KÖL T~G~N YAZITININ Ç~NCE YÜZÜ HAKKINDA
AHMET TA~A~IL
Mo~olistan'daki Türk An~ tlar' Projesi çerçevesinde 2002 y~l~n~n 16 Temmuz-17 A~ustos tarihleri aras~nda Ko~o Çaydam Gölü yak~n~nda bulu-nan Orhun Yaz~ tlar~mn Çince metinleri üzerinde incelemeler yapt~m'. Daha önce Gök-Türk tarihi ile ilgili Çin kaynaklar~ndaki orijinal bilgiler üzerinde çal~~t~~~m için ve bu konularda iki kitap yarnlad~~~m2, iki kitab~~ da yaymla-mak' üzere oldu~umdan konuya çok a~ina idim. Fakat, yine de Köl Tigin ve Bilge Kagan yaz~ tlar~m görmenin, orijinal metnin üzerinde çal~~man~n beni heyecanland~rd~~~m söylemem gerekir.
Bahsetti~im tarihler aras~nda önce Köl Tigin Yaz~ n= Çince yüzü, daha sonra Bilge Kagan Yaz~n= Çince yüzü üzerlerinde çal~~t~m. Köl Tigin Yaz~-tm~n Çince metninin sat~rlar~n~~ kendi kompozisyonuna göre sa~dan sola do~ru sondaki tarihle ilgili ifade dahil numaraland~rd~m. Her bir sat~rdaki karakterleri (Çince terminolojiye uygun olarak kelime yerine karakter sözü kullamlacakt~r) kodlamak suretiyle inceleme f~rsat~~ buldum. Neticede mev-cut karakterlerin hepsini kopyalad~ m. Maalesef sat~rlarm alt taraflar~ na do~ru gelen yerlerinde kopmalar olmu~tur. Bu durum metni anlamland~r-may~~ zorla~t~rmaktad~r. Daha önce yaz~tm bu metnini tercüme eden yabanc~~ ilim adamlar~~ kopmalar~n baz~lar~n~~ Çince kompozisyonun üslubuna uygun doldurmaya çal~~m~~lard~r. Eski Çin imparatorlar~mn bu ifadelerinin ve mek-tuplar~n~n tarz~~ bellidir. Dolay~s~yla doldurmalar~n gerçe~e yak~n yap~ld~~~n~~ söylemek mümkündür. Ancak, metnin içinde geçen baz~~ Türkçe unvan ve ~ah~s isimlerinin tam anla~~ lamad~~~ n~, yine metnin yaz~l~§ tarz~ n~ n Çin dü-~üncesine göre oldu~unu, fakat yorumlarken, objektif gözle bak~ lmad~~~ m fark ettim. Bunun yan~ nda çok say~da karakter metnin kopyalar~na göre 1 2002 y~l~~ Ara~t~rma Proje Ba~kan~~ Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ö~retim üyesi say~n Prof.Drilharni Durmu~'a ~ahs~m~~ projeye davet etmelerinden dolay~~ te~ek-kür ederim.
2 Gök-Türkleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995(2003 ikinci bask~ ); Gök-Türkler II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
3 Gök-Türkler III ve Çin Kaynaklar~na Göre Eski Türk Boylar~ , Türk Tarih Kurumu, Ankara 2004.
okundu~u için farkl~~ de~erlendirilmi~tir. Yaz~lar~~ ta~~n üzerinde incelemenin büyük faydas~~ oldu ve çok say~da daha önce yay~nlananlardan farkl~~ karakter-ler tesbit ettim. Bu suretle tercüme de farkl~~ ortaya ç~kt~.
Kendim Gök-Türk döneminin resmi hanedan tarihleri olan Chou Shu, Suei Shu, Chiou T'ang Shu ve Hsin T'ang Shu gibi kaynaklarda kay~tl~~ belge-ler üzerine çal~~t~~~m için meme yabanc~~ de~ildim. Söz konusu kaynaklarda kay~ tl~~ imparator mektuplar~~ da inceledi~im için metni anlamland~rmay~~ bunlara uygun yapt~m. Dolay~s~yla metnin yaz~l~§ tarz~, mant~~~~ ve dü~üncesi beni fazla zorlamad~. Ancak, baz~~ karakterlerin bozulmu~~ olmas~~ ve kopuk-luklarm anlamland~rmay~~ güçle~tirdi~ini söylemem gerekir. Metnin muhte-vas~n~, yaz~l~~~ maksad~n~~ ve son durumu hakk~ndaki bilgileri a~a~~da de~er-lendirdim.
Köl Tigin Yaz~tma göre çok daha harap durumdaki Bilge Kagan Yaz~t~ -n~n Çince yüzünde çok daha fazla yeni karakter tesbit etme imkan~ m oldu. Ancak, bunlar~~ silinmeler dolay~s~yla anlamland~rmak, hayli zordur. 'Yine de Bilge Kagan Yaz~tm~n Çince metni üzerinde bir makale yay~nlamay~~ dü~ünü-yorum.
Köl Tigin'in Kimli~i
Ünlü kumandan ve devlet adam~~ Köl Tigin, II.Gök-Türk Devleti' ni 716-734 y~llar~~ aras~nda idare eden Bilge Kagan'~n karde~idir. Babalar~~ Kutlug Kagan(682-691) öldü~ünde Köl Tigin yedi ya~~nda, a~abeyi Bilge ise sekiz ya~~nda oldu~u için, amcalar~~ Kapgan(692-716) tahta geçmi~ti. Hükümdarl~-~~n~ n ilk y~llar~nda devletini güçlendirme anlam~nda çok önemli i~ler yapan Kapgan, Çin'deki esir Türkleri kurtarm~~, kuzeyde K~rg~zlar~~ do~udaki Türk ve Mo~ol boylar~n~, ba~ta Türgi~ler olmak üzere Bat~~ Türkistan'~~ da devlete ba~lamay~~ ba~ard~~ (702'e kadar). Onun bu faaliyetleri sürerken 15-16 ya~la-r~na Bilge ve Köl Tigin karde~ler devlet kademelerinde görev almaya ba~lad~-lar. A~a~~da aç~klamaya çal~~t~~~m~z Köl Tigin'in, a~abeyi Bilge'nin kendi a~-zindan anlatt~~~~ ba~ar~lar~~ kazan~rken ~öhreti de günden güne art~yordu.
Ancak, 708 y~l~ndan itibaren Gök-Türk ülkesini tamamen boy isyanlar~~ kaplay~nca Bilge ve Köl Tigin'e büyük i~~ dü~mü~tü. 716 y~l~nda Kapgan Ka-gan'~n Bay~rkular taraf~ndan öldürülmesine kadar adeta sava~tan sava~a ko-~arak, devletin da~~lmasm~~ önlediler. Ama bunca kahramanl~klar~ na ra~men amcalar~~ Kapgan'~n o~lu ~nel'in(~ni ~l?) hiç lay~k olmad~~~~ halde tahta oturmas~na sessiz kalmalar~~ beklenemezdi. Çünkü millet ~nel Kagan'~~ istemi-
KÖL T~G~N YAZITININ Ç~NCE YÜZÜ HAKIUNDA 405 yordu. Nitekim Köl Tigin yapt~~~~ bir darbe ile onu tahttan indirdi. Yerine a~abeyi Bilge'nin kagan olmas~n~~ sa~lad~. Babas~~ zaman~ndan beri devlete hizmet etmi~~ olan ünlü vezir Tonyukuk da millet taraf~ndan çok sevildi~i için eski görevine getirildi. Tonyukuk bir stratejist, Köl Tigin askeri i~lerin ku-mandan~~ olarak Bilge'nin yard~mc~s~~ oldu. Hep birlikte birkaç sene içinde devleti derleyip toparlad~lar. Devlet eski gücüne kavu~mu~, ülke içinde huzur sa~lanm~~, kom~u Çin, Gök-Türklerin gücünü kabul edip bar~~~ yapmak zo-runda kalm~~t~.
731 y~l~na gelindi~inde Bilge ve II.Gök-Türk Devleti böyle büyük bir kahraman~n' kaybediyordu. Dolay~s~yla onun ölümü a~abeyi Bilge'yi çok üzmü~tü. Çinliler ba~ta olmak üzere bütün kom~ular~ndan yo~~ (cenaze) tö-renine kat~l~m oldu. A~abeyi karde~inin ad~n~n ölümsüzle~tirilmesi için bir yaz~t dikilmesini istedi. Çin imparatoru, onun yo~~ törenine kat~lmas~~ için el-çiler gönderdi~i gibi bark~n~n yap~lmas~, hayat~nda kazand~~~~ ba~ar~lar~n dört duvar~na resmedilmesi ve nihayet yaz~t~n bir yüzüne kendi ifadesini ya-z~lmas~~ için bu konularda alt~~ usta göndermi~ti. Yaz~t ve bark yani külliye ta-mamland~ktan sonra Bilge Kagan hem hayranl~~~n~, hem üzüntüsünü gizle-yemiyordu. Gök-Türk ülkesinde böyle bir eser daha önce yap~lmam~~t~. Buna hayran olan Bilge, karde~inin sava~~ sahnelerinin resimlerini duvarlarda gö-rünce kederleniyor, gözleri doluyordu.
Çince Metnin M~~htevas~:
Çin imparatoru Hsüan-tsung, Köl Tigin'in yaz~t~na yaz~lmas~~ için gön-derdi~i mektubunda, kendi devlet anlay~~~na kozmolojisine uygun dü~ünce tarz~n~~ yans~tm~~t~r. Önce evrenin ve dünyan~n yarat~l~~~ndan ba~lam~~, sonra yeryüzündeki insanl~~a gelmi~tir. Bu noktada Çin'in efsanevi ilk imparato-rundan devamla, eski Çin felsefesinin izlerini katm~~t~r. Özellikle M.Ö. III. as~rdan önceki dönemlerde yaz~lar~~ felsefi ve link ~iir kitaplar~ndan al~nt~lar yapm~~t~r. Özellikle ~mparatorun, Konfüçyus ö~retileri do~rultusunda yaz~-lar~~ She-ching adl~~ eserden etkilendi~i ve al~nt~lar yapt~~~~ anla~~lmaktad~r.
1890'11 y~llarda daha önceki tercümeler yap~ld~~~~ s~ralarda Gök-Türk ta-rihine ait birçok problem henüz çözülememi~ti. Bundan dolay~~ Türkçe un-vanlar, ~ah~s ve kabile isimlerin anla~~lmas~nda hem transkripsiyon hem de anlama problemlerinin ya~and~~~~ görülmektedir.
Daha sonra bilinen tarihe gelen imparator, Büyük Hun ~mparatorlu~u'-nun parlak dönemlerine de~inmemi~, ancak, M.Ö. 58-52 aras~na temas et-
mi~tir. Çünkü, bu dönemde ülkesi içinde taht kavgalar~ndan dolay~~ çaresiz kalan hükümdar (~an-yü) Ho-han-ye'nin, Çin'in siyasi üstünlü~ünü kabul edi~ini örnek göstererek, tarihi Türk-Çin dostlu~unu vurgulamaktad~r. Bunda maksat Gök-Türklerin Çin'in siyasi üstünlü~ünü kabul ettikleri tak-dirde aralar~nda daima bar~~~ olaca~~na i~aret etmektir.
Arkas~ndan imparator Hsüan-tsung'un da mensup oldu~u T'ang dan~n~n kurulu~u ve geli~mesi aç~klanmaktad~r. 618'de kurulan T'ang hane-dan~~ 626'da tahta geçen ikinci imparator T'ai-tsung'la h~zla büyümü~, Asya'-n~n en büyük devleti olmu~tu. T'ai-tsung'a 630'dan sonra Do~u ve Bat~~ Gök-Türk Devletleri ba~land~~~~ gibi Orta Asya'n~n di~er ~ehir devletleri de Çin hakimiyetini tan~mak zorunda kalm~~t~. Bu tarihi süreç yani 630-682 aras~n-daki fetret devri üzerinde de durulmaktad~r. Söz konusu durumu Hsüan-tsung, yine Çin devlet anlay~~~na uygun olarak aç~klamaktad~r. Çin'de kuru-lan hanedanlar~n en çok korktuklar~~ kuzeyden Çin'e sald~r~lar oldu~u için, bunlar~n durmas~n~n kendileri için önemi anlat~lmaktad~r.
Akabinde Köl Tigin'in kimli~i, askeri ba~ar~lar~~ ve Bilge Kagan'~n kar-de~i olmas~n~n ayr~cal~~~~ aç~klanmaktad~r. Dolay~s~yla onun vefat~ndan duyu-lan üzüntü ifade edilmektedir. Nihayet, Bilge Kagan'~n Orta Asya ve Çin için ta~~d~~~~ öneme de~inilmekte, dostlu~un böylece sürece~i söylenmektedir. Neticede dostlu~un ve bar~~~n uzak Kuzey Asya bozk~rlar~nda bilinmesi için yaz~t~n dikildi~i yaz~lmaktad~r.
Köl Tigin'in Faaliyetleri Hakk~nda:
684 y~l~nda do~an Köl Tigin'in sava~~ alanlar~ndaki bilinen ilk ba~ar~s~~ 700 tarihinde yap~lan Kansu seferi s~ras~nda Çin ordusu kumandan~~ Wei Yüan-chung'un ye~enini canl~~ yakalay~p eliyle amcas~~ Kapgan Kagan'a sun-mas~d~r4. Ancak, bundan önce de Köl Tigin'in kat~ld~~~~ askeri faaliyetler ola-bilir dü~üncesindeyiz. Belki göze çarpan belirgin bir hareketi görülmedi~i için kaynaklarca zikredilmemi~~ olabilir. Ayr~ca Bilge kendi yaz~unda bu hadi-seyi 701 ile tarihlemektedir. Dolay~s~yla söz konusu ba~ar~n~n Köl Tigin tara-f~ndan 700-701 y~llar~nda gerçekle~tirildi~i sonucuna varmam~z mümkündür. Alt~~ Çub So~claklarma yap~lan Kapgan idaresindeki Köl Tigin ve Bilge'nin de kat~ld~~~~ hücumda önce onlar bozguna u~raulm~~t~. Arkas~ndan Çinli Ong Tutuk, yani Wei Yüan-chung elli bin ki~ilik ordu ile üzerine geldi. Her halde
KÖL T~G~N YAZITININ Ç~NCE YÜZÜ HAKKINDA 407
at~~ çarp~~malar esnas~nda öldü ki, yaya olarak at~l~p, hücum etti ve yakalad~~~~ Çinli kumandan~n ye~enini kagan~na götürdü. Neticede Çin ordusu orada imha edildi 5.
Köl Tigin 705 y~l~nda Çinli general Sha-t'o Chung-i ile yap~lan sava~a ka-t~ld~. Çarp~~malar s~ras~nda önce Tad~k Çor'un boz atma, arkas~ndan I~bara Yamtar'~n boz atma, sonra Y~~en Sili~~ Bey'in giyimli don atma binerek hü-cum etmi~, ancak atlar~n hepsi ölmü~tü. Hatta Köl Tigin'i z~ rh~ndan ve kaf-tan~ndan yüzden fazla okla vurmu~lar, ama yüzüne ve ba~~na de~memi~ti. Neticede ad~~ geçen Çinli kumandan~n 80 bin ki~ilik ordusu da ma~lup edilmi~ti6. Bu hadiseden sonra 710 y~l~ndan önce Türgi Yarg~n Gölü'nün ke-nar~nda Y~r Bay~rku'lar~n Ulu~~ Erkin'i ile yap~lan sava~ta Köl Tigin büyük ya-rarl~l~klar göstermi~, ma~lup Ulu~~ Erkin az say~daki askerleriyle kaç~ p git-mi~ti7. Bilge'nin 710 y~l~ndaki K~rg~z seferinin arkas~ndan Türgi~ler üzerine yap~lan hücumlara Köl Tigin bizzat kat~larak çok say~da ba~ar~~ elde etmi~tir.
Hatta, Az'lar~n valisini eliyle yakalamak gibi üstün bir ba~ar~~ daha gös-terdi. Ma~lup Türgi~lerin arta kalanlar~~ öldürüldü ve Tabar'da yerle~tirildi-ler. Bundan sonra Demir Kap~'ya yap~lan seferin akabinde Türgi~ler yine dü~man olmu~lar ve Maveraünnehr'e do~ru gitmi~lerdi. Köl Tigin az say~da askerle onlar~n pe~inden gönderildi. Gücünün azl~~~na ra~men Köl Tigin büyük bir sava~~ yapm~~, Alp Salç~~ K~r atma binerek çap~~malara kat~lm~~, ne-ticede Türgi~ler yine bozguna u~ram~~lard~8.
Bundan sonra Ko~u Totok(Tutuk)la sava~an ve onun çok say~da askerini öldüren Köl Tigin, 711 y~l~nda patlak veren Karluk isyanlar~n~n bast~r~lmas~~ i~lerinde de ba~~ rol oynad~. Karluklarla Tamag Iduk Ba~'ta sava~t~~ (714). On-lar yenildikten sonra AzOn-lar üzerine yüründü; çünkü onOn-lar da dü~man ol-mu~tu. Kara Göl'de Azlarla sava~~lm~~; Alp Salç~~ K~r atma binen, Köl Tigin, Azlarm reisi ~lteberi canl~~ yakalam~~, boy halk~n~~ da a~~r bozguna u~ratm~~t~. Boy isyanlar~~ neticesinde II.Gök-Türk Devleti ülkesi tamamen kar~~t~~~nda Dokuz O~uz Boylar~~ da ba~~ kald~rm~~lard~. ~zgiller ma~lup edilmi~, ancak Alp Salç~~ K~r At~~ çarp~~malar esnas~nda ölmü~tü. Dokuz O~uzlar~~ olu~turan boylarla bir y~lda tam be~~ kez önce Togu Bal~k'ta, ikinci kez Ko~ulgak'ta
5 KT D. 32; Bu konuda ayr~ca Bk. A.Tasa~~l, "Kapgan Kagan", Belleten, say~~ 218, s.63. 6 KT D, 33,34; Konuyla ilgili Çince bilgiler için Bk. Chiou T'ang Shu I94A, s.5170; Hsin
T'ang Shu 215A, s.6945; ayr~ca Tasa~~l, ayn~~ makale, s.64-65.
7 KT D, 34-40. 8 KT D,34-40.
Edizlerle, üçüncü Bolçu'da O
~uzlarla, dördüncü Çu~~ Ba~~ 'nda sava~~lm~~t~. Bu iç mücadeleler esnas~nda Gök-Türk Devleti yöneticileri ve ordular~~ çok zor durumlarda kalm~~lard~. Tongra'lardan bir grup bizzat Köl Tigin tara-f~ndan da~~t~lm~~u. Be~inci sava~~ yine O~uzlarla Ezgenti Kad~z'da yap~lm~~; bu da galibiyetle sonuçlanm~~t~. Ancak, O~uzlarla yap~ lan sava~lar daha uzun süre devam etmi~ti. O~uzlar~n karargah~~ basmalar~~ s~ ras~ nda onun ola~a-nüstü gayreti neticesinde dü~man geri püskürtülebilmi~ti. Neticede Köl Ti-gin'in Öksüz K~r Atina binip hücum etmesi, dokuz eri m~zraklamas~~ saye-sinde karargah kurtar~lm~~, annelerin ablalar~n, prenseslerin di~er hayatta kalanlar~n cariye olmas~~ önlenmi~ti. Bilge Kagan'~n ifadesine göre e~er Köl Tigin olmasa onlar~n hepsi ölecekti 9.
Bütün bunlar bize Köl Tigin hakk~ nda Çin kaynaklar~ n~ n verdi~i "ola~anüstü asker, sava~may~~ iyi bilir, böyle i~lerde mükemmeldir" ~eklindeki karakter tahliliyle tamamen uyu~maktad~ rm.
Köl Tigin'in Ölümü ve Yaz~t~nin Dikilmesi:
Köl Tigin, Koyun y~l~n~n birinci ay~n~n 17. Günü (27 ~ubat 731) ölmü~tü. Ayn~~ y~l~n dokuzuncu ay~n~n 27 günü cenaze(yog) töreni yap~ lm~~ t~ . Bark~~ - n~n, bedizinin ve yaz~t~n~n ise bir sonraki y~ l olan Maymun y~l~n~ n yedinci ay~n~n 27. Günü yani 21 A~ustos 732'de tamamland~~~~ bilinmektedirn.
Köl Tigin Koyun y~l~nda, on yedinci günde vefat etti. Dokuzuncu ay~ n yirmi yedisinde yas (yog) törenini tamamlad~k. Türbesini, resimlerini heykel-lerini ve kitabe ta~~n' Maymun y~l~nda, yedinci ay~n yirmi yedisinde hep bi-tirdik. Köl Tigin kendisi k~rk yedi ya~~nda idi. Ta~, türbe ustalar~ n~ , bunca ressam ve heykeltra~' Tuygun ~lteber getirdi12.
Çin kaynaklar~na göre Köl Tigin, K'ai-yüan saltanat devresinin 19 y~l~nda yani 731 y~l~nda ölmü~tü. imparator Hsüan-tsung, Muhaf~z k~ tas~n~n generali olan Chang Ch'ü-i'yi ve Adalet Bakanl~~~n~ n mahkumlar dairesi ba~kan~~ Lü
9 KTK 1-10.
1° Chiou T'ang Shu 194A,s.5173; Hsin T'ang Shu 215B, s.6051. 11 Kül Tigin Yaz~ t~, kuzey yüzü, 10,11.12. sat
~ rlar ve de kuzey-do~u yüzü; ayr~ca Bk. R.Giraud, L'Empire de Turc Celeste's, s.76,120; L.Bazin, Les Systemes Chronologiques dans le Monde Turc Anciens, Budapest 1991, s.142 ; ~ .Kafeso~lu, Türk Milli Kültürü, ~stanbul 1987, s.119; 0.F.Sertkaya, Gök-Türk Tarihinin Meseleleri, Ankara 1995,s.94-95; 0.Sertkaya, "Köl Ti-gin Yaz~t~~ Ne Zaman Yaz~ld~~ ve Dikildi?", Orkun, sayYaz~dan , Ankara 1988, s.22-25. ~~ 57, kas~ m 2002, 5.18-21. T.Tekin, Orhon
KOL T~GIN YAZITININ CINCE YÜZÜ HAKKINDA 409 Hsiang'~~ ba~~ sa~l~~~~ dileyen bir mektup vermek, cenaze törenine kat~lmak ve kurban sunmak üzere Bilge Kagan'a göndermi~ti. imparator Hsüan-tsung ayr~ca duygular~n~n mezar ta~~na oyularak yaz~lmas~~ için, bunun yan~nda bir heykel yap~lmas~~ ve dört duvar~na Köl Tigin'in sava~~ sahnelerinin resmedile-cek oldu~u türbe tesisi için alt~~ tan~nm~~~ eli becerikli adam yollam~~u. Onlar o kadar ustaca güzel yazd~lar ki, Türkler daha önce böyle bir ~eyi görmemi~-lerdi. Mo-chih-lien( Bilge Kagan), bunlara bakt~~~~ zaman daima kederleni- yordu13.
*
*
ti3 t- 913 [Iz
A.z=
e
M P
~TS
grl
it El tff
M 4 1E1
*
t
3.1
g 431
Çince Metnin Durumu
Yaz~un yukar~s~ndaki ana ba~l~k metninin geni~li~i 31 cm , yüksekli~i 41 cm'dir. Müteveffa Köl Tigin'in Yaz~n anlam~na gelen alt~~ Çince karakter mevcuttur.
Esas meme bakt~~~m~zda a~a~~daki de~erlendirmeleri yapmam~z müm-kündür:
13 Hsin T'ang Shu 215B, s.6053-6054. Bu konuda ayr~ca Bk. Liu Mau-tsai, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken(T'u-küe), Wiesbaden 1958, s.228-229. Chiou T'ang Shu 194A, s.5177'de ise
4sx, 4 Z
_±. gi X ,T4
175
WrJ
ki E Z it 1E1
1¥ A*
"Yirminci y~lda Köl Tigin öldü. imparator, Muhaf~z ordusu generali Chang Ch'ü-i'yi ve Adalet bakanl~~~~ mahkumlar dairesi ba~kan~~ Lü Hsiang'~~ mektupla yabanc~lar~n içine girip kur-ban sunmas~, ayr~ca yanun~n dilcilmesini emretti. imparator, kendi sözlerini yaz~ta yaz~lmas~, yine türbesini dikilmesi, ta~~ heykelinin oyulmas~, dört duvar~na onun Köl Tigin'in sava~~ tasvirle-rinin yap~lmas~~ için adamlar gönderdi" ~eklinde kaydedilen ifadeler vard~r.
Ba~l~~~n yüksekli~i 26 cm olup be~~ karakter bulunmaktad~r. Metnin en sonundaki tarihin yaz~ld~~~~ sütun dahil bütün sat~rlar sa~dan sola do~ru istif-lenmi~tir. Bu yönde ba~l~ktan sonra her bir sat~r~~ numaraland~rd~~~m~zda ~u sat~r uzunluklar~~ söz konusudur: 1-171; 2-178; 3-171; 4-164; 5-160; 6-166; 7-176; 8- 178; 9-182; 10-160; 11-194; 12-165; 13-111 cm.dir. Sadece 10.sat~ rda herhangi bir kopma olmad~~~~ taraf~m~zdan tesbit edilmi~tir. Sat~rlar~n en büyükleri dikkate al~narak kopmalar dahil en fazla 200 cm. olabilece~i anla-~~ lmanla-~~ur. Di~er yandan gövde metnin geni~li~i 78 cm. dir.
Ana metindeki karakterlerin boyutlar~~ de~i~mekle birlikte yükseklikleri karakterine göre ortalama 3- 3,5 cm aras~ndad~r. Geni~likleri de karakterle-rine göre de~i~mekte olup 4-4,5 cm dir.
Tesbitlerimize göre ana metinde mevcut sa~lam karakter say~s~~ 385'tir. Normalde olmas~~ gereken karakterlerin toplam rakam~~ 422'dir. ~u halde 37 karakter çe~itli etkenler sebebiyle bir ~ekilde kopmu~~ ya da silinmi~tir. Sat~r-lar itibar~yla mevcut karakter say~Sat~r-lar~:1-31;2-31;3-31; 4-30; 5-30(1 tanesi ya-r~m); 6-30; 7-32(1 tanesi yaya-r~m); 8-34(2 tanesi silik); 9-33(1 tanesi); 10-29; 11-35; 12-12;13-20'dir.
Asl~nda yaz~l~~ alan~n tamam~~ karakter boyutlar~~ ve sat~r aral~klar~~ ile yük-seklikleri dikkate al~narak hesapland~~~nda metinde 504 karakter yer alabilir. Ancak, Çince metnin kompozisyonu 422 karakter üzerine kurulmu~tur. Daha önce metin üzerinde çal~~an sinologlar, mevcut 385 karakterin say~s~n~~ çe~itli doldurmalarla 394'e ç~karm~~lard~r.
Yaz~m~~ Bulunu~u ve Çince Metnin Üzerinde Çal~~malar:
1889 y~l~nda Rus co~rafya Cemiyeti ad~na Mo~olistan'da ara~t~rmalar yapmaya gönderilen Nikolay Mihayloviç Yadrintsev(1842-1894) Urga (Ulan Bator)'ya 400 km. mesafede Karakorum ve Karabalgasun'a yakla~~k 50 km. kadar uzakta, Orhon Irma~~mn k~y~s~~ ile Koço-Tsaydam Gölü civar~nda Köl Tigin ve Bilge Kagan an~ tlar~n~~ buldu". Otto Donner(1835-1909) ile J.R.Aspelin, 1890 y~l~n~n Ocak-~ubat aylar~nda Moskova'da toplanan VIII.
ar-keoloji kongresinde Yadrintsev'den Mo~olistan'da iki yeni an~m~~ bulundu-~unu ö~rendiler. Bunun üzerine Fin-Ugor Cemiyeti, Alex Olai Heikel (1851-1924) ba~kanl~~~nda bir heyeti, 1890'da Koço Tsaydam bölgesine gönderdi. 14" Predvaritel'nly otçet o poezdke arheologiçeskiyu i etnofiçeskinr tsel'yu v severniyu Mongoliyu i verh~in~~ Orhona", ~zvestiya Vosto.Sib.Otd. i.R.G.O. XX/4. 1889, s.1-13.
KÖL T~G~N YAZITININ Ç~NCE YÜZÜ HAKKINDA 411 Heikel, 16 A~ustostan itibaren Köl Tigin ve Bilge Kagan yaz~tlar~mn kopyala-r~m ald~~ ve ~rkutsk, Tomsk üzerinden 1891 Haziran'~nda Helsinki'ye döndü. Bu arada Urga(Ulan Bator) 'da Heikel'den yaz~nn Çince metin kopyalar~n~~ alan M.Popoff, derhal Rusça'ya tercüme edip yarnlam~~t~r. Bunun üzerine Georg von Gabelentz(1840-1893), Köl Tigin Yaz~ nmn Çince metninin, Gab-riel Daveria(1844-1899) da Bilge Kagan Yaz~ un~n Çince metin tercümelerini yapt~. 1892'de Köl Tigin ve Bilge Kagan Yaz~ tlar~n~n kopyalar~~ ve resimleri-nin albümü yay~nland~.
1891'de Petersburg ilimler Akademisi, Radloffun ba~kanl~~~nda bir he-yeti bölgeye gönderdi. Elde edilen bilgileri Radloff iki seri halinde yay~nlad~: 1-Trud~~ Orhonskoy Ekspeditsy, 2- Sbornik Orhonskoy Ekspeditsy. Atlas ilk sende Fin-Ugor Cemiyeti ile ayn~~ y~lda yay~nlanm~~t~~ (1892) 15. Söz konusu At-las~n di~er fasikülleri 1893(2.fasikül), 1896(3.fasikül) y~llar~nda bas~lm~~ur.
Vilhelm Ludvig Peter Thomsen (1842-1927) yaz~ tlar~ n Türkçelerini çözdü ve 15 Aral~k 1893'teki Danimarka ilimler Akademisinin toplant~s~nda okuduktan sonra derhal yay~nland~'''. Bunu Radloff un yay~n~~ takip etti 17.
Bu arada E.H.Parker, Orhon yazulanyla ilgili geni~~ bir de~erlendirme-sini yay~nlad~'''. 1892'de Gustav Schlegel, Köl Tigin Yaz~ nmn Çince metnini tercüme etti'''. Bundan yedi y~l sonra Tokyo'da Kurakichi Shiratori, yine ayn~~ metni Almancaya tercüme etti20.
Ülkemizde ise Hüseyin Nam~k Orkun haz~rlad~~~~ Eski Türk Yaz~tlar~~ adl~~ eserinde Köl Tigin'in Çince metninin Parker taraf~ndan yap~lan ~ngilizce tercümesini Gazi Terbiye Enstitüsü ö~retmenlerinden Hadiye Erturkan'a Türkçeye çevirterek yarnlam~~t~r 21.
15 Atlas Drevnostey Mongolii, izdanmy po poruçeniyu imperatorskoy Akademii Nauk
V.V.Radlov~m Trud~~ Orhonskoy Ekspeditsiy v~p.1, SPb.1892.
16 "Dechifr ~nent des ~nscriptions de L'orkhon et de L'~enisei Notice preliminaire", Bulle-tin de L'Academie Royale des Sciences et des Letter de Danemark, 1893, Copenhague 1894, s.285-299.
17 Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei(XI-460 s.), Petersburg.
18 "Inscription de L'Orkhon", journal of the China Branch of the Royal Asiatic Society, XXX/ 1(1896-97) Shang-hai 1899,1-38.
16 La St6e Funeraire du Teghin Giogh et ses copistes et traducteurs chinois, russes alle-mands, Memoire de la Societ. Finno-Ougrienne, III, Helsingissa 1892, 45-56.
2' Die chinesische Inschrift auf dem Cedenkstein des K'üe T'e-kin am orkhon, Tokio, august 1899, s.2-24.
Çince Metnin Tercinnesi: Müteveffa22 Köl Tigin'in Yazan
Müteveffa Köl Tigin Yaz~n:
IR 4
1.satu-
Wt.
P711
W
4 3% FA il' 13*
fil~~ gq
g
* I Iffl
~u Mavi Gökler" ki, kainatta örtmedi~i(korumad~~~ ) yoktur. Gökyüzü 24 ve insanlar kar~~l~kl~~ uyum sa~lad~klar~nda dünyada (yer yüzünde) büyük bir ahenk olur. Onun havas~, evrende ve yeryüzündeki her ~ey karanl~k ve ayd~n-l~~a(yin-yang)25 ayr~ld~~~~ için hali haz~rda (uygulamada) her birinin reisleri vard~r(her biri idarecileri taraf~ndan idare edilir). Asl~nda (Hsiao-hou'nun) sonraki
22 Müteveffa anlam~ na gelen Ku karakterinin ayn~~ zamanda eski, ya~h, arzu, niyet, bundan dolay~, sebeb ve benzeri kar~~l~klan da vard~r. Bu durum göz önüne al~nd~~~nda Müteveffa Köl Tigin'in hat~ras~ na gibi anlam da verilebilir.Bk.Liang Shih-ch'iou, Chinese-English Dictionary, Tai-pei 1986,5.441.
23 Gök, Mavi Gök, X Çin kozmogolojisinde çok önemli yer tutmaktad~r. Ayn~~ zamanda cennet anlam~na da gelmektedir. Yeryüzüyle bir bütün olu~turur. Gök eni kar~~l~~~nda oldu~una yeryüzü ise di~ili~i temsil etti~ine inan~ lmaktad~r . Bu konuda Bk. W.Eberhard, Çin
Simge) eri Sözlü~ii (çev. A.Kazanagil-A.Bereket), ~stanbul 2000, s.74.
24 rien (Gök, Gökyüzü)
ayr~ca Tanr~~ anlam~ndad~r. Onun kar~~l~~~~ yeryüzündeki in- sanlard~r. ~nsanlar, Gö~e yani Tanr~ 'ya kar~~~ sayg~l~~ davran~ rlarsa bir ahenk olur. Dünyaya böy-lece huzur gelmesine i~aret edilmektedir. Ayr~ca Bk. Liang Shih-ch'iou, Chinese- English
Dicti-onary, Taipei 1986,s.198.
25 Ym-yang
13.1 ok
karanl~k ve ayd~nl~k. Çin felsefesinin ikili (dualist) prensibidir. Milad-dan önceki ça~larda evrensellik felsefesi içinde geli~mi~tir. Ayr~ca burada Y~n kelimesiyle kuze-yin so~uk bölgelerini, Yang karakteri ile de günekuze-yin s~cak topraklar~ n~~ kasdetmi~~ olabilir. Bk.J.J.M.De Groot, Universimus, Berlin 1918; 0.Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, I, s.119,127 vd, 146,303., 411; W. Eberhard, Çin Tarihi, Ankara 1942, s.17,33. Ayr~ca Bk. Mathews,KOL T~G~N YAZITININ Ç~NCE YÜZÜ HAK1UNDA 413 2.sat~r
1=1=r
Z1E
*
tr
o o
It
±
4
nesilleridir26
Önce Çin'in mücadelesi vah~i çöllere yay~ld~~~nda(artt~~~nda22) Kan-ch-'üan'deki28 saraya gelip Kuang-lu'nun29 korumas~n~~ rica ettiler. O halde bu dostlu~un eskili~ini gösteriyor(derinli~i eskili~i mevcuttur). Bizim impara-torlu~un kurucusu Kao-tsu3° kurup yükseltti~-i imparatorlu~u
26 Hsiao hanedan~= M.0. 2205-1818 y~llan aras~nda hüküm sürdü~ü ve Çin tarihi- nin bilinen ilk hanedan~~ oldu~u kabul edilmektedir. Ad~~ geçen hanedan~n kurulu~unda kuzeyli kavimler yani Mançular, Mo~ollar ve Hunlar~n atalanyla ba~lant~s~~ oldu~u anlat~lmaktad~r. Yani bildirildi~ine göre Çinlilerin nazar~nda bütün bu milletler, Hsiao-hou'nun soyundan gelmekte-dir. Bu konunun en iyi tarihi kay~tlar~~ Çin kaynaklar~ndan Shih Chi 1, s.7; Shih Chi 110,5.2879; Han Shu 94A, 5.3743; Chin Shu 97,s.2548'de anlat~lmaktad~r.
27 Büyük Hun imparatorlu~u, M.Ö. 209'da Mao-tun'un ba~a geçmesiyle birlikte
kuvvet-lendi. Orta Asya'n~n tamam~n~~ kontrol alt~na ald~. Ancak, M.Ö.II. asr~n sonlar~na do~ru Çin'-deki Han hanedan~~ Büyük Hun ~mparatorlu~u'nun zay~flamas~~ üzerine hakimiyet alan~n~~ Bat~~ Türkistan ve Mo~olistan'a do~ru geni~letti. Hunlar~n önemli bir k~sm~~ Çin'e ba~land~. Bk.De Groot, ayn~~ eser, s.214-222;W.McGovern, Early Empires of Central Asla, North Carolina 1939, 185-194; B. (5-gel, Büyük Hun imparatorlu~u Tarihi ,II, Ankara 1981,5.1-148.
28 Kan-ch'üan A : Günümüzde Shen-hsi'de bir yerdir. Ayr~ca taze bahar anlam~na gelmektedir. Bk. Liang Shih-ch'iou, Han-ying ts'e-tien, T'ai-pei 1986, 5.702. Hun hüldimdan Hou-han-ye, M.O.53 y~l~nda o~lu Chu-lou-ch'ü-t'ang'~~ Çin saray~na gönderdi . Ayn~~ hüküm-dar(Hou-han-ye Ch'an-yü) bizzat gidince, M.O. 51 y~l~nda Çin'deki Han hanedan~~ imparatoru Hsüan, Kan Lu saltanat devresinde onu Kan-ch'üan'deki saray~~ Ch'ih-yang'da kabul etmi~tir. Bu konuyu destekleyen tarihi bilgi Tsu-chih T'ung-chien 27, s.882, 887'de kay~thd~r.
28 Kuang-lu )114., : Parlak mutluluk anlam~na gelmektedir. Bir di~er anlam~~ Tahkim Edilmi~~ Konaklama Yeri 'dir. Burada Hou-han-ye'nin Çin'e ba~land~~~~ için kendi merkezi kas-dedilmi~~ olmal~d~r. Asl~nda o merkezini kendini daha güvende hissetti~i Çin s~n~r~na ta~~m~~t~r. Çin'e ba~land~ktan sonra Hou-han-ye merkezini Çin s~n~rlar~na yak~n bir yer olan Kuang-lu'ya nakletmek istemi~tir. Burada Han hanedan~~ taraf~ndan ülkesi içindeki rakiplerine kar~~~ çok daha iyi korunabilirdi.
30 Köl Tigin Yaz~tma yaz~lmas~~ için metni gönderen imparator Hsüan Tsung'un mensup oldu~u T'ang hanedan~n~n kurulu~u 618 y~l~d~r. 907 y~l~na kadar süren bu imparatorluk ic~sa. zamanda Orta Asya'n~nda önemli bir k~sm~n~~ içine alacak kadar büyümü~tür. Kurucunun as~l ad~~ Ii Yüan'dir. imparator olduktan sonra Kao-tsu (Yüksek Ata / imparatorlu~un kuru-cusu)unvamyla andm~~t~r. Bk.Eberhard, Çin Tarihi, s.197.
3.sat~r
4
.ft ~g
o o oT'ai-tsung31 devam ettirdi. Sekiz bölgede(tarafta) kültür(Çin kültürü) ö~retildi. Askeri ba~ar~lar(kültürel ba~ar~larla) bir lütufta oldu32. Bu Mavi(Göklerin Mavisi) de~i~ti~i için beraberinde unvanlar~, ~erefleri neti- cede nesilden nesile ula~~r
4.sat~r
4
fF g
M R1 Mt
a
yff tig
±
ML
J.kb
S~n~r vergileri geliyordu33. Sonra birbirimize baba o~ul olarak ba~l~y-d~ k". Ak~nlar~n tacizlerin yap~lmaba~l~y-d~~~~ yaylar~n oklar~n k~nlar~na sokuldu-
31 As~l ad~~ Li Shih-min olan bu imparator, hükümdar olduktan sonra T'ai-tsung olarak an~lm~~t~r. 627650 y~llar~~ aras~ nda tahunda kald~~~~ imparatorlu~u kuvvetinin zirvesine ç~karm~~ -t~r. Do~u ve Bat~~ Gök-Türk Devletleri onun zaman~ nda zay~flay~p Çin'e ba~lanm~~lard~r.
3z Do~u Gök-Türk Devleti 630 y~ l~n~n ba~~nda y~k~l~nca halk~ n~n önemli bir k~sm~~ Çin'e gitmi~ti. Çin'deki T'ang hanedan~~ onlar~~ Kuzey Çiddeki eyaletlere da~~tarak yerle~tirdiler. 648 y~l~nda Orhun bölgesindeki Sir Tardu~lar~ n güçlerinin da~~lmas~ndan sonra Çinliler taraf~ndan Do~u Gök-Türk ülkesindeki baylar eyaletlere bölündü. Neticede Orta Asya'n~n çok önemli bir k~sm~~ T'ang imparatorlu~unun hakimiyetine girmi~ti. Burada söz konusu duruma i~aret edil-mektedir. Konuyla ilgili Çin kaynaklar~~ Chiou T'ang Shu 194A, s.5166; Tung Tien 198, 1073a;
Hsin T'ang Shu 215A,s.6042; Tsu-chih T'ung-chien 201. Bu olaylar~n tafsilat~~ için Bk.A.Ta~a~~l, Gök-Türkler II, Ankara 1999, s.13-50; Lin En-hsien, T'u-chüe Yen-chiou, T'ai-pei 1987, s.6 vd;
Wang Yün-wu, T'ang-tai ~-ti pien-cheng-shih-lüe, Tai-pei 1979, s.29. 33 Gök-Türk ülkesinden Çin'e ba~lananlar vergi vermeye ba~lam~~lard~.
34 Çinli prenseslerle evlenen Türk hükümdarlar~~ Çin imparatorlar~n~n damad~~ olduktan sonra Çinliler taraf~ndan imparatorun o~lu ~eklinde dü~ünülmü~lerdir. Asl~nda böylece Orta Asya'daki devletlerle Çin'deld hanedanlar aras~ nda evlilik yoluyla bar~~~ ittifak~~ gerçekle~iyordu. Bilge Kagan'~ n~n bir Çin prensesi ile evlenme teklifi imparator Hsüan-tsung taraf~ndan kabul edilmi~ti. Dolay~s~yla Bilge'yi damad~~ yani o~lu olarak görmektedir. Bu konuda daha fazla bilgi
KOL T~G~N YAZITININ Ç~NCE YÜZÜ HAKK~NDA 415
~unu gördük 35. Siz bizi üzmedi~iniz takdirde biz sözümüzden
dönmeyece-~iz(kand~ rmayaca~~z)". Bu da ~m~rlar~m~z~n yeniden taciz edilmeyece~inin
(kar~~l~kl~~ sava~mayaca~~m~z~n) garantisi olacakt~r". 5.sat~r
*L'
g crzF
tt
T11
~-T
1143
o oDe~il mi?
Merhum prens Köl Tigin, Kutlug Kagan'~n ikinci o~ludur. ~imdiki Bilge Kagan'~n küçük karde~idir. Onun sadakati ve dostlu~u uzak ülkelerde du-yulmu~tur. (~ki karakter eksik) Ona sayg~~ duyan yabanc~lar kayboldular".
6.sat~r
1-*1
fft
Onun büyük babas~~ ~-ti-mi-shih Fu39, imparatorun nezdinde büyük
hiz-met ve ~eref kazanmas~~ nas~l oldu? Sonra kendisi devam ettirebilir. Atas~~ Kut-
için Trade, Peace and War Between the Nomadic Altaic and the Agricultural Chi-
nese, Pien-cheng Yen-chiou-suo Nien-pao, say~~ 1, Tai-pei 1970.
35 650 y~l~ndan sonra Gök-Türk ülkesinden yakla~~ k yirmi y~l Çin'e kar~~~ herhangi bir ak~ n
yap~lmam~~n. Yani Gök-Türkler Çin'e ba~lan~ nca T'ang hanedan~~ bir dönem rahat bir dönem
geçirmi~cir. Bu dönem sevindirici bir durum olarak kaynaldarda ifade edilmi~tir. Ayr~ca 723 y~
-l~ ndan sonra geli~en Türk-Çin dostlu~una da i~aret edilmi~tir.
36 E~er kuzeyden sald~r~~ gelmezse kendilerinin de anla~malara sad~k kalaca~~n~~ ifade et-
mek istemi~tir.
37 E~er anla~maya uyulursa her iki taraf~ n s~ rurlan korunacaknr.
38 Köl Tigin kazand~~~~ askeri ba~ar~larla dü~manlar~n~~ sindirdi ~eklinde yorumlana bilir. 38 Çin kaynaldar~nda Köl Tigin'in babas~~ Kutlug'un soyu hakk~ nda fazla detayl~~ bilgi
lug Erkin 4° tebas~~ alundaki insanlar~na çok insanc~l yönetim gösteriyordu. Ve o~lu ve torunlar~na devam ettirmesi nas~l
7.sat~r
1
IXItb
'J1110
$g
g
lh
Ols
mümkün olmazd~? Böyle bir insan~n bilgeli~i do~-u~undan geliyor'".
Bu nedenle dostluk duygular~~ korumakta yard~mc~~ olabiliyordu. Ku-zeyde Hsien-lui42 s~n~rlar~n~~ kontrol alt~na alabiliyor, bat~~ kom~usu Ch'u-yüe>-lerin 43 alanlar~na kar~~abiliyordu. ~mparatorun emrine sayg~~ duyuyordu.
ganl~ k yapm~~ur)ailesinden geldi~i babas~n~n 648'den sonra Çin'in kuzeyinde kurulan Ch'an-yü Genel Askeri valili~inde Tudun Çorluk yapt~~~~ bildirilmi~tir. Burada söz konusu edilen ~-d-mi- shih Fu(Bey?)'nun ~l Kagan olmas~~ muhtemeldir. Köl Tigin'in babas~~ Kutlug'un soyu hakk~n-daki bilgiler için Bk. Chiou T'ang Shu 194A, s.5167; Hsin T'ang Shu 215A; T'ung Tien 198/ 1073b; Wen-hsien T'ung-k'ao 343/2691b, ayr~ca A.Ta~a~~l, "Kutlug Kagan ve II.Gök-Türk Devletinin Kurulu~u", Bir Türk Dünyas~~ incelemeleri Dergisi, say~~ 4, s.232,240.
40 Yukar~daki notta bahsetti~imize bilgilere göre Kutlug Erkin(Ku-tou Hsie-chin) 648-681 y~llar~~ aras~nda bir dönem Tudun Çorluk yapan Kutlug Kagan~ n babas~~ olmal~ d~ r. Dolay~s~yla Bilge ve Kül Tigin karde~lerin atalar~na i~aret edilme ktedir.
41 T'ang Imparatorlu~u için sürekli yapt~klar~~ sava~larla son derece tehlikeli olan Kutlug
Kagan (682-691) ve Kapgan Kagan (692-716) dönen-~lerinden bahsedilmemekte, onun öncesinde Çin'e teslim olan ya da onlar~n hakimiyetinde bulunan ki~iler övülmek suretiyle Bilge ile yak~n-la~~lmaya çal~~~lmaktad~r.
42 Burada yine imparator Hsüan-tsung, Büyük Hun imparatorlu~u dönemine at~fta
bu-lunmaktad~ r. Çin tarihinin ilk önemli kayna~~~ Shih-chi (Ssu Ma-ch'ien taraf~ndan M.Ö.115-86 y~llar~~ aras~ nda yaz~lm~~ur)'nin 110.bölümünde(s.2913) Hsien-luei'lerin ad~~ geçmektedir. Y~ne de kimlikleri tam aç~k de~ildir. Bence Sibirya bölgesinde ya~ayan kuzey kabileler kasdedilmek-tedir.
43 Ch'u-yüe'ler #IX
A :
Bat~~ Gök-Türk ülkesi içinden ç~kan bir boydur. Tanr~~ Da~lar~n~n kuzey eteklerinde ya~~yorlard~. 633 y~l~nda Bat~~ Gök-Türk ülkesinde tam kar~~~kl~klar sürdü~ü s~- rada ba~l~~ olduklar~~ Bat~~ Gök-Türk beyi Li-pi-tuo-lu'nun zalimce idaresine katlanamay~p, yine Gök-Türk hanedan~ ndan gelen A-shih-na Mi-she Bey'i kagan seçmek istemi~lerdir. Ancak, o ra-kiplerinden korktu~undan kagan olmaya cesaret edemedi~i için Ch'u-yüe'leri al~p Do~u Türkis-tan'~n Turfan bölgesinin kuzey taraflar~ na do~ru gitti. Bugünkü Barköl'ün do~usundaki kumluk sahada yerle~tikleri için Kum Y~~~n~~ anlam~na gelen Sha-t'o ad~yla an~lmaya ba~lad~lar. Daha sonra Sha-t'o Gök-Türkleri ad~n~~ ald~lar. Zamanla Uygur Kaganl~~~na(745-840) ve Çin'deki T'ang hanedan~na ba~land~lar. Bu hanedan~n zay~flamas~~ üzerine Çin siyasetinde önem kazan-maya ba~lad~lar. Hatta 923 y~l~ ndan sonra ba~~ms~z devlet kurdular. Bu devlet 950'ye kadar var-l~~~ n~~ sürdürdü. Hsin T'ang Shu 218, s.6153-6155 ve Wen-hsien T'ung-k'ao 2723, a,b,c/2724a.KOL T~G~N YAZITININ Ç~ NCE YÜZÜ HAKKINDA 417
8.sat~r
WE
J)% M It
Jg-
It
ig A Rr K $f
ffl
K1).%ffiz-fltf.
T'u-ch'i'nin mazhar oldu~u dostlu~u ald~ ". Biz T'ang'la akrabal~~~~ var oldu~u için. Bu nedenle seni övdüm sayg~~ ve ba~ar~~ ile. Büyük güven ve inanç gösterdim. Plan~m~z (anla~mam~z) bölünmedi~inde ( bozulmad~~~nda) güne~in alaca karanl~~~~ kayboldu (Tegin vefat etti).
9.sat~r
4'4 t IT ~~~
~f
~~
.;Pt
7*
5?,
±
I~
il
Ayr~ca Bk. Wu Hsing-tung, Be~~ Sülale Ça~~nda Sha-t'o'lar~n Çin Toplumuna Etkileri, Tai-pei 1979, s.191-194; Eberhard, Çin Tarihi, 5.230-231.
44 M.05.60 y~l~nda Büyük Hun imparatorlu~u tahuna Wu-yen-chü-te geçmi~; fakat, ülke içindeki huzursuzluk sona ermemi~ti. Zalim olan bu hükümdar~n kadiamlar~ndan kaçan hane-dan üyesi prensler sa~a sola da~~ld~lar. Az sonra ölümü üzerine karde~i Hou-han-ye tahta ç~ka-r~lm~~t~r. Buna ra~men yine ülkeye huzur ve asayi~~ sa~lanamam~~, ülkenin de~i~ik bölgelerin-deki prensler ba~~ms~zl~klar~ n~~ ilan etmi~lerdi. Bunlardan biri de Hunlar~n bat~~ kanad~n~~ idare eden T'u-ch'i idi. T'u-ch'i hükümdar( ch'an-yü ) olduktan sonra Hou-han-ye'nin üzerine do~uya onbinlerce askeriyle yürümü~~ ve Hou-han-ye'yi a~~r bir bozguna u~ratm~~ u. Ma~lup Hou-han-ye kaçt~. Geri dönen T'u-ch'i, büyük o~lu Tu-t'u-wu-hsi'yi Sol li Prensli~ine, küçük o~lu Ku-mou-lou-t'ou'yu Sa~~ Kuli Prensli~ine tayin etti. Bu arada M.Ö. can~n~~ kurtarmak için Çin'e s~ -~~ nm-~~~ olan Je-chu'nun karde~i Wu-chie boyunun ya~ad-~~-~~ bölgenin idarecisi olmu~tu. M.Ö. 57 y~l~na gelindi~inde Hun ülkesinde be~~ ayr~~ bölgede be~~ ba~~ms~z hükümdar vard~. Ba~~ms~z ha-reket eden güçlü ki~ili~e sahip oldu~u belirtilen T'u-ch'i, bir iftiraya kanarak yanl~~~ i~ler yap~nca çevresini da~~tm~~ ur. 1:~lkenin do~usunda ba~~ms~zl~ klar~n~~ ilan eden T'u-ch'i do~uya do~ru ordu sevk etti. Asl~ nda önce bat~daki Chü-li'yi 40 bin süvariyle yenmi~ti. Arkas~ndan dört Hun taht iddiac~s~~ ortadan kalk~nca ye ile T'u-ch'i tek ba~lar~na kalm~~lard~. önce Hou-han-ye küçük karde~ini bat~ya gönderip 10 binden fazla T'u-ch'i'nin askerini öldürdü. Bunun üze-rine 60 bin ki~ilik ordu ile Hou-han-ye üzeüze-rine yürüyen T'u-ch'i yenilince kendini öldürdü. O~lu ve yak~nlar~~ gidip Çin'e s~~~ nd~lar. Böylece Hou-han-ye tek ba~~na kald~~ (M.Ö.56). T'u-ch'i ayr~ca Büyük Hun ~mparatorlu~u'nda kullan~lan bir unvand~r. Han Shu,94A,s.3795-3796;Tsu-chih T'ung-chien 27, s.865-869.
Kalbimde çok ac~~ hissediyorum.
Ayr~ca(çünkü) Tegin, kagan~ n küçük karde~idir. Kagan (bizim) o~lu-muz gibidir". Böyle kabul edildi~ine göre Baba o~ul birbirlerine kar~~~ sayg~l~~ olduklar~nda a~abey karde~~ yak~nl~~~~ akrabal~~~~ farkl~~ olmad~ klar~ n~~ göster-mez mi? ~kiniz de gerçekte
10.sat~r
W
'ip2
k
ffl
'W
gt
t,
±
•f*
:+4
o~lumsunuz. Halen de Size kar~~~ derin duygular hissediyorum. Bu se-beple (bunu göstermek için) zengin yaz~ n diktirdim. Böylece uzaklara ve ya-k~nlara yay~lacak , çok ama çok uzun zamanlarda dinlensinler güne~in parla-yan ~~~ klanyla yeniden duysunlar konu~sunlar diye
11.sat~r
±WZIEXkVk_Qf
RlWg WOMiX
A NO
¥A
*A P
Çölün s~n~r~ ndaki Ting-ling'lerin" topraklar~nda gerçek kahramanlar bulu-nuyordu. Sen Birinci prens olarak görevlisin. Sen farkl~~ geni~~ bölgeleri idare
45 Bilge Kagan'~n bir Çin prensesiyle evlenme teklifi uzun görü~melerden sonra imparator
Hsüan-tsung taraf~ ndan kabul edilmi~ti. Ancak, bu evlilik gerçelde~meden Bilge Kagan bir ba-kan~~ (Buyruk Çor) taraf~ndan zehirlenerek öldürülmü~tü.
46 Ting- -lingler Büyük Hun ~ mparatorlu~unu en kuvvetli hale getiren Mao-tun'-
un(M.O.209-174) hükümdarl~~~~ döneminde geni~~ Kazakistan bozlurlar~~ a~~rl~ kta olmak üzere Kuzey-bat~~ Hun sahas~nda ya~ayan boylar grubudur. M.S.Iti as~rlarda ortaya ç~kan Ogurlar~n ata-lar~d~r. Bat~~ grubu ~rti~~ Irma~~~ civar~na yay~l~rken, güney grubu Gobi Çölü taraflar~na yay~lm~~ur. Her ne kadar önemli tarihi roller oynasalar da haklar~nda bilgiler çok azd~r. Ancak, sonraki as~r - larda ayn~~ co~rafyada görülen Kao-ch'e (Yüksek Arabal~ ) ve Töles, O~uz gibi boy gruplar~n~ n on-lar~ n devam~~ oldu~u söylenebilir. Do~u s~ n~ron-lar~~ Sibirya'dan Baykal Gölü'ne kadar uzand~~~~ bil-
KÖL T~G~N YAZITININ C~NCE YÜZÜ HAKIUNDA 419 ediyorsun. Sen biz T'ang ile dostluk kurdun. Kim der böyle bir insan uzun süre
12.sat~r
Pn<
L1J
koruyamaz diye Yüksek yaz~ t da~a dikildi. Yerini ald~~ zengin (uygun) bir ~e-kilde, s~n~rs~z yerlerde duyulmas~~ için
13.sat~r (dikili§ tarihi)
f=
1341 Yc^ it
+
T* 4
Büyük T'ang'~n" K'ai-yüan 48 saltanat devresinin yirminci y~l~nda takvim s~ra-s~na göre49 jen-shen'da on ikinci ayda hsin-ch'ou vaktinde shuo gününde ye-dinci günde, ting-wei zaman~nda (ö~leden sonra 2 ile 4 saatleri aras~ ) di- kildi50.
dirilir. M.Ö. 201 y~l~ndan önce Büyük Hun ~mparatorlu~u'nun hükümdar~ (Ch'an-yü) Mao-tu- n'a ba~land~lar. M.Ö. 101 y~l~ndan sonra Hun idaresi zay~flay~nca ba~kald~rmaya ba~lam~~lard~r. M.Ö.71'de Hunlara a~~r bir darbe indirdiler. M.Ö.63'te düzenledikleri bir ak~nla büyük bir ya~ma daha yapt~lar. Kaynaklardan anla~~ld~~~na göre M.Ö.75-71 y~llar~~ aras~~ ba~~ms~z ya~ad~lar. M.Ö. 49'da ba~~ms~zl~ k dü~künü Bat~~ Hun hükümdar~~ Chih-chi onlar~~ a~~r bir boz - guna u~ratu. M.S.85'te Hunlara bir daha sald~rd~lar. M.S.III.asr~ n ba~~nda Hsien-pi'ler Ting-ling'leri eski topraklar~ na sürdüler. M.S.447 y~l~ na kadar k~sa k~sa da olsa onlar hakk~ nda baz~~ bilgiler vard~r. Bu tarihten sonra onlar~n topraklar~nda Kao-ch'e'lar görülmektedir. Ting-ling'ler hakk~nda daha fazla bilgi için Bk.Shih Chi 110,s.2893; Han Shu 94A, s.3753; Wei Shu 4, 74,81,102; B.ögel, ~lk Töles Boylar~, Belleten 48, s.375 vd.; Eberhard, Çin'in ~imal Kom~ular~, Ankara 1942,s.70,71; K.Czegledy, Turan Kavimlerinin Göçü (terc.G.Karaagaç), ~stanbul 1999, 5.19, W.M.Mcgovern The Early Empires of Central Asia, North Carolina 1939, s.118-120; Tuan Lien-ch'en, "Siung-nu Memleketi Tus~ndalu Dinglingder", Tan~m Tarmaqtar~~ , Almal~~ 1998, s.12 vd.; Maenchen-Helfen, "The Th~s-ling", Harvard journal of Asiatic Studies, 1939.
47 T'ang ~ff hanedan~~ (618-907 ) y~llar~~ aras~ nda hüküm sürmü~tür. 48
K'ai-yüan, j~~ 5
t :
713-756 y~llar~~ aras~nda hüküm süren T'ang imparatoru Hsüan- tsung'un birinci saltanat devresinin yani 713-742 y~llar~ndaki dönemin ad~d~r.49 Suei-tse: ; ayr~ca Bk. Mathews, Chinese-English Dictionary, s.762.
5° Bu tarih 733 y~l~n~n 28 ocak tarihine kar~~l~k gelmektedir. Ancak, L.Bazin, Eski Çin tak-vimleriyle de mukayese ederek Kol Tigin Yaz~ u'n~ n 1 A~ustos 732 tarihinde dikildi~ini tesbit etmi~tir.Bk. L.Bazin, Les Systemes Chronologiques dans le Monde Turc Anciens, Budapest 1991, 142; 0.Sertkaya, "Köl Tigin Yaz~ u Ne Zaman Yaz~ld~~ ve Dikildi?", Orkun, say~~ 57, Kas~m 2002, s.18-21; Ayn~~ müel., Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara 1995, s.94-95.
Köl Tigin Yanuna yap~lan Çince ilaveler: 1-Bat~~ Yüzüne Yap~lan ilave
Köl Tigin Yaz~un~n Çince metnine bir sat~r ilave yap~lm~~t~r. Söz konusu ilave 35 cm uzunlu~unda olup, 15 karakterden meydana gelmi~tir. Farkl~~ bir tarzda yaz~ld~~~~ aç~kça görülmektedir. Bu metin üzerinde yapt~~~m~z incele-melerde Hsüan-t'ung saltanat devresinin 3. y~l~ nda, bat~~ takvimine göre 1910 y~l~nda Çin'deki Mançu hanedan~n~ n K'u-lun, yani Ulan Bator elçisi taraf~n-dan yaz~ld~~~n~~ tesbit ettik. Elçi bölgeyi ziyareti dolay~s~yla yapt~rd~~~~ koruma binas~ndan duyulan ~eref yaz~lm~~t~r.
Metnin tercümesi:
Hsüan-t'ung saltanat devresinin üçüncü y~hnda K'u-lun (Ulan Bator) el-çisi Huo (Wa?)-san-to-pen (Türkçe okunu~u Huo-sen-do-b~n), ziyaret etti, yük-sek koruma in~a etti.
>LN
2-Do~u Yüzüne Yap~lan ilave:
Yaz~t~n do~u yüzündeki tepelikte yer alan da~~ keçisi damgas~n~n burun k~sm~na da bir cümle ilave edilmi~tir 51. Bu defa di~erinden farkl~~ olarak yaz~ -lar~~ ay dahi belirtilmi~tir. Yani 1910 y~l~n~n Eylül ay~ nda(muhtemelen) yaz~l-d~~~~ belirtilmektedir.
Metnin tam tercümesi:
Hsüan-t'ung saltanat devresinin 3. y~hn~n 8. ay~nda Huan-p'o'lu Ch'in burada özel görevle seyahat ederken buradan geçti, oydurmak suretiyle ya-z~y~~ yazd~rd~.
A
,~[b
51 Da~~ Keçisi damgas~n~n önündeki bu Çince yaz
~lar~n foto~raflar~ n~~ Say~n Cengiz Aly~l-maz lutfedip verrni~lerdir. Kendilerine te~ekkürlerimi sunar~ m. Aly~lmaz, Köl Tigin Yaz~t~na Ya- p~lan Eklemeler Üzerine adl~~ bir makale de yaymlanu~ur, Bk. Orkun, say~~ 59. Ocak 2003, s.24-27.
