Ömer Özcan
*LETTERS FROM HASAN SABRİ AYVAZOF TO HÜSEYİNZADE ALİ
Azer bay can’da ye ti şip mem le ke tin de ve Tür ki ye’de, si ya set ve fi kir dün ya sın da önem li iz ler bı ra kan Hü se yin za de Ali Tu ran Bey’in kız la rı ta ra fın dan mu ha fa za edi -le rek gü nü mü ze kal ma sı te min edi -len ve kı zı Fey za ves Ap sar ha nı me fen di ta ra fın dan Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si, Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü Ar şi vi’ne ba ğış la nan ev ra k ara sın da Ha san Sab ri Ay va zov ta ra fın dan ya zı lan dört mek tup bu lun -mak ta dır.
Çar lık Rus yası dö ne min de Azer bay can lı Hü se yin za de Ali Tu ran ile Kı rım lı Ha -san Sab ri Ay va zov’un ya şa dık la rı top rak lar ara sın da uzun me sa fe ler bu lun ma sı na rağ men İs ma il Gas pı ra lı’nın Ter cü man ga ze te si nin kur du ğu kül tür köp rü sü va sı ta sıy la ara la rın da ya kın bir iliş ki ge liş miş tir. Bu iliş ki nin ge liş me sin de mu hak kak ki iki fi kir ve ey lem ada mı nın Türk çü lük gö rü şü ne sa hip ol ma la rı ile men sup ol duk la rı mil -le tin fert -le ri ne hür ri yet ve eği tim hak kı sağ lan ma sı yo lun da iz -le ne cek yol hu su sun da da ay nı dü şün ce le ri pay laş ma la rı etkili olmuştur.
Hü se yin za de Ali Bey, 24 Şu bat 1864 ta ri hin de Bakû’nun Sal yan ka sa ba sın da do ğar. İlk ve or ta öğ re ni mi ni Tif lis’te ta mam la dık tan son ra gir di ği Pe ters burg Üni ver si te si Fi zi koMa te ma tik Fa kül te si’ni 1889’da bi ti rir. Da ha son ra tah sil için gel di ği İs tan bul’da As ke ri Tıp Fa kül te si’nde okur ken İt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti’nin ku -ru cu la rıy la ve dö ne min Türk dü şün ce ha ya tı nın önem li isim le riy le ya kın dost luk lar ku rar. Tür ki ye’de ki öğ re ni mi ni ta mam la yıp bir müd det he kim ola rak ça lı şır ve 1903 yı lın da Azer bay can’a dö ner. 1911 yı lın da ye ni den Tür ki ye’ye dön me si ne ka dar ge çen sü re için de Bakû’da ga ze te ve der gi neş ri ile meş gul olur. Neş ret ti ği Fü yu zat der -* Araş tır ma cı ya zar.
1 Ya vuz Ak pı nar, Aze ri Ede bi ya tı Araş tır ma la rı, Dergâh Yayınları, İs tan bul, 1994, s. 70
2 Ali Hay dar Ba yat, Hü se yin za de Ali Bey, An ka ra, 1998 (Ata türk Kül tür Mer ke zi Baş kan lı ğı Ya yı nı) 3 Zü hal Yük sel, “Kı rım Ta tar Millî Ha re ke ti ve Ha san Sab ri Ay va zov”, Tür ki yat Araş tır ma la rı Der gi si,
Sa yı: 13 (Ba har 2003), Kon ya, s. 427
4 Ca fer Sey dah met Kı rı mer, Ba zı Ha tı ra lar, İs tan bul, 1993, s. 57
gi si Tür ki ye Türk çe si ile çı kar. Na şi ri ol du ğu di ğer der gi ve ga ze te ler le Türk dün ya -sın da “müş te rek bir Türk ya zı di li ya rat ma” te şeb bü sü nün iz le ri dik ka ti çe ker.1Tür
ki ye’de ya şa dı ğı yıl lar da yaz dık la rı ve fa ali ye tiy le Türk çü lük akı mı nın önem li isim -le rin den bi ri olur.2
Onu bu va sıf la rıy la ta nı yan ve iliş ki ku ran Kı rım Türk le ri ara sın dan ye ti şen az sa yı da ki ay dın lar dan bi ri olan Ha san Sab ri Ay va zov, 6 Ma yıs 1878 ta ri hin de Kı -rım’da Alup ka’da fa kir bir ai le de do ğar. İl köğ re ni mi ni doğ du ğu şe hir de ki okul ve med re se de ya par. Ay nı yer de bir müd det öğ ret men lik gö re vin de bu lu nur. 1902-1903 yıl la rı ara sın da İs tan bul’da Ne ca ti za de Ab ke rim bek isim li ta nın mış edip ve ta rih çi -den ders al dı ğı bi lin mek te dir. İlk ya zı la rı Mu va ze ne ve Türk ga ze te le rin de çı kar. 1905 yı lın da RusJa pon sa va şı nın ar ka sın dan çı kan ih ti la lin et ki siy le genç ler de fark -lı dü şün ce ler or ta ya çık ma ya baş lar. Ay va zov’un da ara la rın da bu lun du ğu genç ler, Kı rım Türk le ri nin millî hak la rı nın ve ril me si için Çar lık yö ne ti miy le mü ca de le edil -me si nin ge rek ti ği ni dü şü nür ve bu yol da fa ali ye te baş lar lar.
Gas pı ra lı’nın uy gu la dı ğı mü ca de le yön te mi ni be ğen me yen ler ve onu pa sif bu lan lar 1 Ma yıs 1906 ta ri hin de Ka ra su ba zar şeh rin de Va tan Ha di mi ga ze te si ni neş re der ler. H. S. Ay va zov, ga ze te nin ya zar lı ğı nı ve ay nı za man da ida re ha ne mü dür lü ğü nü ya -par. Ga ze te nin ilk sa yı sın da Ay va zov, “Umum Li san-ı Edeb” baş lık lı ya zı sın da Türk dil bir li ği nin sağ lan ma sı nın öne mi ne işa ret eder. Ga ze te bir müd det çık tık tan son ra neş ri ya tı na ara ve rir se de Ara lık 1906 ta ri hin den iti ba ren tek rar çı kar. 20 Tem muz 1907 ta rih li Ter cü man’da Va tan Ha di mi’nin ba şı na Ay va zov’un ge ti ri le ce ği ha ber sü -tu nun da yer alır.3 1908 ya zın da hükûmet ga ze te yi ka pa tır. Ay va zov’un 1908 Ekim
ayın da Kı rım Se da sı isim li bir ga ze te çı kar mak ama cıy la yap tı ğı mü ra ca at da so nuç -suz ka lır.
Ca fer Sey dah met Kı rı mer, İs tan bul’da ki öğ ren ci li ği es na sın da Ay va zov ile kar şı laş tı ğı nı, ken di si ne kar şı yük sek hür met ve sev gi ta şı dı ğı nı, in kı la bın en ha ra ret li ta -raf ta rı ola rak onu sev dik le ri için ara la rın da gör mek ten mem nun ol duk la rı nı be lir tir.4
H. S. Ay va zov’un, 1907 yı lın da “Ne den Bu Ha le Kal dık?” isim li pi ye si Bakû’da neş re di lir. 1908 yı lın da Kı rım’ı terk et mek mec bu ri ye tin de ka lın ca Ka hi re ve İs tan -bul’a gi der. Da ha son ra Mos ko va’da ki La za revs kiy Şark Dil le ri Ens ti tü sü’nde ders ve rir. Bu gö re vi sı ra sın da tu tuk la na rak ka pa tıl dı ğı Bu tır ka ha pis ha ne sin den ka çar. 1913 yı lın da ge nel af ilan edi lin ce ye ka dar Tür ki ye ve Rus ya’da ka çak ola rak do la şır.
1913 yı lın da Bah çe sa ray’a İs ma il Gas pı ra lı’nın ya nı na gi de rek Ter cü man ga ze te si nin ya yı nı na yar dım cı olur. Gas pı ra lı, 1914 yı lı Ağus tos ayın da has ta lı ğı se be biy le çok za yıf la ma sı na rağ men ga ze te iş le riy le il gi le nir; ama has ta lı ğı iyi ce şid det le
nin ce ga ze te yi res men ol ma sa da fii len H. S. Ay va zov’un ida re si ne bı ra kır. 10 Ey lül’de ise ar tık so nu nun gel di ği ni his se de rek ga ze te nin re dak tör lü ğü nü bir lik te yü rüt -tü ğü Ay va zov’u ka bul ede rek ken di si ne “Ya sin” oku ma sı nı ri ca eder.5Ni te kim Gas
-pı ra lı’nın ve fa tın da da ai le üye le riy le bir lik te ta zi ye le ri ka bul eder. H. S. Ay va zov böy le ce 1917 yı lı so nu na ka dar Ter cü man’ın baş ya zar lı ğı nı ya par.
Kı rım Ku rul ta yı 9 Ara lık 1917’de Bah çe sa ray’da bir tö ren le top la nır, Nu man Çe le bi Ci han Ku rul tay ta ra fın dan ku ru la cak hükûme tin baş ka nı, par la men to nun üç eş baş ka nın dan bi ri ola rak da Ha san Sab ri Ay va zov se çi lir.
1917-1918 yıl la rı ara sın da Ak mes cit (Sim fe ra pol)’de Mil let ga ze te si ni çı ka rır, ama za ma nın si yasî şart la rı nın bir zor la ma sı ola rak ga ze te yi 1918 ba şın dan iti ba ren Bakû’da ya yım la ma ya de vam eder.
Kı rım’da Sü ley man Sül ke viç hükûme tin de Dı şiş le ri Ba ka nı ola rak gö rev ya pan Ca fer Sey dah met Kı rı mer, 20 Ni san 1918 ta ri hin de Os man lı hükûme tiy le gö rüş me ler ya pmak üze re İs tan bul’a ge lir. Ta lat Pa şa ile yap tı ğı gö rüş me sı ra sın da Kı rım’ın İs tan bul’da bir el çi lik açıl ma sı tek li fi nin müm kün ola ma ya ca ğı, İs tan bul’a an cak bir tem sil ci le ri nin gön de ri le bi le ce ği ce va bı nı alır. Kı rı mer, 1918 yı lı Ma yıs ayın da Sa kız gam bo tu ile Kı rım’a dö ner ken ge mi de Ağa oğ lu Ah met ve Hü se yin za de Ali’nin de Kaf kas -ya’ya git mek üze re bu lun duk la rı nı öğ re nin ce zi ya ret le ri ne gi der. Kı rı mer, mem le ke ti ne dön dü ğün de ya kın ar ka daş la rıy la yap tı ğı gö rüş me ler den son ra H. S. Ay va zov’un Kı rım hükûme ti nin tem sil ci si ola rak İs tan bul’a gön de ril me si ka rar laş tı rı lır. Kı rı mer, yo la çık ma dan ön ce ta li mat ola rak, İs tan bul’da ka la ca ğı Pe ra Pa las Ote li’ne Kı rım’ın millî bay -ra ğı, gök bay -ra ğı çek tir me si ni söy le miş, En ver Pa şa’ya ulaş tır mak üze re de bir mek tup ver miş tir. Ay va zov, 1. 8. 1918 ta ri hin de İs tan bul’a ge lir. Kı rım Hükûme ti İs tan bul Si -yasî Tem sil ci li ği un va nı nı kul la nan Ay va zov, Kı rım’da ya şa yan mil let le rin Os man lı hükûme ti nez din de ki iş le ri ni ta kip ede cek ve kon so los luk hiz me ti ya pa cak tı. Os man lı dev le ti nin I. Dün ya Sa va şı’nda ye nil gi yi ka bul ede rek ateş kes ant laş ma sı yap ma sın dan son ra Ay va zov, İs tan bul’da faz la ka la ma ya rak Kı rım’a dö ner.
Ay va zov, Tür ki ye’ye res mi gö rev le ikin ci de fa 1922 yı lın da ge lir. Bu ta rih te Kı -rım’da deh şet li bir aç lık hü küm sür mek te dir. Kı rım Sos ya list Cum hu ri ye ti Mer kezî İc ra Ko mi te si, 23 Mart 1922 ta rih le rin de yap tı ğı top lan tı lar da An ka ra’ya gı da yar dı -mı için baş vur ma ya ve bu nun için bir tem sil ci gön de ril me si ne ka rar ve rir. Tem sil ci ola rak gö rev len di ri len H. S. Ay va zov 17 Ni san 1922’de An ka ra’ya ula şır. Ön ce Sov yet bü yü kel çi si Ara lov ile gö rü şür. Hükûme te gı da yar dı mı ta le bi ile ti lir. Ay nı gün ler de ay nı amaç la Kı rım Millî Ku rul tay’ı adı na ha riç te tam yet ki ile gö rev len di ri len Ca fer Sey dah met Kı rı mer de ika met et ti ği Av ru pa’dan İs tan bul üze rin den An ka ra’ya ge lip te mas lar da bu lun muş tur. Kı rı mer’in te mas la rı hak kın da ge niş bil gi ler ya yı na ha -zır la mak ta ol du ğu muz, gün lü ğün de ki not la rın da bu lun mak ta dır. Ay va zov, An ka ra’da
5 Azat Ahu nov, “İs ma il Bey Gas prins ki: Rus ya’da Bir İno ro dets’in Ka de ri”, Mo dern Türk lük Araş tır
5 Ha zi ran’da, Ya hu di ma hal le sin de otu ran mil let ve kil le ri ile ba sın men sup la rı na bir zi ya fet ve rir. Zi ya fe te Yu suf Ak çu ra oğ lu, Aka Gün düz, Mah mut Esat Boz kurt ile Tev -fik Rüş tü Aras da ka tıl mış tır.6Ana do lu’da millî mü ca de le yi sür dür mek te olan An ka
ra hükûme ti, için de bu lun du ğu sa vaş şart la rı nı dik ka te al ma dan Kı rım’a gı da yar dı mı -nı ger çek leş ti rir. Top la nan yar dım lar Kı zı lay ara cı lı ğıy la Kı rım’a ulaş tı rı lır.
Ku rul tay dö ne mi nin ba şa rı lı ola ma ma sı ve Kı rım’da Sov yet ege men li ği nin söz sa hi bi ol ma sın dan son ra ki dö nem de Ay va zov, edebî ve ilmî ça lış ma la ra ağır lık ve rir. İle ri, Ye ni Dün ya, Okuv İş le ri gi bi sü re li ga ze te ve der gi ler de de ği şik ko nu lar da ma -ka le le ri ya yım la nır. Kı rım Mer kezî İc ra Ko mi te si’nin Ter cü me Bü ro su’nda ça lı şır. 1922’de Kı rım Pe da go ji Ens ti tü sü’nde Arap ve Türk Di li ders le ri ve rir. 1923 yı lın da sos yal ve edebî fa ali ye ti nin 25. yı lı do la yı sıy la jü bi le si ya pı lır. 7
26 Şu bat6 Mart 1926 ta rih le ri ara sın da Azer bay can’ın baş ken ti Bakû’da top la -nan Tür ko lo ji Ku rul ta yı’na Kı rım he ye ti üye si ola rak ka tı lır. Kı rım he ye ti Hü se yin Ak çok rak lı, İs ma il Le ma nov, Mah mut Ne dim, Ha bi bul la Ab dür re şi toğ lu Oda baş ile Mo haç ka le’de öğ ret men ola rak ça lış mak ta olan Şev ki Bek tö re’den mü te şek kil idi. H. S. Ay va zof, La tin al fa be si nin ka bul edil me si gö rü şün de idi. Ku rul ta yın açıl ma sın -dan son ra se çi len baş kan lık di va nı nın fahrî men sup la rı ara sın da Tür ki ye’den ka tı lan Hü se yin za de Ali Tu ran da yer al mış tır.8
1926 Bakû Tür ko lo ji Ku rul ta yı’na Tür ki ye’yi tem si len Fu at Köp rü ile bir lik te ka tı lan Hü se yin za de Ali Bey, Gar bın İki Des ta nın da Türk baş lık lı bir teb liğ su nar. Va ta nın da ken di si ne bü yük hür met gös te ril miş tir. Ga ze te ler de hak kın da ya zı lar neş -re dil miş,9Ede bi yat Ce mi ye ti’ne fah rî üye se çil miş tir. Ku rul tay’da sun du ğu teb li ği ri
-sa le ola rak ba sı lır. Bir müd det son ra ise halk düş ma nı ilan edi le rek aley hin de ya yın ya pı lır.10
Bu ku rul ta ya iş ti rak eden ve ko mü nist yö ne tim al tın da ya şa yan Ay va zov, es ki dos tu na çok şey an lat mış ol ma lı dır. Ma ale sef bu gö rüş me nin taf si la tı hak kın da eli miz de her han gi bir ka yıt bu lun ma mak ta dır. Hü se yin za de Ali Bey’in Ku rul tay bo yun ca tut tu ğu not la ra ait def te rin Hil mi Zi ya Ül ken’de bu lun du ğu na iliş kin bir ka yıt bu -lun mak ta dır.11Ül ken, onun ku rul tay not la rı nı de ğer len di re rek bir bil di ri ha li ne ge tir
-6 Ha kan Kı rım lı, “Ha san Sab ri Ay va zov’un Tür ki ye’de ki El çi lik le ri”, Kı rım Se da sı, 14.1.2002 7 Rı za Fa zıl-Saf ter Na ga yev, “Kı rım ta tar Ede bi ya tı nın Ta ri hi”, Ak mes cit, 2001, s. 226
8 Ömer Öz can, “Be kir Sıd kı Ço ban za de ve 1926 Bakû Ku rul ta yı”, Emel’imiz Kı rım, Sa yı: 56
(Ekim-Ka sım-Ara lık 2006). s. 25
9 “Hü seyn za de’nin nit qi” (Bi rin ci Tür ko lo ji qu rul ta yın da), Bakû, Ye ni Fi kir, 6 Mart 1926, Sa yı: 1033,
s. 2; “Türk lo lo ji qu rul tay et ra fın da Pro fes sör Eli Bey Hü seyn za de ile mü sa hi be”, Bakû, Ye ni Fi kir, 16.3.1926, Sa yı: 1039, s. 2; “Tür ko lo ji qu rul ta yı nın yekûnla rı hak kın da”, Ye ni Fi kir, 9.3.1926, Sa yı: 1035, s. 2
10 Ra sim Mir ze, Türk çü lü yün Ba ba sı, Bakû, 2000, s. 14
11 Ba yat, a.g.e., s. 23. Bu ku rul ta ya ait ba zı kü çük not def ter le ri nin de Hü se yin za de Ali Bey’in Ege Üni
ver si te si, Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü ar şi vi ne ba ğış la nan ev ra kı ara sın da bu lun -du ğu bil di ril mek te dir. Ni te kim ya yım la dı ğı mız bu mek tup lar da sö zü edi le n ar şiv den alın mış lar dır.
miş tir.12Kon gre not la rın da Ay va zov’la il gi li bir ifa de, onun sun du ğu teb liğ ya da
yap tı ğı ko nuş ma hu su sun da bir bil gi bu lun ma mak ta dır.13Kı rım’ı tem sil eden Şev ki
Bek tö re ile Fev zi Kı rım lı’nın bil di ri le ri hak kın da ise kı sa ca bil gi ver miş tir. An la şı lan Ay va zov, ku rul ta ya ka tı lan di ğer Kı rım lı hem şeh ri le ri gi bi et kin bir fa ali yet gös ter me miş tir. Sa de ce bir teb liğ ci nin su nu mun dan son ra söz ala rak Arap al fa be si nin ye -ter siz li ği hak kın da fi kir be yan et ti ği bi lin mek te dir.14 Bu ko nuş ma sı, “Ye ni Elif ba
Hak kın da Ay va zov Yol da şın Nut ku” baş lı ğıy la Bakû’da Ko mü nist ga ze te sin de ha ber ola rak çı kar.15Ku rul tay da al fa be ko nu sun da ka bul edi len ka ra rın re dak si yon ko mi
-te sin de bu lun muş tur.16
1927 ve 1929 yıl la rın da Kı rım’da ger çek leş ti ri len Bü tün Kı rım Dil Kon fe rans -la rı’nda bil di ri ler sun du. Kes kin bi çim de La tin al fa be si nin ta raf ta rı o-la rak Kı rım’da ku ru lan Ye ni Türk Al fa be si Ce mi ye ti’nin baş kan lı ğı nı yap tı.
Ayvazov’un ye ni re ji me ayak uy dur ma gay ret le ri ba şa rı lı ola ma mış tır. Sta lin’in şid det le uy gu la ma ya koy du ğu millî mü nev ver le rin tas fi ye edil me si dü şün ce si nin uy gu -la ma saf ha sın da ön ce 1932 yı lın da Pe da go ji Ens ti tü sü’nde ki gö re vin den uzak -laş tı rı lır. Ay va zov’un ko mü nist dö nem de Tür ki ye’de fa ali yet te bu lu nan Kı rım Millî Mer -ke zi ile iliş ki si ni de vam et tir di ği ni gös te ren iki önem li ve si ka bu lun mak ta dır. Millî Mer kez’in Kı rım’a gi dip ge len ge mi ler de ki gö rev li ler va sı ta sıy la onun la ha ber leş ti -ği ni gös te ren iki mek tup eli miz de dir. Ay va zov, mü ca de le ar ka da şı Ca fer Sey dah met Kı rı mer’e yaz dı ğı bu mek tup lar da, için de bu lun du ğu sı kın tı lı du ru mu açık la mak ta, da yan ma gü cü nün kal ma dı ğı nı be lir te rek Yu nus Na di, Aka Gün düz, Hü se yin za de Ali, Yu suf Ak çu ra oğ lu, Fu at Köp rü lü, Tev fik Rüş tü Aras, Ne cip Asım gi bi dost la rı -nın isim le ri ni sa yıp bun la rın yar dı mı -nın sağ la na rak, ken di si nin Tür ko log, Şarkî Türk dil ve şi ve le ri uz ma nı sı fa tıy la, res men bir kaç yıl lı ğı na Türk Oca ğı, Üni ver si te ve ya Tür ko lo ji Ce mi ye ti gi bi ku rum lar va sı ta sıy la da vet edil me si ni ıs rar la ta lep et mek te -dir. Ken di si nin Türk çü lük ve Türk dost lu ğuy la it ham edil di ği ni söy le dik ten son ra “Aç ve muh ta cım lâkin vic da nım pak, yü züm ak tır. Ta ri hi miz be nim kur tul ma mı is -ti yor!” şek lin de mek tu bu nu bi -ti rir.17 Mek tup la rın muh te va sın dan Ay va zov’un 1926
Bakû Ku rul ta yı sı ra sın da için de bu lun du ğu sı kın tı lı du rum hak kın da Köp rü lü ve Hü se yin za de Ali’ye bil gi ver di ği ve on lar la dert leş ti ği an la şı lı yor. Ay va zov’un An ka -ra’ya ge li şi sı ra sın da ver di ği zi ya fe te ka tı lan dö ne min güç lü isim le rin den de yar dım is te me si nin es ki aşi na lık tan kay nak lan dı ğı dü şü nü le bi lir. Ay va zov’un, mek tup la rın -12 Hil mi Zi ya Ül ken, “Prof. Ali Tu ran’ın (Hü se yin za de) 1926’da Bakû’da Top la nan Bi rin ci Tür ko lo ji
Kon gre sin de Al dı ğı Not lar dan”, X. Türk Dil Ku rul ta yın da Oku nan Bi lim sel Bil di ri ler, 1963, TDK Ya -yın la rı, An ka ra 1964, s. 143-147
13 Ba yat, a.g.e., s. 63-69
14 Prof. Ka mil Ve li Ne ri ma noğ luEli hey der Ağa ki şi yev, 1926. Ba kı Tür ko lo ji Qu rul ta yı (Ste noq ram ma
-te ri al la rı, bib li yoq raf ya ve fo to-se ned ler), Ba kı, 2006, s. 259
15 Ko mü nist, Bakû, Sa yı: 1036, 7.3.1926, s. 2 16 Ne ri ma noğ lu-Ki şi yev, a.g.e., s. 290
da ge le ce ği ile il gi li yap tı ğı tah min ler ger çek leş miş, 4 Ni san 1938’de gö zal tı na alın mış, 17 Ni san 1938’de öl dü rül müş tür. Sov yet le rin da ğıl ma sın dan son ra KGB ar şiv -le ri nin in ce -le me -le re açıl ma sı i-le Sta lin’in kı rı mı na uğ ra yan ay dın lar la il gi li önem li araş tır ma lar neş re dil mek te dir. Kı rımlı araş tır ma cı la ra Ay va zov ve ar ka daş la rı nın akı -bet le ri nin or ta ya çı ka rıl ma sı hu su sun da gö rev düş mek te dir.
Ay va zov’un Hü se yin za de Ali Bey’e yaz dı ğı mek tup la r Ana do lu Türk çe si ile ya -zıl mış tır. Bu ör nek ler ke sin de lil ol ma mak la bir lik te, Gas pı ra lı’nın Türk dün ya sın da te sis et me ye ça lış tı ğı or tak ya zı di li nin be lir li öl çü de ge liş ti ği ve ka bul gör dü ğü söy -le ne bi lir. Bu mek tup la rın muh te va la rı na ve iki li ara sın da ki ya zış ma la ra ba kı la rak çok da ha faz la mek tu bun mev cu di ye ti söz ko nu su ol ma lı dır. Ay va zov, üs tat ka bul et ti ği Hü se yin za de ile çok ya kın ol muş tur. Onun Azer bay can’da çı kar dı ğı Ha yat ga ze -te si ve Fü yu zat der gi sin de ma ka le ler yaz mış tır. Onun Azer bay can’da ki ya zı la rın da, Ana do lu Türk kül tü rü nü böl ge de ta nıt ma yı he def le di ği dik ka ti çe ker.
21 Ma yıs 1909 ve 16 Ey lül 1909 ta rih li mek tup lar dan Hü se yin za de Ali Bey’in Kı rım Mu al lim ler İt ti ha dı Ce mi ye ti’nin ve Zems tvo’nun da ve ti üze ri ne Ağus tos 1909 ba şın da Kı rım’a gi dip Kı rım lı öğ ret men le re Türk çe ders ler ver di ği ve Ey lül 1909 ba şın da da Bakû’ya dön dü ğü an la şı lı yor. Di ğer kay nak lar da rast la ma dı ğı mız bu bil gi, H. Ali Bey’in bi yog ra fi si ne ye ni çiz gi ler ek le miş bu lun mak ta dır.
Di ğer yan dan 23 Ka nu ni sa ni 1910 ta rih li mek tup tan da Mos ko va La za revs ki Do ğu Dil le ri Mek te bi öğ ren ci le rin den bi ri nin Tev fik Fik ret’in ba zı şi ir le ri ni Rus ça’ya ter cü me et ti ği ve ya yım la ma ya ça lış tı ğı an la şı lı yor ki bu da T. Fik ret’in Rus -ya’da ta nın ma sı hak kın da önem li ipuç la rı ver mek te dir.
Ha san Sab ri Ay va zov’un bu mek tup la rı, fi kir ve sa nat adam la rı mı zın ar şiv le rin de bu lu nan her tür lü ev ra kın, kül tür ta ri hi miz açı sın dan önem li bil gi ler içe re bi le ce ği ni, ba -zı prob lem le ri çöz me ğe yar dım ede bi le ce ği ni, bir ke re da ha gös ter miş bu lu nu yor.
I
Ha san Sab ri Ay va zov
“Va tan Ha di mi” Ga ze te si Mu har ri ri ve İda re ha ne si Mü dü rü
Alup ka, 14 Ey lül 1906 NA ŞİR-İ MAA RİF ALİ BE YE FEN Dİ HAZ RET LE Rİ !
Ey lül 8 ta rih li mek tu bu nuz alın dı. Ha ya tı mı za ha yat bah şe den Ha yat’ın18ku şei in zi va -ya çe kil me si be ni ne ka dar dil gir et tiy se ka ri ben him met-i âli le ri sa ye sin de tu lu’ ede cek
18 Ha yat ga ze te si Zey ne la bi din Ta gı ye f’in te min et ti ği ser ma ye ile 1905 yı lı nın İyun ayın da Bakû’da
neş ri ya ta baş la mış tır. 1906 yıl la rı ara sın da 3 sent yabr 1906 ta ri hin de Çar lık yö ne ti min ce za rar lı fa ali -yet ler de bu lun du ğu ba ha ne siy le ka pa tıl mış tır. Ga ze te ön ce Ali mer dan Top çu ba şı’nın yö ne ti min de,
Fü yu zat da19o de re ce -bel ki da ha zi ya de- mem nun et miş tir.
Efen dim Ha yat’ın adem-i re va cı yü zün den ta ti le mec bu ri ye ti si zin ümid mem ba la rı nı zı ku rut ma sın! Ha yat öl mez. Asıl Ha yat bun dan son ra âle me feyz sa ça cak tır. Mek tu bu nuz -da ki tek lif-i âli yi mev’ud şart ile be ra ber ma al-mem nu ni ye ka bul edi yo rum ve bu gün den iti ba ren min gay ri had din Fü yu zat hâdim li li ği ne gi ri yo rum. Fü yu zat’a iş ti ra ki mi ilk ila -nı -nız la be yan ede bi lir si niz.20Ba ki te şeb büs et ti ği miz iş te her tür lü mu vaf fa ki yet di ler ve
Fü yu zat’ın göz le ri ne per de çe kil miş olan mil le ti mi ze göz lük ol ma sı nı te men ni ede rek hi tam-ı ma kal ey le rim efen dim.
Aciz Kar de şi niz Ha san Sab ri Ay va zov
Hü se yin za de Ali ve Ah met Ağa oğ lu’nun re dak tör lü ğün de çık mış tır. Top çu ba şı’nın Du ma’ya mil let ve ki li se çil me si üze ri ne bir lik te de vam et miş ler dir. 1906 yı lın da Ağa oğ lu’nun ay rıl ma sı üze ri ne Hü -se yin za de Ali tek ba şı na ga ze te yi 325. Sa yı:ya ka dar çı kar mış tır.
19 Hü se yin za de Ali, Zey ne la bi din Tagı yef’in des te ği ile haf ta lık Fü yu zat der gi si ni 1 Ka sım 1906-24
Ekim 1907 ta rih le ri ara sın da Bakû’da 38 Sa yı ola rak çı kar mış tır.
20 H. Sab ri Ay va zov’un açık im za sı ile Fü yu zat’ta bir pi ye si ve ba zı ya zı la rı çık mış tır; “Ne den bu ha le
kal dık?” (II Per de), Sa yı: 12, 1907, s. 187-190; Sa yı: 14, 1907, s. 217-222; Sa yı: 15, 1907, s. 232-235; Sa yı: 16, 1907, s. 254-256; Sa yı: 18, 1907, s. 287-288; Sa yı: 20, 1907, s. 317-320; Sa yı: 21, 1907, s.
B. T.
Mef tu nu ol du ğum efen dim!
Ge çen se ne bü yük küs tah lık ede rek fo toğ ra fı nı zı is te dim se de mu vaf fak ola ma dım. Ümit ede rim ki bu de fa kar de şi ni zin ri ca sı nı red det mez si niz.
H. S. II
MİR-İ İR FAN PER VE RİM EFEN DİM HAZ RET LE Rİ
Alup ka 21 Ma yıs 1909 Ta rih ten iki ay mu kad dem Te rak ki21ida re ha ne si va sı ta sıy la zâtı âli le ri ne açık bir mek
335336; Sa yı: 22, 1907, s. 349352. Ana do lu Ah va li ne Da ir, Sa yı: 25, 1907, s. 408409; Ha yat’ın gu -ru bun dan Fü yu zat’ın tu lu’un dan ha sıl olan te es sü ra tım, Sa yı: 2, 1906, s. 25-27; Ha ya tı ak vam ne ile
ka im dir?, Sa yı: 3, 1906, s. 4243; Sa yı: 4, 1906, s. 5960; Sa yı: 7, 1906, s. 106108; Be şer ve say, Sa
yı: 5, 1906, s. 7476, Kı rım lı lar ne için ten kit edil mi yor?, Sa yı: 6, 1906, s. 9396; Ha yatı Ak vam, Sa yı: 7, 1906, s. 106108; Ha yatı ai le ve ai le ci le ri miz, Sa yı: 10, 1907, s. 155159; Ta limi et fal me se le
-si, Sa yı: 13, 1907, s. 200-203; Li san kav ga sı, Sa yı: 16, 1907, s. 251-254; Esa ret Kur ban la rı, Sa yı: 17,
1907, s. 262265; Ka dın lık ve ka dın la rın ehem mi ye ti, Sa yı: 25, 1907, s. 415416; Ha yatı ak vam, Sa -yı: 27, 1907 s. 447-448; Sa -yı: 29, 1907, s. 432-434
21 Te rak ki ga ze te si, Bakû’nun pet rol zen gin le rin den Mur ta za Muh ta rof’un sa hip li ğin de Ah met Ağa oğ
tup gön der miş tim. Her na sıl ise ce va bı gel me di. An la şı lan ye di ni ze va sıl ola ma mış. Şim -di ise ta ah hüt lü ola rak bir mek tup da ha ya zı yo rum. Emi nim ki ce vap sız bı rak maz sı nız. Efen dim! Ma lumı âli le ri ol du ğu üze re bu ra da bi zim Kı rım Rus li sa nı mu al lim le ri kaç se -ne den be ri ana li sa nı mı zı tah sil için Zems tva22ida re le rin den pa ra is ti yor lar dı. Zems tva ise an la rın bu ri ca la rı nı is’af et ti. Fa kat Türk li sa nı nı esas lı ola rak öğ re te cek bu ra da bir lek -tör23bu lun ma dı ğın dan zatı âli le ri ne mü ra ca at edil me si ni Kı rım Mu al lim le ri İt ti ha dı Ce -mi ye ti ve Zems tva ida re si baş aza sı be ni ve kil et ti ler. İş te ben de si ze mü ra ca at edi yo rum. Eğer be nim ev vel ki mek tu bu mu al mış ve o mek tup la ha re ket et miş olay dı nız mu al lim -ler kur su bu Ma yıs 15’ten baş la ya cak tı. Lâkin siz den hiç bir ce vap ala ma dı ğı mız dan şim di Ağus tos ayı na te hir edil di. Rus di li mu al lim le ri mi zin ana li sa nı mı zı bil me dik le ri nin mil le ti miz ce, ma ari fin te rak ki sin ce ne ka dar za rar la rı ol du ğu ma lumı âli le ri dir. Bu -nun için Rus ve Türk dil le ri ne aşi na, mü te fen nin bir lek tö re mu al lim le ri mi zin ih ti ya cı var dır ki bu da an cak siz ola cak sı nız. Eğer mu al lim le ri mi zin bu mat lab la rı nı is’af bu yu -rur sa nız mil le te pek bü yük bir hiz met et miş olur su nuz. Bu ra ya gel me ye ra zı olur sa nız da ol ma sa nız da se ri an bir ce vap ver me niz se la met-i mil let na mı na ri ca olu nur. Ben ümit ede rim ki zatı âli niz böy le bir hiz met ten el çek mez si niz. Bi na ena leyh Kı rım’ı da zi ya ret et miş olur su nuz. Siz bir ce vabı mu va fa kat ve rir se niz kurs lar Ağus tos ba şın da baş la -ya cak tır. Her hal de ce va bı nız bek le riz. Ma aş iki yüz rub le ola cak tır. Ba ki ih ti ramkâra ne se lam la rı mı tak dim ile te vec cü ha tı nı zın de va mı nı bek le rim.
H. Sab ri Ay vaz (İm za) Ad res ler:
III
ÜS TAD-I EK RE MİM ALİ BE YE FEN Dİ HAZ RET LE Rİ
Alup ka 16 Ey lül 1909 Ey lül 7 ta rih li bir kıt’a açık mek tu bu nuz va sıl ol du. Sağ ve se la met Bakû’ya mu va sa la -tı nız dan do la yı pek mem nun ol duk.
Te rak ki’nin gön de ril me si için Muh ta rof24 ce nap la rıy la gö rüş tü ğü nüz için te şek kür ler ede rim.
Alup ka’dan mü fa re ka tı nız dan son ra iki gün de bir ke re şid det li yağ mur lar yağ mak ta dır. O ha ra ret li sı kın tı lı ha va lar şim di geç ti. Asıl ya şa nı la cak za man Alup ka’da Ey lül den baş la dı. Mi sa fir ler pek çok tur ve bir ta raf tan da hep gel mek te dir ler. Zan ne der sem Alup
-22 Zemstva: Çar lık dö ne min de ma hallî yö ne tim or gan la rı na ve ri len isim; be le di ye. 23 Lek tör: Ya ban cı dil öğ ret me ni; okut man.
24 Te rak ki ga ze tesi nin sa hi bi olan Mur ta za Muh ta rof dö ne min pet rol zen gi ni olan Azer bay can lı la rın dan
bi ri dir. O, pet rol ku yu su sa hi bi ol mak tan zi ya de pet rol çı kar mak için ku yu kaz mak, bu iş için ge rek li tek nik do na nı mı ge liş tir mek su re tiy le bü yük ser vet sa hi bi ol muş tur. Ken di adı nı ver di ği pet rol çı ka -ra cak ava dan lı ğı bü tün dün ya ya ih -raç et miş tir.
ka’nın “pa ra hod nıy se zon”u25bu se ne no yab ra ka dar de vam ede cek tir. Bot kin’in26say fi ye si ne üç de fa git tim. Ol ga İva nov na ile gö rüş tüm. Si ze hiç bir mek tup gel me di ği ni an lat tı. Va li dem ve hem şi rem se lam lar ede rek ih ti ra matı fa ika la rı nı tak dim edi yor lar. He pi miz afi yet te yiz. Be nim bir zah me tim var ise o da her gü nü bir se ne ka dar sü ren oruç -luk tur! Ağa yef le re?, Ke mal’e, Şir vanîle re, Üze yir le re27ve sa ir maa rif per ve ran efen di le -re arz-ı hu lus.
Ha san Sab ri Ay va zov
25 Ge mi se zo nu, mev si mi.
26 Ser gey Pet rro viç Bot kin (18321899): Meş hur Rus he ki mi. Onun ve F. T. Ştan ge ev’in öne riy le ik li
min çok iyi ol du ğu gü ney Yal ta’da oluş tu ru lan or man içi ge zin ti yol la rı ara sın da “Bot kin”in adı nı ta -şı yan bir pa ti ka da var dır. Mek tup ta bu ra sı kas te dil miş ol ma lı?.
27 Bu ra da sö zü edi len ler Ah met Ağa oğ lu, Ah met Ke mal (Akü nal), Me hem med Ha di Şir vanî, Üze yir Bey
IV
MUH TE REM EDİ Bİ MİZ ve ÜS TAD-I EK RE Mİ MİZ ALİ BE YE FEN Dİ HAZ RET LE Rİ
Mos ko va 23 Ka nun sa ni 1910 Bu gün Ter cü man ga ze te si nin 2. nu ma ra lı nüs ha sın da oku du ğu ma gö re Bakû’da Oru cof Bi -ra der le ri ta -ra fın dan Ha ki kat28 na mın da ye ni bir ga ze te nin neş ri ne baş lan mış. Ce ri de-i mezkûre nin mu har rir ve mü dür-i me su lü Üze yir Bey Ha cı be kov ce nap la rı imiş.
Ha ki kat’e Ağa yev ler, A (Ayın). Sur’lar29ma ka le ler yaz dı ğı gi bi zâtı âli niz de iş tirâk edi yor muş su nuz. Teb rik ede rim. Zâtı âli le ri gi bi bir edibi muk te di rin, bir sa hibi mü ma re -se nin Ha ki kat’e iş ti rak et me si Ha ki kat’ın mes le ği ni tem yi ze kâfi dir zan ne de rim. Si zin Si ya set-i Fü ru set’ini zin30Ha ki kat’te derc edil di ği ni Ter cü man ha ber ve ri yor. De mek Si
ya seti Fü ru set he nüz ta be di lip bit me miş tir. Va kit bu lur sam ben de ga ze te ni ze ba zı ma -ka le ler ver mek ten ge ri -kal mam.
Ben de niz teş ri nev vel ip ti da sın dan iti ba ren Mos ko va’da yım. Bu ra da ki La za revs ki El si -ne-i Şar kiy ye Mek te bi31ta le be sin den üç beş ki şi ye hu su si su ret te ola rak Türk li sa nı ve Türk ta rih-i ede bi ya tı ders le ri ver mek te yim. Baş ka hiç bir va zi fem yok tur.
Siz ne hal de si niz? Yi ne mek tep te ted ris mi edi yor su nuz? Ağa yef32bi ra de ri miz İs tan bul’a hic ret et ti di ye bir ha ber işit tim. Doğ ru mu?
Os man lı şa ir le rin den Tev fik Fik ret Bey’in ter cü mei hâli ni bi lir se niz lüt fen gön der me -niz mercûdur. Zi ra bu ra da Şark li san la rı mek te bi ta le be sin den bir efen di mü şa rü ni ley hin şi ir le ri ni ter cü me et ti ğin den ki ta bı nın ba şın da Fik ret Bey’in tas vi ri ni ve ter cü me-i hâli ni
28 19091910 yıl la rı ara sın da top lam 156 sa yı neş re dil miş tir. Üze yir Bey’den son ra ga ze te nin re dak tör
-lü ğü nü Ah met Ke mal (Akü nal) üst len miş tir.
29 Ab dul lah Sur (Gen ce 23.7.1882-Gen ce 8.5.1912): Tür ki ye’de tah sil yap mış tır. Dö ne min ga ze te ve
der gi le rin de çok sa yı da ma ka le si çık mış tır. Ka le me al dı ğı Türk Ede bi ya tı Ta ri hi’nin an cak bir kıs mı ba sı la bil miş tir.
30 Me tin de yan lış ola rak “Si ya set ü Fü ru set”. Hü se yin za de Ali Bey’in ön ce İr şad, Te rak ki da ha son ra
Ha ki kat ga ze te le rin de tef ri ka edi len bu ese ri alay ve hi civ yük lü dür. 30 bö lüm den iba ret olan bu ça
lış ma sı ki tap ola rak ilk de fa Ofel ya Bay ra mo va ta ra fın dan ge niş bir ön söz ve açık la ma not la rıy la bir -lik te neş re dil miş tir (Bakû 1994). Ofel ya Ha nım ken di imkânla rıy la Hü se yin za de’nin di ğer eser le ri ni de neş ret miş tir: Qır mı zı qa ran lıq lar için de ya şıl işıq lar (1996), Türk ler kim dir ve kim ler den iba ret tir (1997), Qer bin iki das ta nın da Türk (1998), Fü yu zat (2006). Hü se yin za de’nin bü tün eser le ri nin ye ni ba sı mı ya pı la rak Azer bay can’da iti ba rı nın ia de edil me si gay ret le ri sü rer ken doğ du ğu Sal yan’da bu lu -nan hey ke li ise bu lun du ğu yer den kal dı rı la rak mer kez den baş ka ye re ta şın mış tır. Bu olum suz tu tum ba sın da ten kit edil miş tir: Ka mil Ve li Ne ri ma noğ lu, “Eli Bey Hü seyn za de’nin şe re fi ne ucal dıl mış abi -de”, 525’ci Qa zet, 17.3.2006.
31 La za revs kiy Şark Dil le ri Ens ti tü sü, Ye kim La za rev (1743-1826) ta ra fın dan 1815 yı lın da Mos ko va’da
ku rul muş tur. Ön ce le ri sa de ce li se se vi ye sin de öğ re tim yap mak üze re ku ru lan mer kez da ha son ra yük sek öğ re tim se vi ye si ne çı ka rıl mış ve 1918 yı lı na ka dar fa ali ye ti ni sür dür müş, Er me ni kül tü rü nün ge liş me sin de önem li gö rev ler yap mış tır. 1918 yı lın da adı La za revs kiy Önas ya Ens ti tü sü ola rak de ğiş ti -ril miş tir. Meh met Emin Re sul za de de ay nı ens ti tü de bir müd det Fars ça öğ ret men li ği yap mış tır.
32 Ah met Ağa oğ lu (Şu şa 1869İs tan bul 1939), Azer bay can ve Tür ki ye’de Türk çü lük fik ri ya tı nın ön der
le rin den dir. Rus ya’da bir sü re öğ re nim gör dük ten son ra Pa ris’te Hu kuk Fa kül te si’nden me zun ol muş -tur. Azer bay can ve Tür ki ye’de si ya set le ve ga ze te ci lik le meş gul ol muş -tur.
ya za cak tır. Şa yet siz de var ise (ia de ede ce ği mi va’d et mek üze re) ir sa li ni ri ca ede rim. Ben sıh hat te yim. Ba ki hür met le ri mi ve his si yatı ih ti ramkâra ne mi tak dim ile hüs nü te -vec cü hü nü zün de va mı nı te men ni ede rim efen dim.
H. S. Ay va zov Ad re sim:
Moskva Staro. Masmannaya ul D. 2, Kv. 2
