Eski Trk Yaztlarnn Yazl ve Dikilileri zerine

Gazi Türkiyat

Türklük Bilimi

Dergisi

Journal of Turkology Research

Gazi Üniversitesi

TürkiyatAraştırmave Uygulama Merkezi

GÜZ200? /1

Gazi 2007/1:149 -158

ESKİ

TÜRK

VE

DİKİLİşLERİ ÜZERİNE

(On the Erection and the Engravement of the Old Turkish

Inscriptions)

ErhanAYDIN* Özet:OrtaAsya'nınçokdeğişik coğrafyalarına yayılmışolarak bulunan eski Türk yazıtlarında anlatılanları Çin, Bizans ve Arap kaynaklarıyla karşılaştırına olanağı bulunmaktadır. Ancak bu karşılaştırına, kağanlık yazıtlarının sahiplerinin anılan devletlerle, devletbağlamında ilişkilerivarsayapılabilir. Kağanlık yazıtları dışındaki yazıtlarınözellikle kime aitoldukları v~ nasıl yazıldıklarıyladikildikleri hakkındaki bilgiyi ancaktaştakiverilerden anlamak zorundayız. Bubağlamda yazıtlarınbüyük bir kısmında neden yazılıp dikildikleri belirtilmiştir. Taşların ölçüleri ve ağırlığı düşünüldüğünde bunların nasıldikildikleri de merak konusu olmaktadır. Bunlardan Yeniseyhavzasındabulunanbazı yazıtların nasıl taşındığıvedikildiğinedair bilgiler bulunmaktadır.

Bu çalışmada yazıtların yazılış ve dikiliş öykülerinin anlatıldığı cümleler bir arayagetirilmiş, bozkır hayatıileilişkikurulup eski Türklerin sosyalhayatı hakkında bilinenlere yeni bilgiler eklenmeyeçalışılmıştır. Cümlelerdeki problemli kelime ve ibarelerhakkında, yazıtlarüzerindeçalışan araştırınacılarıneserleriylekarşılaştırılarak bazıönerilergetirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Eski Türk Yazıtlan, YazılıŞ ve Dikiliş Öyküleri, Yazıt Kolofonları,Eski Türkler, Sosyal Hayat

Abstract: There is a chance to compare what is mentioned in the Old Turkish Inscriptions, which are spread over various areas in the Middle Asia, with Chinese, Byzantine and Arabic sources. However, this comparison can only be made possible on condition that the owners of the khanate inscriptions have governmental relations with the mentioned governments. The inforınation on especially who they belong to and how they were engraved - except for the khanate inscriptions, can only be gathered from the data on the stones. In this sense, in the majority of inscriptions it was specified why they were engraved and erected. When the size and the weight oftlıestones are taken into consideration, howtlıeywere erected arouses curiosity. Among these inscriptions, some situated in the Yenisey Basin giveinforınationabout how they were carried and erected.

*

In this study, sentences related to the erection and the engravement of Old Turkish Inscriptions were gathered together. Also, the information on the social life of the Old Turks was tried to be expanded by comparing it to the steppe life. Some suggestions have been made by comparing problematic words and phrases in these sentences with the articles of the researchers working on the inscriptions.

Key Words: Old Turkish Inscriptions, Stories on the Erection and the Engravement, Inscription Colophons, Old Turks, Social Life

G i riŞ

Eski Türkyazıtlannınneredeysetamamının yazılışvedikilişgerekçesi kendinden sonra gelen nesillere bir şeyler anlatabilmektir. Bu anlamda adınadikilen yazıtlar genelde kendi aile üyeleri ve özellikle de çocuktan tarafından dikilmişlerdir. Türkoloji literatüründe daha çok Orhon Yazıtlan diye bilinen Köl Tigin ve Bilge

Kağan yazıtlan kağanlık yazıtlan olduğu için diğer yazıtlardan biraz daha süslü ve dikkatli yazılmıştır. Bunun sebebi elbette adına dikilen kimselerinkağan ya da devletin üst düzey yöneticileriolmasıdır.Orhonırmağı kıyısıileKoşo-Çaydamgöleti yakınlanndabulunan ve biri halen arazidediğeride korumaaltındaolan bu iki büyük taşın dikiliş öyküsü hakkındabildiklerimiz sınırlıdır. Başlıca hedef çerçeve elbette yazıttaki cümleler olmakla birlikte Çinkaynaklannındayazrtların dikilişi hakkında ne söyledikleri de buyazınınhedef çerçevesi içerisindeolacaktır.

1. ÖtükenKağanlıkYazıtlarınınYazılışveDikilişleri

Bilindiğigibi, II. Kök Türk döneminin kudretlisavaşçısıKöl Tigin 27 Şubat731

yılında ölmüş; yoğtöreni 1Kasım73i'deyapılmışveyazıtıda 21Ağustos732yılında ağabeyBilgeKağan tarafından düzenlenmişvedikilmiştir(Sertkaya 1995: 95). Ancak Gumilev haklı olarak Köl Tigin Yazıtında, 719'a kadarki olayların anlatıldığını, bu tarihten sonraki olaylara değinilmediğinibelirterek yazıtın, 717-718 yıllarında hazırlandığınıancak 732'dediktirildiğiniöne sürer (Gumilev 2002: 401). Bu durumda yazıttaki cümlelerin Köl Tigin'in kendisi tarafından da görülmüş ve hatta çeşitli düzeltme ve önerilergetirilmiş olabileceğiakla gelmektedir.Yazıttakicümlelerin Bilge Kağan'aaitolduğubelli olmakla birlikteyazıtın işlenmesi,hakkedilmesiişideYollıg Tigin'e ait olmalıdır. Yazıtlarda, YollıgTigin içinköl tiginatısı olduğubildirilmekte ve yazıtlar üzerinde çalışanlarca da 'Köl Tigin'inyeğeni (?)' olarak anlaşılmakta ve değerlendirilmektedir:bunça bitig bitigmü köl tigin atısı yol/ıgtigin bitidim 'bu kadar yazıyıyazan (taşa işleyen) Köl Tigin'inyeğeni(?)YollıgTigin (ben) yazdım' (KT G-D). Buradaki temel problem 'Köl Tigin'inyeğeni'ifadesi ile ne anlaşılması

_______~ ~~EskiTürkYazıtlarının YazdışveDikilişleriÜzerine

dakızveya erkekkardeş çocuğu kastedilmiş olmalıdır.Köl Tigin'inyeğeninin doğal

olarakağabeyBilgeKağan'ındayeğeni olmasıgerekir. Ancak o zaman nedenyazıtta Köl Tiginatısı şeklindebir ifadekullanılmıştır?Gumilev isebambaşkabirşeyortaya atarakYollıgTigin'in Bilge'ninoğlu olduğunuilerisürmüştür(Gumilev 2002: 398).

Clauson,atıiçin 'the son of one 's younger brother or of one's own son; (junior) nephew'şeklindebir açıklama yapmışve KT G-D'da geçenköl tiginatısı ifadesinin bulunduğucümleyi ise 'IYoluğTegin, Kül Tegin's nephew, wrote (this inscription)' şeklinde anlamlandırmıştır. BK G-B'da geçen [ Kjagan atısı yol/ıg tigin cümlesini{Bi/ge Xajğan atısı YoluğTegin şeklindeonararak boşluğu,BilgeKağan olarakdoldurmuşve dolayısıyla Köl Tigin'in yeğenininBilge Kağan'ında yeğeni

olması gerektiğini vurgulamak istemiş olmalıdır. Clauson bundan başka Süci Yazıtının8.satınndageçenyegeniminatıminkörtim amtıöltim cümlesini de 'I saw my daughters and my sons (and younger brothers ?) sons, and now 1 have died' şeklinde anlamlandırmıştır(EDPT 40b). Bu satırdageçenyigiin veatıiçin Ramstedt ise sırasıyla 'meiner töchter kinder' ve 'meiner söhne kinder' anlamlarını vermiştir (Ramstedt 1913: 5). Bu durumda atı 'torun' anlamına ulaşmaktadır.Ancak 'torun' anlamıKT G-D'deki ifade ileörtüşmemektedir.

Talas 'ta yeni bulunan biryazıttadageçtiğitespit edilenatınınburadakianlamıpek açık değildir. Yazıtı yayımlayanR. Alimov ve K. Tabaldıyev atının geçtiği4. satın aşağıdaki şekilde okumuşve anlamlandırmışlardır:iiliatısı bi/ii 'kabilesikardeşinin oğlu ile beraber' (Alimov-Tabaldıyev2005: 118). atı kelimesinin Altaycadaki açı 'babanınküçükkardeşi; kardeş çocuklarıvetorunları' (Gürsoy-Naskali-Duranlı1999: 20)şekliyle ilişkikurulabilir. Bu kelimeninMoğolcadan geçtiğibellidir.Moğolcadaki açininanlamlarıiseşunlardır:'erkek torun,kıztorun; erkekyeğen, kız yeğen (yalnızca bir kimsenin oğullarınınveya erkek kardeşinin çocukları için kullanılır)' (Lessing 2003: 12). Anadoluağızlarındada atıyı anımsatanve anlarncayakınolan kelimeler bulunmaktadır: adı'küçük çocuk' (DS 1 65);acı 'ağabey' (DS 1 44); ôci 'kimsesiz, başıboşçocuk' (DS 1 54).

Türkçedekiakrabalık adlarını işleyeneserde de doyurucu bilgi bulunmamaktadır. Türkçe atının Moğolcayaaçi olarakverilmiş olabileceği vurgulanmışve özellikle kuzey doğu Türk dillerinde açı ~ haçı şekillerine değinilmiştir. Kelimenin Sarı Uygurcada da hati 'küçük çocuk; erkek torun' şeklinde yaşadığı söylenmiştir(Li

1999: 207).

Burada gözdenkaçırılmamasıgereken bir durum daha vardır.Her ne kadar Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında bahsedilmemiş olsa da, ÇinkaynaklarındaBilge ve Köl'ün en az iki erkekkardeşinindaha olduğu belirtilmiştir.Chiu T'ang-shu'nun

Kök Türklerle ilgili 194a bölümünü Türkçeye çeviren İ. Togan'ın verdiği cümleler

şöyledir:5177/11: "TangriKağanınikiamcası vardı; onlar, orduyu kendi aralarında üleşmişlerdi. doğudaolana Sol Şad , batıda olana Sağ Şaddeniliyordu; en seçkin süvariler de, bu ikişad arasında paylaşılmıştı"(Togan 2006: 61).AynıyerA.Taşağıl tarafındanda şu şekilde çevrilmiştir:"Teng-li'ninamcası ayrıhallerde asker veatları

idareediyorlardı. Doğudakinin unvanıSolŞad, batıdakinin unvanı Sağ Şadidi. Onun bütünçarpışmalarıikişadınemrialtındaoluyordu"(Taşağı12004:74).Ayrıcabk. (Liu 2006: 251 not 1009). BilgeKağan'ın oğullarındanolan Teng-li Kağan'ınikiamcası sağve solşad olduklarınagöre Bilge veKöl'üniki erkekkardeşidahavardı.Ancak bu iki kardeşin adlarının yazıtlarda geçmemiş olması onların kahramanlıklarıyla

ilgili anlatılacak bir şey bulunmamasıyla açıklanabilir.Sonuç olarak atı kelimesi incelenirken bu ikikardeşde hesaba katılmalıdır.Liu'nun,aslıAlmanca olan ünlü eserinin Türkçe çevirisinde Teng-liKağan'ınikidayısının olduğundansözedilmiştir

(Liu 2006: 319). Oysadayılarınyani hanımınerkekkardeşlerininşadlıkgibi önemli bir unvana sahip olabilecekleri düşünülemez. Batı dillerinde amca ile dayının aynı

kelime ile karşılanıyor olmasından kaynaklandığını düşündüğümüzbu çevirihatası kitabınyenibaskılarında'amca' olarak düzeltilmelidir.

Görüldüğügibiatıkelimesi ile ilgili yeterli malzemebulunmamaktadır.Ancak Köl Tigin'inyeğenininBilgeKağan'ınve diğerikikardeşinde yeğeni olması gerektiği gerçeğinden hareket ederek Yollıg Tigin'in Köl Tigin'in eşi tarafından akraba olabileceğibelkieşinin yeğeni olabileceği düşünülmelidir.TerhinYazıtındada geçen

Yollıg adıvediğerTürk dillerindeki durumu ile ilgili bk. (Tekin 1983: 811).

,

..

Eski Türkyazıtlarınınbüyük bir bölümü duygusal cümlelerle doludur. Ozellikle devlet yöneticileri, yazıtlarındamilletine seslenirken gönüldeki bütün sözlerintaşa işlendiğinibirkaç kezvurgulamışlardır. Bunlardan biri de KT G 10-11 ve BK K 8' de geçen cümledir: Türük [bodun te}ripiltutsıkınınbuntaurtım yanılıpôlsikitjin yemii

(ll) bU!11aurtım nii1] nii1]sabım iirsiir bii1]gütaşka urtım 'Türkboylarının canlanıp

(dirilip)(nasıl)ülke sahibiolacağınıburayayazdım(hakkettim) (yine)yanılıp (nasıl) öleceğinide(ll )burayayazdım.Ne kadar sözüm varsa ebeditaşayazdım'. Cümlelerden

anlaşıldığı kadarıyladevlet yöneticileriyaptıkları işlerimilletine anlatarak bir nevi hesapvermektedir,Buradantaşlaranedenyazdıklarıda ortayaçıkınaktadır. Kağanlar,

kendinden sonra gelecek nesillerin yanılıp ölmemeleri için nasihat etınektedir.

Buna benzer cümlelerle dolu olanKoşo-Çaydam yazıtlarındaBilge Kağan,millete hitap ederken devlet sahibiolmanınönemindensık sık bahsetınişve birçok ülkenin

alınmasındanelde edilen yeganekazaneınıkanuj subça yügürti SÜ1]üki1] tagçayatdı 'kanınsu gibiaktıkemik(ler)indağgibiyığıldı'(KT D 24) cümleleriyle ifadeetıniş;

Eski TürkYazıdannın YazılışveDikilişleriÜzerine

da büyüterek,ırmakgibiaktığını söylemiştir.Bu cümledekiduygusallığa değinenW. Barthold,yazıtlardaöldürülendüşmanların sayısının açıklanınadığınavefazlalığıyla övünülmediğine oysa Asur hükümdarlannın belgelerinde öldürülen düşmanların övünü1erekanlatıldığına değinilmiştir(Barthold 2006: 10).

KT G 11-12-13; BK K 14-15:

man b[ai.Jgütaştikdim tabgJaç kaganta bddizçi kdlürtim bddizdttim maninsabımın sımadı tabgaç kaganuj içrdki bddizçigıt(t)ı aıjar adınçıgbarkyaraturtımiçin taşın adınçıgbddizurturtım taş tokıtdımkÖ1jültakisabımın u[rturtım... On ok ogluj]«tatına tdgi bum körü bilin bii1jgütaş tokıtdım y[agJuk el ôrsôr ança takı drigyarta irser ança ôrigydrtü bii1jgütaş tokıtdımbititdim am körüp ança bilin oltaşıg{.....tokıt]dım bu bitigbitigmüatısı yol/ıgt[igin] b[itidim]' 'ben ebeditaş diktim. Çinkağanından süsleme ustaları getirttim ve süslettim. Benim sözümü kırmadı. Çin imparatoru, (bizzat) sarayınsüsleme ustalarınıgönderdi. Olağanüstü(güzellikte) barkyaptırdım.

İçini ve dışını benzersiz süslerle süslettim, taş (ustalarına) yaptırttım. Gönlümdeki sözlerimiyazdırttım.On OkOğullarınaveyabancılanna(On Ok olmayanlara?) kadar bunu görün. Ebedi taş diktirdim. (Burası) yakın olduğuiçin ve kolayulaşılabilirbir yerdeolduğuiçin, böyle kolayulaşılabiliryerde ebeditaşdiktirdim,yazdırttım. Onu görüp ve(yazdıklarımı) öğrenin. Otaşı ... diktirdim. Buyazıyıyazan (Köl Tigin'in) yeğeni YollıgTigin (ben)yazdım'.

BKG-B:

[ bilgd] kagan b[itigin]Yol/ıgtigin bitidim bunçabarkıgbôdizig uzug{. . Ka]ganatısı Yol/ıgtigin man ayartukıtört kün[olu]rıpbitidim bddizdttim y{. .}. 'BilgeKağan YazıtınıbenYollıgTigin,yazdımbu kadar barkı,resimleri, heykelleri, süslemeleri, kağanın yeğeni YollıgTigin, bir ay ve dört günde oturupyazdım, süslet-tim'.

Yazıtların yazılışıvedikilişiile ilgili en doyurucu bilgileryukarıdakicümlelerde

anlatılmıştır.Köl Tigin'in ölümününardından gösterişlibir külliye içerisine bir bark

yapılmış ve külliyenin girişinedeyazıt ile heykellerdikilmiştir.Bilge Kağan, ölen

kardeşiKöl Tigin'inhatırasıiçinyaptırmayı tasarladığıkülliyeninyapımıiçin Çin' den biidizçilergetirtmiştir.Bu anlamda Çin imparatoru da külliyeningösterişliolabilmesi için kendi özel biidizçilerinigöndermiştir.Çin imparatorunun buyakınilgisininaltında

mevcutbanşısürdürebilmeninyanında,BilgeKağan'ınduygusal birkişi olmasından

da yararlanarak onun dikkatini savaşın dışına çekebilmekolduğuda öne sürülebilir. BubağlamdaÇinyıllıklarının bazılarıKöl Tigin'in Çinli büdizçiie:tarafından yapılan heykelinin gerçeğe çok yakın olduğunu ve ağabey Bilge Kağan'ın da kardeşinin

heykeline her bakışında duygulandığınıve hattaağladığınıifade etmektedir (Gömeç 1997: 88) ve(Taşağıl2004: 52). Chiu T'ang-shu 194a, 5177/6'da imparatorun, Chang

Ch'ü-iile LüHsiang'ıbir fermanla sınırötesi kavimlere doğruyolaçıkardığı, yazıt diktirdiği,atalara kurban sunmak için bir sunak ve bir bark yaptırdığı barkındört duvanna daKölTigin'isavaşırkengösteren resimleryaptırdığı bildirilmiştir(Togan 2006: 60-61). 1958yılındaKöl Tigin küIliyesindekazılaryapanL.lisl'inbildirdiğine

göre Çin yıIlıklanndasözü edilen duvar resimleri (fresk) ele geçmemiştir(Jisl 1963: 397).

BilgeKağanzehirlenerek öldürülünce tahtaoğlu İ-jan geçmişti(Liu 2006: 252). Çin imparatoru, BilgeKağan hatırasınakitabeli birtaşdiktirip barkyaptırdı.Bunun için de Li lung görevlendirildi (Togan 2006: 61).

Köl Tigin 'in külliyesininyapımıiçin ustalan Çin'den Tuygun Elteber'ingetirttiğini

de yineyazıtınkuzeydoğuyüzündeki cümleden anlamak mümkündür: KT K-D: Taşbark [itgüçigj bunça bôdizçig tuygun tilttibar kdlücrz-ti.

Köl Tigin külliyesinin esas unsuru olanyazılı taşın YoIlıgTigintarafındanyirmi gündeyazıldığı/yazdınldığıaçıktır:KT G-D:bunça bitig bitigmd köl tiginatısı Yol(l)ıg tigin bitidim yigirmi künolurıpbutaşkabu tamka kopyol(l)ıgtigin bitidim.

2.Diğer Yazıtların YazıhşveDikilişleri

Ötükenkağanlık yazıtlannın dışında diğer coğrafyalardaki yazıtlardada yazılış vedikilişi anlatan kimi cümlelerbulunmaktadır.Söz gelimi Abakanyazıtının(E48) 9. satınnda kişiddyig tikdr biz gibi ilginç bir cümlevardır.Cümlenin ön tarafı net

okunamadığıiçin cümlede tam olarak ne söylenmekistediği anlaşılamamaklabirlikte '(ebeditaşı) kişi(ler)dendaha iyi dikeriz' gibi bir anlamçıkmaktadır.Yazıtı yayımlayan Kormuşin,önünde bulunan cümlede onarmayapmışsada yine de cümle tam olarak

anlaşılamamaktadır:yita tir ônsd(-?)oglın aldınız(-?) ültiniz (-)ünçiniz(?) bar[üçün

ba1Jkü}ni tikd bdrtimizkişidayig tikdr biz(Kormuşin 1997: 56).

Anlaşıldığı kadanyla yazıtlann, ölen kişininakrabalan ve özellikle de kendi çocuklantarafındandikilmişolduğubilinmektedir. Buna, Çaa-Höl VIII (E20)Yazıtının

1.satınndakicümle örnek olarak verilebilir:tört oglanım bariiçün bankumin [tikti} (Kormuşin 1997: 188) cümlesinde de yazıtsahibi Külüg Apa (Kölüg?), ebedi taşın

dörtoğlusayesindedikildiğiniifade etmektedir.

Yine Abakanyazıtının(E48) 14.satırınagöreyazıtıdikenler yedi erkek çocuktur ve çocuklar, yazıtta babalarınahitap ederler. Taşın hüzünle dikildiğinide satınn

Eski TürkYazıtlarının Yazılışve Üzerine

anlamak mümkündür: ydti un oglujızkabôkmddiikkanıçam ukuşçabum tilşiirmak

drtinizbıojkatura ha1Jkü tikôr münyıta (Kormuşin1997: 56).

Aynı yazıtın15.satırındaiseyazıtın dikilişsebebibabalarınınartuk drddm ile yedi erkek çocuk sahibi olmasına bağlanmaktadır:ardaartuk drdômi barüçünha1Jkü tikd hartimydtiun barü ç ü ntikübdrtimiz(Kormuşin1997: 56).

Yenisey yazıtlannda sıkça karşımıza çıkan ôrdômkelimesinin de dini anlamda tekrar incelenmesinde yarar olduğu düşünülmektedir. Eski Türk yazıtlannda Buddhist terminolojininbulunmadığıbiliniyor olsa da Buddhismden küçük de olsa etkilenmelerin olabileceğive bunun da yazıtlara serpiştirilmiş bulunabileceği göz

ardı edilmemelidir. Genelolarak yazıtların dikilişsebepleri içerisindeôrdômsahibi olma önemli bir özelliktir. Bubakımdandrddmsahibi olmak ile nekastedilmiş olduğu üzerindeetraflıcadurulmasıdönemininsanlarınıninanç sistemlerininanlaşılabilmesine

katkıdabulunmayayardımedebilir.

Altın Köl i (E28) Yazıtının 7. satırında (Tekin'e göre R3) yazıt sahibi, küçük kardeşleriile ağabeylerinin gücü ve kudreti olduğuiçin ebedi taşı dikebildiklerini ifadeetmiştir:dr iir<d>iim üçün inimüçimuyurınüçiinbdtjgümintikübdrti'Because of (my) manly qualities and because of their capability, my younger and elder brothers erected (this) everlasting monument of mine' (Tekin 1997:211-212). Tekin, bu satırdakiuyurkelimesinin öncekinaşirler tarafından uyarokunduğunuancak Irk Bitig'in 28. ırkında geçen üdgtisiuyun 'hasıve muktediri' şekliile karşılaştırarak kelimeninuyurokunması gerektiğinibelirtmiştir.

Uybati (E30) Yazıtının ı. ve 2. satırlarında geçen ifadeler de yazıtların dikiliş öykülerine örnek olabilir. Busatırlar Kormuşin tarafından şu şekilde okunmuştur:

(I) on ninasi tokuz og/ı bar üçün (2) çabış ton tarkan bii1Jüsi tikd hartim

(Kormuşin 1997: 94-95). Yazıtın ninü şeklinde okunan kelimesi problemlidir. Bu kelimeninbulunduğuyer araştırmacılar tarafından aşağıdaki şekillerde okunmuşve anlamlandırılmıştır:

on inisi'zehnjüngere Brüder' (Radloff 1895: 337);on ini inisi 'on küçükkardeşi' (Orkun 1940: 141); on (nindsi) 'desyatijenşin-rodstvennits'(Malov 1952: 59); on n2in2s2i_{(Vasil'ev 1983: 25);on ninasi'desyati jen'(Kormuşin1997: 94).}

Görüldüğügibi kelimeninokunmasındabir birlik bulunmamakta; verilen anlamlar ise' on küçükkardeş'teyoğunlaşmaktadır.HarfçevrimiWN nlnsIşeklindeyapılabilen bu kelimenin bugün Türkiye Türkçesindekullanılannine'yaşlı kadın' olmasımümkün değildir.Çünkü bir kimsenin on ninesi olması düşünülemez. ninasikelimesindeki

ikinci

JV2

düşünülebilirsede, kelime başlanile ilk hecedekiı/idar ünlülerinin daimayazılıyor olması kelimeyi inisi okumayı engellemektedir. Bu problemli kelimenin ancak 'kardeş' anlamında olması gerektiğinden dolayı kelimede bir yazım hatası olduğu sonucuna vanlabilir.

Körtle Hanadınadikilen Elegesti (E 10)Yazıtının2.satınndaiseyazıtlann nasıl taşındığını anlamamızaolanak veren bir cümlebulunmaktadır:yüz ôrkadaşım uyurın {ü}çün yüzdrin ôlig ôküzin tikdji] (Tekin 1995: 20)'yüzarkadaşım(ın)gücü sayesinde yüzkişive elli öküz ile (bengütaşı)diktiler'.Yazıtın320 x 66 x 20 cm. (Tekin 1995: 19) ölçüsündeolduğu düşünüldüğünde yazıtlannbirçok insan ve hayvan iletaşındığı ve dikildiği anlaşılmaktadır.

Ötüken Uygurlanndan kalma Terhin Yazıtında yazıttaki cümlelere konu olan duygu, düşünceveişlerinuzun bir sürecikapsadığı vurgulanmaktadır:

Terhin B 2-3: bır] yıl(l)ıktümdn künlik bitigimin bôlgümin bunta(B 3)yası taşka yarat(ıt)dımtulkuutaşka tokıtdım'binyıllık,on bin günlük kitabemi vedamgalanmı buradayassı taşüzerineyazdırttım(harfyaptırttım)'(Tekin 1983: 806 ve 809). Bu cümleye benzer cümle de ŞineUsuyazıtının doğuyüzünün 9.satınndageçmektedir: bil]yıllıktümiin künlik bitigimin biilgümin antayası taşka yaratıtdtm. Bilindiğigibi

yazıtlarda anlatılanlar,günlük olaylardan çok özellikle uzun zamandan beri birikmiş

olaylar, duygu ve düşüncelerdir. Bunlar da kÖTjültiikisabımın u{rturtım} (KT G 12) cümlesindeolduğugibi gönülden geçenler gelecek nesillereanlatılmak istenmiştir.

Sonuç

Eski Türk yazıtlannın taşlara hükkedilmesinin en büyük sebebinin kağıdın bilinmemesindendeğil, kağıdın bulunamamasındankaynaklandığıbilinmelidir.Bozkır

kültürünün egemenolduğubölgedeağacın azlığıhattabazıbölgelerde neredeyse hiç

olmaması insanlan, kÖ1jültiiki sablan yazabiIrnek için taşlara yöneltmiştir. Elbette

taşın diğernesnelere göre daha uzun ömürlüolmasıda önemli bir etkendir. Bugün elli dokuz tanesiMoğolistan coğrafyasındaolan (Battulga 2005: 45) ve Tuva, Hakas, Kırgızistan, Kazakistan, DoğuTürkistan vb. bölgelerdeki toplam dört yüze yakın

Eski TürkYazıtlannın YazılışveDikilişleriÜzerine

- - -

-KAYNAKLAR

ALİMOV,R.; K. Tabaldiyev (2005), "Talas'ta bulunan runikyazılıyenianıt",Journal of Turkish Studies 30/1 (Festschrift in Honor of Orhan Okay I), i17-120. BARTHOLD, W. (2006), Orta Asya Türk TarihiHakkında Dersler (Haz.: K. Y.

Kopraman-İ.Aka), Ankara: Türk Tarih KurumuYayınları.

BATTULGA, Ts. (2005), "Moğolistan'da bulunan runik harfi eserleri", TİKA 1. UluslararasıTürkoloji Sempozyumu Bildirileri, KırımlUkrayna,45-47. EDPT= CLAUSON, S. G. (1972), An Etymological Dictionary of

Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: The Clarendon.

DS=DERLEME SÖZLÜGÜ (1993), Ankara: Türk Dil KurumuYayınları. GÖMEÇ, S. (1997),Kök Türk Tarihi. Ankara: Türksoy.

GUMILEV,L.N. (2002),Eski Türkler (Çev.: D. A. Batur),İstanbul:Selenge.

GÜRSOY-NASKALİ,E; M. DURANLI (1999), Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.

JlSL, L. (1963), "Kül-Tegin anıtında 1958'de yapılan arkeoloji araştırmalarının sonuçları",Bel/etenXXVII/ıo7,387-410.

KORMUşİN, İ.

v.

LESSING, F. D. (2003), Moğolca-TiirkçeSözlük (Çev.: G.Karaağaç),Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.

LI, Y-S. (1999), Türk DillerindeAkrabalıkAdları. İstanbul:Simurg.

LlU, M-T. (2006), Çin Kaynaklarına Göre/Doğu Türkleri (Çev.: E. Kayaoğlu-D.

Banoğlu), İstanbul:Selenge.

MALOV, S. E. (1952),Eniseyskaya pis 'mennost' Tyurkov,Tekstıiperevodı. Moskva-Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.

ORKUN, H. N. (1940), Eski TürkYazıtlarıIII.İstanbul:Türk Dil KurumuYayınları. RADLOFF,W.(1895), Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St-Petersburg. RAMSTEDT, G. J. (1913), Zwei Uigurische runeninschriften in der Nord-Mongolei.

Journal de la Societe Finno-Ougrienne XXX, 1-63.

SERTKAYA, O. F.(1995), "İnel Kağan mı? İni İl Kağan mı?",Göktürk Tarihinin Meseleleri içinde, Ankara: TKA, 76-98.

TAŞAGIL,A. (2004), Göktürkler III, Ankara: Türk Tarih KurumuYayınları.

TEKİN, T. (1983), "Kuzey Moğolistan'dayeni bir Uygur anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi",Bel/eten LXXI)UI84, 795-838.

--- (1997), "The firstAltınkôlInscription",Turkic Languages1, 210-226.

TOGAN, t.,G. KARA; C. BAYSAL (2006), Eski T'ang Tarihi(Chiu T'ang-shu). Ankara: Türk Tarih KurumuYayınlan.

VAsİL'EV, D. D. (1983), Korpus Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna