,4.(J. V.ı. Fak.
D"r.
4tI (4): 543-55! ı993
DENİZLİ HOROZLARıNDA ELEKTROKARDİYOGRAM
BahriEmre! Nesrin Sulul
hksin Pişkin}
Cahit Bağcı2
Ali Çınar4
The electrocardiogranıs of the Denizli roosters.
Sunınıary: This study was canied oııt011 30Deniz.li roosters obtained from the Denizli Poultı)' Produetion Station. By means of eroeodile elip eleetro-des, the bipolar extremi~y leads (1,ll, lll) and augmented unipolar extremity leads (aVR, aVL, aVF) were recorded.
Of the reeorded ECGs 70
%
were seen to have a 0.07 mV P wave and 60%
were seen to have a O. i8 m V R wave in lead I.In lead II white aO.i i m V P wave was observed in 24 roosters, the rema-inder had a P wave fused with the T wave. No Qwave was eneountered. The
S wave was fairly prominent.
The period of the QRS complex was 0.02+ seeonds, the ampUtude of the R wave was 0.22 mV and that
if
the S wave was 0.50 mV.White the T wave, of a mean amplitude of 0.20 mV, was 1lt'gative in le-ads aVR and aVL whieh was senı the positive in other lele-ads. The P-R and Q-T irıtervals were 0.06 seeonds and O. i20 seeonds respeetively. ,
While the heart beat rates of the Denizli mosters were230-375 per minu-te, with an average C!L3 i 0.3 i, the eleetrical axis of the heart was found to be between _10° and -138° wilh an average QI-81.6°.
Özet: Araştırma, Denizli Tavukçuluk Oretme istasyonundan temin edi-len 30 adet Denizli ırkı horoz ü:erinde yapıldı. Timsah ağızlı elektrodlar yar-dımı ile bipolar ekstremite derivasyonları (I. II. III) ve artımlmış ünipolar ekstremilc derivas)'onları (aVR, aVL, aVF) yazdırıldı.
1 Doç. Dr. A.Ü. Veteriner Fakültesi, Fizyoloji Anabilim Dalı, Ank. 2 Arş. Gvl. Dr. A.O. Veteriner Fakültesi, Fizyolnji Anahilim Dalı, Ankara.
3 Arş. Gvl., A.Ü. Veteriner Fakültesi, Fizyoloji Anabilim Dalı, Ank.
,t Arş. Gv!., 100. Yıl Ü. Veteriner Fakiiltesi, Fizyoloji Anabilim Dalı, Van.
0,'(1 ll. EMRE - 1\. seLI; - C. 11\(;CI- 1. ptŞK1N - A. Çli\AR
Çekilr,n EKG'lerin
%
70'inde I. deriva.~J'onda0.07 mV'luk P dalgası ur:%
60'ında O.IS mV'luk R dalgası giizlendi.II. Derh'a~J'onia 2'~ horozda 0.1 ImV'lıık P dalgası görülürken geri ka-lanlarda ise P dalgası, T dalgasının içine karışmış durumdaydı. Qdalgasına rast/amlmadı. S dalgan ise oldukça beliı:gindi.
QRS kompleksinin süresi 0.02+ Sıı., R dalgasıTım ampliliidii 0.22mY ve S dalgan da 0.50 mV olarak bulw/dıı.
Orlalama amp!iliidü 0.20 mV olan Tdalgası aVR ve aVL derivasyonla-rmda npgati
r
iken, diğer derivas)'Onlarda /JO.':itij olarak görüldii. P~R ı'e0..-
T aralıkları sırasıyla 0.06 sn. ve O.i20 sn. olarak bıııundu.Denizli ırkı horozıann, dakika kalp atım hız/arı 230-37 J arasında deli-şirken ortalaması 3 i0.3 i, kal bin elektriksel ekseni ise - iOc ile - i 38° bulunur-ken ortalama -81.6° olduğu görüldü .
. Giriş
Tavuklarda kalhin mekanik hareketlerinin yazdırılması, kalp ak-tivitesinin detaylarını analiz etmek için yeterli olamamaktadıL Kalbiıı çalışması sırasında ortaya çıkan aksiyon akımlarının yazdırılması olan e1ektrokardiyografi (EKG) ile kalp aktivitesinin detayları anla~ılabil-mektedir (2).
Bazı hastalıkların \-'e değişen çevre koşullarına bağlı olarak EKG üzerindeki değişimierin incclendiği çaIı)malara rastlanmaktadır (2,
6,8,14, IS). .
Yapılan araştırmalarda clde edilen trasclerin yaş, ırk, kas yapısı gibi çeşİtli durumlarda farklı olabildiğini bildiren araştırmalar vardır (5, 7, 9, 21).
Kanatlı hayvanlarda göğüs yapısının farklı olması ve ventrikül-lerde depolarizasyon dalgasının epikardiyumdan endokardiyuma doğ-ru olması, kalpteki iletim sisteminde fibroz koruyucu tabakanın olma-ması (.5), memcli ve kanatlı dektrokardiyogramlarındaki farklılığın nedenini oluşturmaktadır (9, iO, 19).
Tavuklarda yapılail çalışmalarda I. derivasyondaki alçak ampli-tüdlü dalgaların hakim olduğu vurgulanarak (5, 9, i6, 19). i i. ve IIi.
derivasyandaki clalgaların daha belirgin ve hirbiri nirı. benzeri olması nedeniyle değerlendirmelerin genellikle i i. derivasyandan yapıldığı bildirilmektedir (6, 7, ii, 14, 16).
DEMzU HOROZL\RI:\'DA ELEKTROKARDIYOGRAM 545
Sturkic (18), II. ve III. derivasyanda R dalgasının çok küçük ve-ya bulunmadığını, S dalgalarının hakim olduğunu (0.6-0.7 mV) ve pozitif T dalgalarının ampli tüdlerinin de 0.3.0.5m Varasında bulun-duğunu belirtmektedir.
Genellikle tavuklarda büyük S dalgaları hakimdir. Bazı tavuk-larda büyük S küçük R dalgaları çok az tavukta da eşit amplitüdlü R ve S dalgalarının varlığından söz edilmektedir (19).
Elektrokardiyogramlarda
Q
dalgasına rastlanılmamıştır. Hindi. !crde( 10) aVR derivasyol1lında küçük de olsa hafif bir Qdalgasına rastlanmı] olup, tavuklarda hiç bulunmadığı genel bir bulgudur (5, 19, 20).Çevre ve yetiştirme koşullarının farklı olduğu yurdumuzda, ta-vuklara ilişkin ilk clektrokardiyografik çalışmaya yakın tarihlerde rast-lanılmaktadır (4).
Denizli horozları sadece Türkiye'de yetişen ve çok uzun ötmesiy-le tanınan bir kanatlı ırkıdır. Bu hayvanlar üzerinde yapılan çalış-malar çok azdır (I). Çok uzun ötmesi nedeniyle diğer kanatlı türlerin-den farklı solunum ve dolaşım sistemine sahip olduğu düşünülmektedir.
Yurdumuza özgü olan ve yurdumuzun da belli bölgelerinde ya-şayabilen Denizli ırkı horozunun normal EKG değerlerinin bulunma-ınasının bu konudaki boşluğu doldurmada, bundan sonra yapılacak çalışmalara bir temel oluşturmada faydalı olacağını düşünmekteyiz.
Materyal ve Metot
Çalışmada, Denizli Tavukçuluk Üretme İstasyonundan temin edilen 30 adet Denizli ırkı horoz kuılanıldı.
EKG'ler timsah ağızlı elektrotlar yardımı ile yazdırıldı. Elektrot-lar sağ ve sol bacağın alt uçElektrot-ları ile kanatElektrot-ların vücuda bağlantı yerlerine yakıp. bölgelerine (5, iO, 19) ve elektrot jeli sürüldükten sonra yerleş-tirildi.
Elektrokardiyogramlar alınırken, hayvanların iyice sakinlcşme-leri beklendi, huzursuz olan horozların üstüne hafif bir bez sarılarak sakinlcşınelerine yardım edildi (19).
Yazdırma işleminde Cardiofax 685i (Xihon-Kohden. Tokyo. Japan) marka e1ektrokardiyograf kullanıldı.
546 B. EMRE - X. Sı.:ı.U- c HAGCI - t. PİŞKİN - .-\. ÇI~AR
Alet imV
=
iO mm ve yazdırma hızı 50 ının! sn olacak şekilde ayarlandıktan sonra L, 11., III. aVR, aVL ve aVF derivasyanları yaz-dınldLElde edilen dalgaların aralık ve amplitüdlcrinin değerlendirilme-sinde II. derivasyon (5, 6, iI, 13, 14), elektriksel eksenin hesaplanma-sında ise II. ve III. derivasyandan yararlanıldı (20).
Bulgular
Denizli ırkı horozıarına ait elektrokardiyogram öfn,eklcri şekilde verilmektedir.
i. derivasyanda, P dalgası çekilen traselerin
%
30'unda izoeIek-trik,%
70'inde de ortalama amplitüdü 0.07m V olarak, R dalgası ise%
GO'ında ortalama amplitüdü O.ISmV ve%
40 oranında da çok küçük R ile S dalgası bulunmuştur.II. derivasyonda altı horozda P dalgası T dalgasına karışmış bi. çimde geri kalanlarda da ortalama amplitüdün 0.1 lmV olduğu göz-lenmiştir.
Horozlardan çekilen EKG'lerde
Q
dalgasına rastlanılmamıştır. R dalgası birkaç örnekte küçük olup diğerlerinde belirgin olarak gi)-rülmektedir. S dalgası ise oldukça belirgindir.T dalgası i. II. III. ve aVF derivasyonlarında pozitif, aVR ve aVLde negatifbulunmuştur.
Den.izli ırkı horozlarda kalbin elektriksel ekseni -i0° ile -138° arasında değişim göstermiş ve ortalama -S1.6° bulunmuştur.
II. derivasyondaki dalgaların amplitüd ve süreleri ile, horozların kalp aUm sayıları tabloda gösterilmektedir.
Tartışma ve Sonuç
Kanatlı hayvanlarda göğ"üs yapısının farklı olmasından dolayı göğüs derivasyonları alınamamakta ve bu nedenle kanatlılarda elek-trokardiyogramların yazdırılmasında bipolar ckstremi tc derivasyan-ları
ve
arttırılmış ünipolar ekstremite derivasyonları alınmakta ve değerlendirilmektedir (5,9, iO, 19). Araşurınamızda da bipolar eks-tremite derivasyonları ve arttırılmış ünipolar ekseks-tremite derivasyonla-rı alınarak (Şekil), II. derivasyondaki dalgalar değerlendirilmiştir (Tablo).DEı\İZLİ HOHOZU.HlNDA EI.EKTROKARDİYOGRAM 547
tl
"+_+_LJ __~'LL
'! i-! i i iTl
tr!
• •i i:
, ' L_tl
--;-Ti-T !i
.; _. " !~~-if;. .~.; ", .~ ~:!.!
, , ,I, " : ..-::' , ~j !:iii:Ii'! "' i' ,-,:1.
i M;~ ;:,1 ~i:,p' 1r , Jı!T LI' ]' .,11 , .- '7 ~ " i : ; .' '- , i, _~:Z : il: .' .. " i !"'.-., .,.- i , ,;..
}~rj .. 1,)11+t~ i ~1. 1. i ", .". 'L ," LFı:r -- ., II ~::d iI"
I.-j : i : : 1 i i J i. 1 : i ! O',i i i : ~::'ii: .,: i-- i.:1 . i l 'r- i: ,,1.,' i i '" ",A:II::.• i"lı,
AT
! •i ~ I. ::'o;'ı~ .:~ '~;
J
: ;:.: .' c ,1.L.r -.. , ~T:!.
:T
,. itt
,,i": .. ;.!": : '. i. ;if- 41i :1 i ,: . :,''1
,. 1'T ;.~: .~ :T I. i.
ıTL'Şekil: Denizli horozlarında e1ektrokardiyogram. Figure: The electrocardiograms of the Denizli roosters.
5.48 n. EMRE - :'i". SULC - C. iU(;Ci - 1.ptşKIK - A. ÇINAR
derivasyona aİt dalgaların
Q.T
aralığı (sn) PoR aralığı (sn) 0.06 0.120 0.018 0.012 (0.04-0.08) !(0.10-0.14) 0.50 0.20 0.199 0.092 (0.2-0.9) . (0.1-0.3) 0.22 0.108 (0-0.4)ırkı horozlarda kalp atım sayıları ilc lT.
amplitüd ve süreleri (n=30). H S T (m V) (mV) dalgası (mV) Tablo Deni~li
i
Kalp atım i QRSı
sayısı i (sn) . (dak.) 1 , -i x ,310.31 i 0.024 , SD i 40.946 . 0.006 i r i (230--3i5) i (0.02-0.04)x
=
ortalama değer, SD = standart deviasyon, r = değişim sınırı(50mm
i
sn., Im V = 10mm).Genellikle kanatlılarda i. derivasyondaki dalgaların değerlendi-rilmesinin güç olduğu ve bu nedenden dolayı dalgaların güvenilir ölçülemeyeceğine değinilmektedir (2, 15, 16, 19). Aletin duyarlılığı arttırılarak bu dalgaların daha belirgin bir hale gelebileceğini bildi-renler de bulunmaktadır (2, 19).
Araştırmamızda normal hız ve duyarlılıkta çekilen trasderin
%
70'inde i. derivasyonda ortalama amplitüdü 0.07m V olan P dalgala-rına ve trasderin%
60'ında ortalama 0.18 mV'luk R dalgasına rast-lanması yukarıdaki araştırıcıların bildirimlerinden farklılık göstermek-tedir. i. derivasyonda bulunan çok küçük amplitüdlü R ve S dalgaları ise, eşit büyüklükte R ve S dalgalarından söz eden araştırıcıların (10, 20) bildirimlerine uymaktadır.Tavuklarda hiç bulunmadığı (4, 5, 19, 20) hindilerde çok küçük de olsa aVR derivasyonunda gözlendiği bildirilen (I O) Q dalgasına çalışmaıllizda rastlanılmamıştır.
Atriumların depolarizasyonu sonucu oluşan P dalgası II. derivas-yonda 6 horozda T dalgasına karışmış şekilde geri kalan 24 horozda da ortalama amplitüdü 0.11 mV olarak saptanmıştır. Bu değer Stur-kie'nin (19) bildirdiği 0.0602 mV'luk değerd,~n yüksektir.
Ventriküler depolari~asyonun belirtisi olan QRS kompleksinin süresi olarak bulunan 0.024 sn' lik değer, literatürde bildirilen 0.016-0.027 sn'lik süreye uymaktadır (5, 19, 20). Çalışmada bulunan 0.22 m V'hık R dalgası daha önce yapılan tavuklardaki araştırmamızda (4) çok küçük ya da hiç bulunamamıştı. Bulunan 0.22 mV'luk değer birçok araştırıcının (14, 20, 21) R dalgalarının bulunmayış1 bildirim-lerine ters düşerken, R dalgasının II. derivasyonda en önemli dalga
01-DE:"IİZLİ nOROZLARli\DA ELEKTROKARDİYOGRAM 549
duğu ve 0.35 nıV'luk bir anıplitüde sahip olduğu bulgusuna (2) uy-maktadır. Araştırmada çekilen traselerin bazılarında S dalgasının amp-litüdüne çok yaklaşan R dalgaları Gross'un (5) bazı kan.atlılarda görü-lcbiIcceğini bildirdiği eşit amplitüdlü R ve S dalgalarını anırnsatmak-tadır.
Hemen hemen bütün traselerde daha hakim olarak ortalama 0.50 mV olarak bulunan S dalgası, Sturkie'nin (18) belirttiği 0.5-0.7 mY' luk bildirimlerine yakın, yine aynı yazarın (19) 0.124-0.219 mV'luk değerierinden biraz yüksek bulunmaktadır.
T dalgası i. II. III ve aVF derivasyonlarında pozitif aVR ve aVL derivasyonlarında negatif görünümü Gross (5), Sturkie (19) ve McKcnzie nin (I O) bulgularıyla benzerlik göstermektedir. T dalgası için bulunan 0.20 mV'luk amplitüd Mitchell ve Sicgel'in (12) 0.221 mV'luk ve Emre ve ark. (4) 0.20 mV'luk değerierine benzemekte fa-kat Sturkie'nin 0.109 mV'luk (19, 20) değerinden biraz yüksek, 0.3-0.5 mV'luk (18) bildiriminden ise biraz alçak bulunmuştur.
Araştırmada P-R aralığı 0.06 sn olarak bulunmuştur. Bu değer Hteratürde rastlanılan (5, 19, 20) 0.059-0.072 sn'lik değere yakın daha önceki çalışmamızdaki (4) 0.048 sn'lik değerden yüksek bulun-muştur. P-R aralığınm kalp atım sayısı ile negatif bir ilişkide ol-duğu (10) göz önünde bulundurulursa bulunan dakika kalp atım
Sd-yısının ortalamasının 310.31 olması, Gross'un (5) 264-357 ve Sturkie' nin (20) 130-340 arasında olduğunu bildirdiği dakika kalp atım sayısı değerlerini elde ettikleri çalışmada buldukları 0.059--0.077 sn aralığa uymaktadır.
Denizli ırkı horozlarda bulunan 310.31 (230--375) ortalama daki-ka atım sayısı Gross'un (5) 264-357, Sturkie'nin (20) 130--340, Ringer ve ark. (l7) 350-470 ve Kisch (7) 320--420 değerleri ile karşılaştırıl-dığında, kanatlılarda çalışma koşullarının yarattığı stres olayları ve ağırlıklarının, çalışmada Denizli ırkı horozların kullanılması yani cin-siyet farklılıklarının da göz önünde tutulması gerektiğini göstermek-tedir.
Ventrikülü depolarizasyonunun başlangıcı ve repolarizasyonunun bitimi arasındaki süreyi veren Q- T aralığında 0.120 sn olarak bulunan değer literatürde bildirilen (5, 18, 20) 0.09-0.132 saniyelik değişim sınırına paralellik göstermektedir.
Kalbin aktivitesi sırasında oluşan elektromotor gücün belirtisi olan (19) kalbin elektriksel eks~ni ortalama -81.6° (-10° ilc _138°)
550 B. EMRE - :'\. SULU - C. BAGcl - 1. rİşKt:'-' - A. (I:'iAR
bulunmuştur. Bu değer Sturkie'niJl. (20) tavukların
%
74'ü ıçm. bil-dirdiği -74.04° ile%
20'si için bildirdiği -I02.lla'lik bildirimlereuygunluk göstermekte ve ara~tırmada kulları.ılan Denizli ırkı horoz-ların kalbinin öne ve sola doğru seyrettiği anlamında yorumlanabilir.
Bu araştırma sonuçları ilc yurdumuzun belli bir yöresiEe özgü olan Denizli ırkı horozlarının EKG'lerine ait değer ortaya konularak bulunan de,ğerlerirı. bu ırkımıza ait bundaE sonra yapılarak bilimsel çalışmalara"temel teşkil edebilmesi umudunu taşımaktayız.
Kaynaklar
1. Aksoy, T. (1991). Tavuk .yetiştiriciliği. Şahin l\'İathaası. Ankara. 2. Bopelet,
ıu.
(1974). NOT/nal electrocardiogram of the rhieken: llsvariations during vagal stimulation and followill~ vagotomies. Camp. Bioehem. PhysioL., 47 A:361-.3fı9.
3. Czameeki, C.M., Gcod, A.L. (1980). Elertrorardiographic tec/mic for identifying developing cardiomyopathies in young Turkı!y poulıs. Poultry Sei., 59:1515-1520.
4. Enıre, B., Sulu, N. ve Bölükbaşı, F. (1985). Tavuklarda elektrokardi-yogram. Lalalıan Zootekni Araştırma Enstitüsü Dergisi. 1-4, (XXV)
79-86.
5. Gross, W.B. (1966). F:lectrocardiographic changes of Esclwrichia coli infected birds. Am. J. Vet. Res., 27:1427-1436.
6. Joshi, H.C., Link, H.P. (1971). A study of chickens during vater dep-vation. Poultry Sei.; 50: 1532-1534.
7. Kisch, B. (1951). The e1ectrocardiogram of birds (ehicken, duck, pi-geon). Exp. ;\Ied. and Surg., 9:103.
8. Lumeij, J.T. Stokhor, A.A. (1985). Electrocardiogram of the racing pigeon. Res. Vet. Sci., 38:273-27.:;.
9. Matsui, K., Hirose, H., Sawazaki, H. (1976). Conıparative eleetrocar-diographieal studies of the ehicken. Japan. J.Zoot. Sei., 47: 725-732. 10. McKenzie, B.E., Wiii, J.A. and Hardie, A. (1971). The
electrocardiog-ram of the Turkey. Avian Dis., LS:737-744.
ll. McKenzie, B.E., WiII, J.A. (1972). Eleetrcoardiographie changes fol-lowing inflııenza infeetion in turkeys. Avian Dis., 16:308-318.
DENİzLİ HOROZLARıNDA ELEKTROKARDİYOGRAl\l 551
12. Mitchell, B.W., Siegel, II.S. (1973). Physiologieal response ofehiekens to lıeat stress measured by radio telemetry. Poultry Sci., 52:1111-1119. 13. Mitchell, B.W., Beal'd, C.W. (1976). Eleetroeardiographie and
respi-ratory responses to viseerotropie and neurotropie strains of neweastle disease virus measured by radio telemetry. Poultry Sci., 55:874--883. 14. Mitchell, B.W., Brugh, M. (1982).Comparison of electrocardiograms
of clıiekens infeeted witlı t'ı:seerotropie velogenie newwstle disease virus and virıılent avian ı:njluenza. Am. J. Vet. Res., 43:2274.-2278. 15. Ookawa, T: (1973).Eleetrophysiological observations during body
eoo-ling and rewarming in young clıiekens. Poultry Seİ., 2:1019-1029. 16. Reeee, F.N., Deaton, J.W. (969). ~ffeets oftenıperature on
theelee-troeardiogram of broiler ehiekens. PouItry Sei., 48:810-812.
17. Ringer, R.K., Weiss, H.S. and Sturkie, P.D. (19.'i7).Heart rate of ehı:ckens as influeneed by age and gonodallıonnones. Am.J .PhysioI.,
191:145-147.
18. Sturkie, P.D. (1948).Effeets of changes in position of the heart of the elıieken on the electrocardiogram. Am. J. of PhysioI., 154:251-257. 19. Stnl'lde, P.D. (1949). The eleetroeardiogral1l of the ehieken. Am.J.
Vet. Res., 10:168-175.
20. Stul'kie, P.D. (1965). Avian pJıysiology. 2nd ed., Corneıı University Press. Ithaea, New York.
21. Sturkie, P,D. (1973).Effeets of cadıııium on electrocardiogram, blood pressure, and hematoerit of chickens. Avian Dis.; 17: 106-110.
