu~unun Anadolu topraklar~~ üzerinde Selçuklu, Balkan topraklar~~ üstünde de Osmanl~~
~mparatorlu~unu kuran Türklerin, Bizans iktisat tarihini bu çal~~mada ayr~ nt~l~~ olarak
bulabile-cek olmas~d~r. Eser, tarihçilerin yan~s~ra arkeologlar~n, hukukçular~n, sanat tarihçilerin ve tarih sevenlerin de ilgisini çekecek niteliktedir.
