CAREGIVING STYLE, PROBLEM SOLVING
STRATEGIES, ANGER STYLE AND HEALTH
STATUS IN WOMEN CAREGIVERS OF
ALZHEIMER PATIENTS AND HEALTHY ELDERLY
A
BSTRACTIntroduction: The principle aim of this study is to investigate the caregiving style of the par-ticipants and the kind of support they receive; to compare anger levels, problem solving approaches and health problems of Alzheimer Disease (AD) patient female caregivers with a control group. This study further examines the effect of group, age, health status, anger style and prob-lem solving style on depression.
Materials and Method: 42 female caregivers (22 AD and 20 control) participated in the study. They were given a demographic questionnaire, Beck Depression Inventory-BDI, State-Trait Anger Scale-STAS and Problem Solving Inventory-PSI.
Results: Results indicated that both AD and control group caregivers were similar in terms of caregiving style. Though AD and control group caregivers did not differ in terms PSI and BDI, there were significant differences between those who reported illness and those who did not in terms of impatient and thoughtful approach sub-tests of PSI. The regression analysis showed that age and repressed anger significantly explained the variation in BDI.
Conclusion: Altogether results showed that in a relatively low at risk women caregivers group, regardless of being AD caregiver or not, age and repressed anger are important factors on depression levels. Health status of caregiver seems to be a determining factor on PSI.
Key words: Alzheimer disease patient, Female caregivers, Caregiving style, Problem solving,
R
ESEARCHALZHE‹MER HASTALARINA VE SA⁄LIKLI
YAfiLILARA BAKIMVEREN KADIN
YAKINLARDA BAKIM VERME TARZI, PROBLEM
ÇÖZME STRATEJ‹LER‹, ÖFKE TARZLARI VE
SA⁄LIK DURUMUNUN ‹NCELENMES‹
Özlem SERTEL BERK
‹stanbul Üniversitesi, Psikoloji ‹STANBUL
Tlf: 0212 455 57 00 e-posta: osberk@istanbul.edu.tr Gelifl Tarihi: 11/03/2008 (Received) Kabul Tarihi: 15/08/2008 (Accepted) ‹letiflim (Correspondance)
1 ‹stanbul Üniversitesi, Psikoloji ‹STANBUL
Ö
ZGirifl: Bu çal›flman›n temel amac› Alzheimer hastas›na (AH) bak›m veren kat›l›mc›larla, kon-trol grubunda yer alan kat›l›mc›lar›n bak›m verme tarzlar›n› ve ald›klar› deste¤in türünü incelemek; bu iki grubu öfke seviyeleri, problem çözme yaklafl›mlar› ve sa¤l›k problemleri aç›s›ndan karfl›lafl-t›rmakt›r. Ayr›ca depresyon üzerinde grup, yafl, sa¤l›k durumu, öfke tarz› ve problem çözme biçi-minin etkisi araflt›r›lm›flt›r.
Gereç ve Yöntem: Çal›flmaya 22 AH ve 20 kontrol grubundaki yafll›ya bak›mveren 42 kad›n kat›lm›flt›r. Kendilerine bir demografik bilgi formu, Beck Depresyon Envanteri (BDE), Durumluk –Sürekli Öfke Ölçe¤i (SÖÖTÖ) ve Problem Çözme Envanteri (PÇE) verilmifltir.
Bulgular: Çal›flman›n sonuçlar› her iki gruptaki bak›m verenlerin bak›m verme tarz› aç›s›ndan benzer olduklar›n› ortaya koymufltur. AH ve kontrol grubundaki bak›m verenler aras›nda PÇE ve BDE puanlar› aras›nda bir fark olmamakla birlikte, beyan edilen hastal›k aç›s›ndan PÇE ‘nin sab›rs›z ve dü-flünceli yaklafl›m alt testlerinde fark bulunmufltur. Tüm grup üzerinden yap›lan regresyon analizinde yafl ve bast›r›lm›fl öfkenin BDE puanlar›ndaki varyans› anlaml› biçimde aç›klad›¤› görülmüfltür.
Sonuç: Sonuçlara birlikte bak›ld›¤›nda nisbeten düflük risk alt›nda kabul edilebilecek kad›n bak›m-verenlerde, AH’na bak›m vermekten ba¤›ms›z olarak, yafl ve bast›r›lm›fl öfkenin depresyon seviyesini yordayan önemli de¤iflkenler oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sa¤l›k durumu PÇE üzerinde belirleyicidir.
Anahtar sözcükler: Alzheimer hastas›, Bak›mveren kad›nlar, Bak›m verme tarz›, Problem çözme, depresyon, Sa¤l›k durumu.
Yeflim KORKUT2 Özlem SERTEL BERK1
G
‹R‹fiHalen nüfusunun %25’inin 60 yafl üstünde oldu¤u bildirilen Avrupa’da 2050’li y›llardan itibaren bu oran›n %35 ‘e yüksel-mesi beklenmektedir (1). Yafll›lar›n oran›n›n giderek artmak-ta oldu¤u Türkiye’de ise (2) 2025’te nüfusun %10’unun 65 yafl ve üzeri olaca¤› bildirilmektedir (3).
Asl›nda genel olarak yafll›l›k sürecini anlamak ve belli ön kestirimlerde bulunabilmek için üç temel noktan›n iyi anla-fl›lmas› ve hesaba kat›lmas› gerekmektedir. Bunlar yafllanma esnas›ndaki biyolojik, psikolojik ve sosyal iyi olufltur (4, 5). Sa¤l›kl› yafllanma ile ba¤lant›s› oldu¤u düflünülen faktörlerin bafl›nda e¤itim, evli olman›n getirdi¤i destek, kad›n olmak gelmektedir (5, 6). ‹nsanlarla yak›n iliflkiler içinde olmak ki-fliyi stresten korumakta (7); aile ve sosyal destek sistemleri çe-flitli sa¤l›k problemleri olan yafll›lar›n ölüm olas›l›¤›n› düflür-mektedir (8).
Alzheimer gibi kronik bir hastal›¤› olan yafll› bir yak›n›n varl›¤› aile üyeleri ve aile için özellikle zorlay›c› olabilir. (AH) ile yaflayan pek çok aile stres (9), tükenmifllik, depresyon (10), öfke, kontrol kayb›, korku, suçluluk duygusu ve yal›t›lm›fll›k duygusu (11) gibi çeflitli problemlerle yüzleflmek zorunda kalmaktad›rlar.
Alzheimer hastalar›na (AH) verilen bak›m, hiçbir getirisi olmaks›z›n çok zorlay›c› bir süreç olarak alg›lanmakta olup (11); aileye ço¤unlukla gündelik, duygusal, ekonomik ve sos-yal yükler getirmektedir (12, 13).
Dilimize tükenmifllik olarak çevrilen “burden” kavram› AH’na bak›m verenlerle ilgili literatürün temel konular›n-dand›r. Bu kavram, uzun zaman dinlenmeksizin bask› ve çe-flitli yükümlülüklere maruz kalman›n yaratt›¤› duygular› ifa-de etmektedir (10). Bak›mverenin tükenmiflli¤i ile iliflkili olan belli faktörler vard›r. Bunlar kötüleflen fiziksel sa¤l›k al-g›s›, evde yaflayan kifli say›s›, duygusal deste¤in varl›¤› (14), ekonomik durum, gelir düzeyinden memnuniyet (15, 16) ola-rak say›labilir.
Kad›nlar›n yafll› bak›m›nda temel sorumlulu¤u üstlendik-leri göze çarpmaktad›r (17, 18). Bu sebeple baz› çal›flmalarda kad›nlar›n daha fazla risk alt›nda olduklar› iddia edilmektedir (11). Di¤er taraftan yafllanmay› baflar›yla karfl›lamak konu-sunda kad›nlar›n erkeklerden daha donan›ml› oldu¤unu ileri süren çal›flmalar da vard›r (5).
Demansl› ve özellikle Alzheimer tip demansl› hasta yak›n-lar›ndaki tükenmifllik üzerine yap›lan deneysel çal›flmalara bak›ld›¤›nda bekar, boflanm›fl, ya da dul kad›nlar, düflük gelir düzeyindeki az›nl›k gruplar› (11), ailenin en büyük çocuklar›, ya da efller gibi (11, 16, 7) belli gruplar›n daha fazla risk al-t›nda oldu¤u görülmektedir.
‹talya’da yürütülen bir tarama çal›flmas›nda (19), bak›m verenlerin öncelikle kad›n olduklar› ve bu kiflilerin temel fli-kayetlerinin kötüleflen ekonomik standartlar, bofl zamanlarda azalma ve yal›t›lm›fll›k oldu¤u bulunmufltur.
Yafllanma sürecinde sa¤l›k belirleyici bir faktör olarak gö-zükmekle birlikte (4) demans› olan bir hastaya bak›m verme ve tükenmifllik, bak›m verenin yaln›zca yaflam kalitesi üzerin-de üzerin-de¤il, fiziksel ve psikolojik sa¤l›¤› aç›s›ndan da (20, 21) depresyon ve artan ölüm oranlar› (22, 16) gibi önemli bir et-kiye sahiptir.
AH’da dahil olmak üzere, demans hastalar›na bak›m ve-renlerde yüksek oranda fiziksel ve psikolojik sa¤l›k problem-leri bulunmaktad›r. Baumgarten ve ark. (23) çal›flmas›nda da klinik ve kontrol gruplar› aras›nda sa¤l›k servislerinden fay-dalanma düzeyi aç›s›ndan farkl›l›klar bulunmas› bak›m veren-lerin bak›m verme sürecinde üstlenmeleri gereken afl›r› rolle-re ba¤l› olarak kendi sa¤l›klar›n› ihmal ettiklerini düflündür-mektedir.
Yunanistan’da yap›lan bir çal›flma (6) ise çocuklar›n yafll›-lar›n sosyal destek a¤yafll›-lar›na katk› sa¤lad›kyafll›-lar›n› ve onlara yar-d›mc› olman›n nerdeyse kendi sa¤l›klar›n›n önüne geçecek boyuta ulaflt›¤›n› göstermektedir.
Depresyon (7) ve öfke de (13) tükenmifllikle yak›n iliflkili olmalar› bak›m›ndan s›kl›kla ele al›nmaktad›r. AH’na bak›m verenlerde bildirilen sa¤l›k problemleri içinde depresyona ol-dukça s›k rastlanmaktad›r (8).
48 demans hastas› ve yak›nlar› ile Japonya’da yürütülen bir çal›flmada Tanji ve ark. (7), bak›m verme ile ilgili a¤›r bir tükenmiflli¤in depresif belirtilere yol açt›¤› sonucuna varm›fl-lard›r. 201 bak›m veren ve hasta çifti ile yap›lm›fl olan bir ça-l›flmada bak›m verendeki depresyonun hastadaki depresyonla ba¤lant›l› oldu¤u bulunmufltur (9). Depresyonda olma riski ayn› zamanda bak›m verenin yafl›, cinsiyeti, fiziksel becerile-ri, kiflilik ve sosyal destek düzeyi (9), kendileri için önemli ki-fliler taraf›ndan daha seyrek ziyaret edilme, kötüleflmifl sa¤l›k, bak›mverenin ilerlemifl yafl› ve hastalardaki davran›flsal bozul-ma (14) ile iliflkili ç›km›flt›r.
AH’n›n aile üyeleri taraf›ndan üstlenilmesi gereken yü-kümlülükler s›kl›kla öfkeye de (13) neden olabilmektedir. AH’na bak›m veren 20 kad›nla çal›flan ve öfke ve nedenlerini araflt›ran Tabak, Ehrenfeld ve Alpert (24), bak›m verme süre-cinde öfkenin temel bir sorun oldu¤unu saptam›fllard›r.
Bir baflka aç›dan bak›ld›¤›nda bak›m verme süreci bir di-zi karar› gerektirmektedir (11). Yafllanma ile ilgili yak›n za-manl› çal›flmalar bafl etme ve kontrol üzerinde yo¤unlaflmak-tad›rlar (4). Demansl› bireylere bak›m verenlerle yürütülen çal›flmalarda problem çözme stratejileri ve bafl etme
teknikle-ri gibi kavramlar birbirleteknikle-rinin yeteknikle-rine kullan›lmaktad›rlar. Günlük sorunlar karfl›s›nda kiflinin etkin veya uyum sa¤lama-ya yönelik çözümler bulmas›na sa¤lama-yard›mc› olan tutum, beceri ve yetenekler olarak tan›mlanan problem çözme, depresyonu tetikleyen olumsuz yaflam olaylar›n›n etkisini düzenleyen bir biliflsel süreç olarak gözükmektedir (25).
Bak›m verme sürecinde stres alt›nda gösterilen etkisiz ba-fla ç›kman›n duygu odakl› bafl etme stratejileri, arzu gerçek-lefltiren düflünce (wishful thinking) ve flüphecilik (26) ile ilifl-kili oldu¤u bulunmufltur. Tükenmifllik ise bafl etme strateji-lerinden kaç›nma ve inkar ile ba¤lant›l›d›r (27).
Türkiye’deki AH’n›n psikososyal özelliklerine yönelik ça-l›flmalar s›kl›kla ölçek gelifltirme (28), hastalar›n biliflsel nite-likleri (29, 32) ya da yap›lan müdahaleler (33, 34) üzerinde odaklanan çal›flmalard›r. Ülkemizde, AH’na bak›m verenlerle yürütülen çal›flmalar ise oldukça k›s›tl›d›r. Bu çal›flmalardan birinde Alt›n (2) AH’lar›na bak›m veren 50 kifliyle 40 yafll› depresif hastan›n bak›m veren yak›nlar›n› tükenmifllik ve kay-g› aç›s›ndan karfl›laflt›rm›flt›r. Sonuçlar Alzheimer grubuna bak›m verenlerin tükenmifllik düzeylerinin ve Durumluk-Sü-rekli Kayg› Envanteri (STA‹) puanlar›n›n karfl›laflt›rma gru-buna göre daha yüksek oldu¤unu göstermifltir. Hastal›¤›n ev-resi ile kayg› ve tükenmifllik düzeyleri aras›nda da olumlu yönde anlaml› korelasyon bulunmufltur. AH ve onlara bak›m verenlerle yürüttükleri çal›flmalar›nda Zencir ve ark. (35), bi-rinci derecede bak›m üstlenenlerin çocuklar ya da efller oldu-¤unu göstermifllerdir. Bu çal›flmada amaçland›¤› gibi bak›m verenlerde tükenmifllik, öfke, depresyon düzeyleri, problem çözme stratejileri ya da sa¤l›k durumlar›n› bir arada ele alan herhangi bir çal›flmaya rastlanmam›flt›r.
Bu çal›flman›n önde gelen amaçlar› depresyon kontrol edildi¤inde AH ve kontrol gruplar›ndaki yafll›lara bak›m ve-ren kad›nlar›n bak›m verme tarzlar› ve ald›klar› sosyal destek türü ile ilgili bilgi edinmek; yine her iki grupta bak›m veren kad›nlar›n sürekli öfke-öfke tarzlar› ölçe¤i ile ölçülen öfke dü-zeyleri ve problem çözme envanteri ile ölçülen problem çöz-me stratejileri aç›s›ndan karfl›laflt›rmak; her iki grupta da dep-resyon düzeyleri üzerinde grup, yafl, sa¤l›k durumu, öfke tar-z› ve problem çözme stratejilerinin yorday›c› etkisini araflt›r-makt›r.
G
EREÇ VEY
ÖNTEM Kat›l›mc›larAH’lar›na bak›mverenlere Türk Alzheimer Derne¤i’ne bir Psikoe¤itimsel çal›flma vas›tas› ile ulafl›lm›flt›r. Bafllang›çta yaklafl›k 100 kifliden veri toplanmas› planlanmakla birlikte,
ulafl›lan kiflilerin bir k›sm› çal›flmaya kat›lmay› kabul etme-mifllerdir. Veri toplama aflamas›nda bak›mveren olmad›klar› anlafl›lan kifliler, testleri eksik dolduranlar ve erkekler çal›fl-maya dahil edilmemifllerdir. Erkeklerin dahil edilmeme sebe-bi literatürde kad›nlar›n daha çok risk alt›nda olduklar›na da-ir gda-irifl bölümünde belda-irtilen bulgulard›r.
Uygun örnekleme (convenience sampling) yöntemi ile ulafl›lan örneklem toplam 42 bak›mveren kad›ndan; 22 AH’na bak›mveren, 20 herhangi bir demans tan›s› almam›fl yafll› yak›n›yla beraber yaflayan; oluflmufltur. Kontrol grubunu oluflturanlarda bak›mverdikleri kiflilerde biliflsel bozulma öy-küsünün olmamas› ölçütü önemli olsa da, kontrol grubunda-ki bak›m verilen grubunda-kiflilerin biliflsel bozulma öyküsü olup olma-d›¤›na yöntemsel olarak bak›m alanlarla do¤rudan çal›fl›lma-d›¤› için genel bir biliflsel tarama ölçek ve/veya ölçekleri ya da nöropsikolojik testler kullan›larak bak›lamam›flt›r (örn. MMSE, bellek testleri gibi). Sadece bak›m verenlerin bozul-man›n günlük hayattaki yans›malar›n› alg›lamalar› aç›s›ndan sözel bildirimleri esas al›nm›fl ve bu alg›n›n bak›m verendeki tükenmiflli¤i ne ölçüde etkiledi¤ine bak›lm›flt›r. Kontrol ve AH grubundaki bak›mverenler yafl ve cinsiyet aç›s›ndan efllefl-tirilmifllerdir.
Veri Toplama Araçlar›
Bu çal›flmaya kat›lan bak›mveren kad›nlara araflt›rmac›lar ta-raf›ndan oluflturulan bir demografik bilgi formu, Beck Dep-resyon Envanteri (BDE), Sürekli Öfke-Öfke Tarzlar› Ölçe¤i (SÖÖTÖ) ve Problem Çözme Envanteri (PÇE) verilmifltir.
Demografik Bilgi Formu
Araflt›rmac›lar taraf›ndan gelifltirilen bu formda flu de¤iflken-ler hakk›nda bilgi toplanm›flt›r:
Alzheimer hastal›¤›n›n bak›mverenler taraf›ndan evre bil-dirimi, hastal›¤›n bafllang›ç tarihi, bak›m alan kiflinin kimler-le yaflad›¤›, bak›m verenkimler-lerde bildirikimler-len kronik hastal›k öykü-sü, çal›flma durumu, bak›mverenin bak›m verme tarz› ve dü-zenli destek alma durumu, bak›mverenlerde hastal›k öyküsü-nün varl›¤› geçmiflte kronik bir hastal›k tan›s› al›p almad›k-lar› sorularak de¤erlendirilmifltir. Bu de¤iflkenlerden evrele-me ifllemi asl›nda Clinical Deevrele-mentia Rating Scale (CDRS) gi-bi yar› yap›land›r›lm›fl görüflme format›ndaki ölçüm araçlar›y-la yap›araçlar›y-labilmekte ve mutaraçlar›y-laka bir nörolog gözetiminde karar verilmektedir. Ancak bu çal›flmada sadece bak›mverenlerle çal›fl›ld›¤› için onlar›n evre bildirimi esas al›nmak zorunda ka-l›nm›flt›r.
Bak›m verme tarz›n› ölçmek için bak›mverenlerin bu sü-reçte yard›m almadan bak›m verme durumlar›, veya evde ba-k›m hizmeti al›p almad›klar› sorgulanm›flt›r.
Beck Depresyon Envanteri (BDE)
Depresyon düzeyini de¤erlendirmek üzere yag›n olarak kulla-n›lan 21 soruluk bir ölçektir. Her bir madde 0 ile 3 aras›nda puanlanmakta olup al›nabilecek en yüksek puan 63’dür. Arafl-t›rmada kullan›lan form Türkçe’ye Nesrin Hisli taraf›ndan uyarlanm›flt›r (36).
Bu formun iki yar›m güvenirli¤i 0,86’d›r. Test-tekrar test güvenirli¤i ise 0,74 olarak bulunmufltur. Hamilton Depres-yon Derecelendirme Ölçe¤i ile yap›lan ölçüt ba¤›ml› geçerli-¤i ise 0,75’dir. Ölçekten al›nan 17 puan ve üstü klinik dep-resyona iflaret etmektedir.
Sürekli Öfke-Öfke Tarz› Ölçe¤i (SÖÖTÖ)
Orijinal formu Spielberger (36) taraf›ndan 44 madde olarak gelifltirilmifl ve Türkçe çeviri çal›flmas› Özer (36) taraf›ndan gerçeklefltirilmifl olan ölçek 4’lü Likert tipi sorulardan olufl-maktad›r.
Türkçe formda 34 madde bulunmaktad›r. ‹lk 10 madde Sürekli Öfke ile ilgili olup, geri kalan 24 madde ise öfke tar-z›n› ölçen 3 faktörü içermektedir; kontrol öfke (KÖ), öfke-iç-te (Ö‹) ve öfke-d›flta (ÖD). Cronbach alfa güvenirlik katsay›s› sürekli öfke için 0.79, öfke-kontrol için 0.84, öfke-d›flta için 0.78 ve öfke-içte için de 0.62’dir.
Problem Çözme Envanteri (PÇE)
Heppner ve Petersen taraf›ndan gelifltirilmifl olan ölçek (36) 6’l› Likert tipi 35 maddeden oluflmaktad›r. Kiflilerin kendi kendilerinin doldurduklar› bu form 3 ana yap›y› ölçmek için kullan›lmaktad›r. Bunlar: Problem Çözme Yetene¤ine Gü-ven, Yaklaflma-Kaç›nma, ve Kiflisel Kontroldur. Puanlar art-t›kça, alg›lanan problem çözme becerisi düflmektedir.
Ölçe¤in Türkçe’ye uyarlamas› fiahin, fiahin ve Heppner taraf›ndan yap›lm›flt›r (36). Ölçe¤in iç tutarl›l›k Cronbach Al-fa katsay›s› 0,88, iki-yar›m ölçek güvenirli¤i 0,81 olarak he-saplanm›flt›r. Faktör analizi çal›flmas› 6 faktörün varl›¤›n› or-taya koymufltur. Bunlar, aceleci (A), düflünen (D), kaç›ngan (K), de¤erlendirici (DE), kendine güvenli (KG) ve planl› (P) yaklafl›m’d›r. Alt testlerden yüksek puanlar problem çözme stratejilerinin (aceleci, düflünen, kaç›ngan, de¤erlendirici, kendine güvenli, planl› yaklafl›m) kullan›m›nda zorluklara iflaret etmektedir. Puanlar artt›kça bak›mverenin daha fazla aceleci ve kaç›ngan, daha az düflünceli, de¤erlendirici, kendi-ne güvenli ve planl› yaklafl›mlar› kullanarak sorunlara yaklafl-t›klar› varsay›lmaktad›r.
Veri Analizi
Sa¤l›k durumu aç›s›ndan karfl›laflt›rma ve regresyon analizi grup de¤iflkeninden ba¤›ms›z olarak ham verinin tümü
üze-rinden yap›lm›flt›r. Gruplar aras› karfl›laflt›rmalarda paramet-rik olmayan Mann-Whitney U testi kullan›lm›flt›r. Ölçekler aras› iliflkiler ise Pearson Momentler Çarp›m› De¤iflmezlik korelasyon katsay›s› ile hesaplanm›flt›r. Tüm analizler SPSS 11.5 versiyonunda yap›lm›flt›r.
B
ULGULARA
raflt›rmaya kat›lan her iki grubun tan›mlay›c› özellikleriTablo 1 ve Tablo 2’de sunulmufltur. AH’n›n yafl ortalama-s› 76.5 (ss=6.79, alt-üst de¤er =58-90) iken hasta gruba ba-k›mverenlerde yafl ortalamas› 53.44’tür (ss=7.54, alt-üst de-¤er=41-68). Kontrol grubundaki bak›m alanlar›n yafl ortala-mas› 76.00 (ss =7.21, alt-üst de¤er=60-94), bak›mverenlerin-ki ise 49.19’tür (ss=6.89, alt-üst de¤er=36-59) Söz konusu yafl gruplar› arasinda istatistiksel aç›dan anlaml› bir fark ol-mad›¤› bulunmufltur (Tablo 1).Alzheimer grubundaki bak›mverenlerin e¤itim seviyesi %38.1 üniversite mezunu, %28.6 lise ve geri kalanlarda okul ve alt› olarak belirlenmifltir. Kontrol grubundaki e¤itim da-¤›l›m›n›n da nispeten benzer oldu¤u söylenebilir. AH’na ba-k›mverenlerin %67’si, kontrol grubundakilerin ise %50’si ev-lidir. Çal›flma statüsü aç›s›ndan, AH’na bak›mverenlerin yal-n›zca %11’i çal›flmaktad›r. Kontrol grubunda ise bu oran %42’ye yükselmektedir (Tablo 2).
AH’na bak›mveren kat›l›mc›lardan, Beck Depresyon En-vanterinden (BDE) kesme puan› olan 17’nin alt›nda puan alan, yani klinik aç›dan depresyonda say›lmayacak olanlar›n oran› %81.8 iken (n=18), BDE puanlar› 17’nin üstünde olan-lar›n yani klinik depresyon düzeyi yüksek olanolan-lar›n oran› %18.2’dir (n=4). Kontrol grubunun, BDE puan kategorile-rindeki s›kl›k da¤›l›mlar› benzer görünmektedir. Bu aç›dan
Tablo 1— AH ve kontrol grubundaki bak›mveren ve alanlar›n yafl orta-lama ve standart sapmalar›
AH Kontrol ‹statistik
Gurubu Grubu De¤er
Bak›m veren Ortalama 53.44 49.19
ss 7.54 6.89 t=1.71
alt-üst de¤er 41-68 36-59
n 18 16
Bak›m alan Ortalama 76.50 76.00
ss 6.79 7.21 t=0.223
alt-üst de¤er 58-90 60-94
iki grubun depresyon düzeylerinin kontrol edildi¤i varsay›la-bilir (X2(1) = 0.289, p > 0.05, df = 1) (Tablo 2).
Özetlemek gerekirse, cal›flmadaki bak›mverenler toplu-mun genel standartlar›na göre daha yüksek ö¤renim düzeyine sahip olup Alzheimer grubundakilerin ço¤unlu¤u evlidir.
Bak›m Verme Tarz› ve Al›nan Destek Türü ile ‹lgili Bulgular
Her iki grup paylafl›lan destek aç›s›ndan birbirine benzer gö-rünmektedir. AH grubundaki bak›mverenlerin %60’› ve kon-trol grubundaki bak›mverenlerin de %61’i bak›m sürecinde düzenli olarak destek almaktad›rlar (X2(1)= 0.005, p>0.05).
AH grubundaki bak›mverenlerin %44’ü bu deste¤i yak›n ai-le üyeai-lerinden al›rken, kontrol grubunda bu oran %55’dir. Çal›flmada yer alan birincil bak›mverenler bak›m alanlar›n ço-cuklar›, gelin ya da damatlar› ya da torunlar›d›r. Bak›m alana yak›nl›k derecesi aç›s›ndan karfl›laflt›r›ld›¤›nda, her iki grupta da bak›mverenleri ço¤unlukla çocuklar›n oluflturdu¤u dikka-ti çekmektedir; AH grubunda bak›mverenlerin %89’u çocuk-lardan, %11’i de gelin ya da damatlardan oluflmakta iken, bu oran kontrol grubunda s›ras›yla %70 ve %30 olarak gözlen-mektedir (Tablo 3).
Gruplar bak›mverme tarz›n›n 3 kategorisi aç›s›ndan de-¤erlendirildi¤inde, AH grubundaki bak›mverenlerin
%10’unun evde bak›m hizmeti ald›¤›, kontrol grubunda ise evde bak›m hizmeti alan hiçbir kat›l›mc›n›n olmad›¤› göze çarpmaktad›r. AH grubundaki kat›l›mc›lar›n %45’i uzman olmayan bak›c› deste¤i al›rken, kontrol grubunda bu oran %11’dir. AH grubundaki bak›mverenlerin geri kalan›n›n bu süreçte hiçbir destek almad›¤› görülmektedir (%44). Öte yan-dan kontrol grubunda en s›k bak›m verme tarz›n›n hiçbir des-tek al›nmaks›z›n des-tek bafl›na bak›m verme oldu¤u gözlenmek-tedir (89 %) (Tablo 3).
Karfl›laflt›rmal› Bulgular
AH grubu ve kontrol grubundaki bak›mverenler öncelikle Sürekli Öfke-Öfke Tarz› Ölçe¤i’nin (SÖÖTÖ) Sürekli Öfke (SÖ), Kontrol-Öfke (KÖ), Öfke-D›flta (ÖD) ve Öfke-‹çte (Ö‹) alt testleri ile Problem Çözme Envanteri’nin (PÇE) aceleci (A), düflünen (D), kaç›ngan (K), de¤erlendirici (DE), kendine güvenli (KG) ve planl› (P) yaklafl›m alt testlerinden ald›klar› puanlar aç›s›ndan parametrik testlerin varsay›mlar›n›n karfl›-land›¤› durumlarda Student’s t-testi, karfl›lanmad›¤› durum-larda da Mann-Whitney U testi kullan›larak karfl›laflt›r›lm›fl-t›r. Sonuçlar çal›flma grubu ve kontrol grubu aras›nda anlam-l› farklar olmad›¤›n› göstermektedir. ‹ki grubun bu ölçekle-rin alt testleölçekle-rinden ald›klar› puan ortalama ve standart sapma-lar› Tablo 4’te görülebilir.
Tablo 2— AH ve kontrol grubundaki bak›mverenlerin e¤itim, medeni durum, çal›flma durumu ve BDE puan kategorilerindeki s›kl›k da¤›l›mlar›
AH Grubu Kontrol Grubu
n % n %
Ö¤renim Durumu Yok
‹lkokul Ortaokul Lise Üniversite
Medeni Durum Evli
Bekar
Efli ölmüfl-eflinden ayr›lm›fl
Çal›flma Durumu Çal›fl›yor
Emekli Ev Han›m›
Bak›m verme sebebiyle çal›flam›yor
BDE Puan 16 ve alt› (klinik depresyon yok)
Kategorileri 17 ve üstü (klinik depresyon)
-2 5 6 8 14 4 3 2 10 6 1 18 4 -9.5 23.8 28.6 38.1 66.7 19.0 14.3 10.5 52.6 31.6 5.3 81.8 18.2 1 3 4 6 6 10 7 3 8 2 9 0 15 5 15.0 20.0 30.0 30.0 50.0 35.0 15.0 42.1 10.5 47.4 0.0 75.0 25.0
Ayr›ca, yaln›zca AH grubunda yer alan bak›mverenlerin SÖÖTÖ ve PÇE alt testlerinden ald›klar› puanlar›n bak›ma-lan AH’n›n bak›mverenin bildirimine göre içinde bulunduk-lar› hastal›k evresinin farkl›lafl›p farkl›laflmad›¤› da incelen-mifltir. Mann-Whitney U testi sonuçlar› alt test puanlar›n›n evreye göre de¤iflmedi¤ini ortaya koymufltur (Tablo 5 ).
Hem AH hem de kontrol grubundaki tüm bak›mverenle-rin, grup de¤iflkeninden ba¤›ms›z olarak, SÖÖTÖ ve PÇE alt test puanlar› bak›mverenlerin beyan ettikleri hastal›k durumu aç›-s›ndan da karfl›laflt›r›lm›flt›r. Hastal›k beyan› olanlar ile olma-yanlar aras›nda PÇE’nin A ve D yaklafl›m alt test puanlar› ba-k›m›ndan anlaml› farklar bulunmufltur (Tablo 6). Her iki alt
Tablo 3— AH ve kontrol grubundaki bak›mverenlerin destek al›m› bak›malanla yak›nl›k derecesi ve bak›m verme tarz› kategorilerindeki s›kl›k da¤›l›mlar›
AH Grubu Kontrol Grubu
n % n %
Destek Al›m› Evet
Hay›r
Yak›nl›k Derecesi Çocuk
Damat/Gelin
Bak›m Verme Tarz› Tek Bafl›na Bak›m Verme
Profesyonel Olmayan Bak›c› Evde Bak›m Hizmeti
12 8 16 2 9 9 2 60.0 40.0 88.9 11.1 45.0 45.0 10.0 11 7 14 6 16 2 0 61.1 38.9 70.0 30.0 88.9 11.1 0.0
Tablo 4— AH ve kontrol grubundaki bak›mverenlerin SÖÖTÖ ve PÇE alt test puanlar›na dair ortalama ve standart sapma de¤erleri
Bak›m Verenler n Ortalama Standart Sapma ‹statistik De¤er p
SÖÖTÖ-SÖ AH Grubu 22 21.00 3.62 t=-0.650 0.948 Kontrol 20 21.00 6.10 SÖÖTÖ-Ö‹ AH Grubu 22 17.68 3.68 t=0.103 0.919 Kontrol 20 17.55 4.60 SÖÖTÖ-ÖD AH Grubu 22 14.09 2.41 U=190,00 0.446 Kontrol 20 15.40 5.92 SÖÖTÖ-KÖ AH Grubu 22 22.23 4.40 t=0.082 0.935 Kontrol 20 22.10 5.59 PÇE-A AH Grubu 19 29.00 7.82 t=0.056 0.955 Kontrol 20 28.85 8.79 PÇE-D AH Grubu 20 9.95 3.60 t=--0.915 0.366 Kontrol 20 11.15 4.63 PÇE-K AH Grubu 20 9.10 4.20 t=--1.241 0.222 Kontrol 20 10.70 3.95
PÇE-DE AH Grubu 20 6.10 1.97 U=200.00 1.000
Kontrol 20 6.45 3.15
PÇE-KG AH Grubu 19 13,21 4.12 t=-0.356 0.724
Kontrol 19 13.79 5.76
PÇE-P AH Grubu 19 7.42 3.22 t=--0.961 0.343
testte de hastal›k beyan› olanlar›n puanlar› di¤erlerinden da-ha yüksektir (s›ras›yla, t(31)=-2,855, p < .01; t(32) = -2.191, p <0.05) (Tablo 6).
Regresyon Bulgular›
Bütün kad›n kat›l›mc›larda BDE ile ölçülen depresyon düze-yi ba¤›ml› de¤iflken olarak al›nd›¤›nda, yafl›n, grup de¤iflke-ninin, hastal›k beyan›n›n, SÖÖTÖ alt test puanlar›n›n ve PÇE alt test puanlar›n›n BDE puanlar› üzerindeki yorday›c› etkisi Aflamal› Çoklu Regresyon analizi ile incelenmifltir. So-nuçlar, yafl ve SÖÖTÖ-Ö‹ alt test puanlar›n›n bir arada BDE puanlar›ndaki varyans›n yaklafl›k %36’s›n› aç›klad›¤›n› gös-termifltir (RÇ =.357, p<0.01) (Tablo 7). Örneklem say›s›n›n azl›¤› sebebiyle, söz konusu regresyon analizini her iki grup için de ayr› ayr› yürütmek mümkün olmam›flt›r.
Korelasyon Bulgular›
Hem gruptan ba¤›ms›z olarak tüm kat›l›mc›larda, hem de yaln›zca AH grubundaki bak›mverenlerde de¤iflkenler aras›n-daki iliflkileri saptayabilmek amac›yla Pearson korelasyon kat-say›lar› hesaplanm›flt›r.
Tablo 8’de de görülebilece¤i gibi, gruptan ba¤›ms›z tüm kat›l›mc›lar›n dahil oldu¤u analiz sonuçlar›nda BDE ile yafl ve SÖÖTÖ-Ö‹ aras›nda pozitif yönde anlaml› korelasyon oldu¤u bulgulanm›flt›r (s›ras›yla, r=0.543, p<0.001; r=0.420, p<0.01). Hastal›k beyan›n›n ise PÇE’nin A ve D alt testleri ile yine pozitif yönde anlaml› iliflki gösterdi¤i gözlenmifltir (s›ras›yla r=0.456, p<0.01; r=0.361, p<0.05).
Yaln›zca AH grubundaki bak›mverenlerin puanlar› ile yürütülen korelasyon sonuçlar›, tüm grubun dahil oldu¤u analizlerde BDE’de gözlenen benzer iliflkilere ek olarak, BDE puanlar›n›n ayr›ca Alzheimer hastal›k bafllang›c›, SÖÖ-TÖ’nün KÖ alt testi ve PÇE’nin D ve KG alt testleri ile de anlaml› düzeyde iliflkili oldu¤unu ortaya koymufltur (s›ras›y-la, r=0.440, p<0.05; r==-0.454, p<0.05; r=0.525, p<0.05; r=0.486, p<0.05). Hastal›k beyan› ise bu grupta hiçbir de¤ifl-kenle anlaml› korelasyon göstermemifltir (Tablo 9).
T
ARTIfiMAY
afll›lar›n bak›m süreci düflünüldü¤ünde tüm dünyada ai-lenin en önde gelen kaynak oldu¤u görülmektedir. Bat› ülkelerinde yafll›l›k ile ilgili çal›flmalar çocuklar geneldeaile-Tablo 5— AH grubundaki bak›mverenlerin bak›malan AH’n›n içinde bulunduklar› hastal›k evre bildirimlerine göre SÖÖTÖ ve PÇE alt test puan istatistikleri
Alzheimer Hastal›k Evresi n Ortalama Standart Sapma U De¤erleri p
SÖÖTÖ-SÖ 1. ve 2. evre 11 20.09 3.27 19.00 0.332 3. evre 5 22.20 4.32 SÖÖTÖ-Ö‹ 1. ve 2. evre 11 17.82 4.45 26.00 0.864 3. evre 5 17.20 2.78 SÖÖTÖ-ÖD 1. ve 2. evre 11 13.82 2.23 25.50 0.817 3. evre 5 14.00 2.55 SÖÖTÖ-KÖ 1. ve 2. evre 11 21.18 3.06 21.00 0.460 3. evre 5 24.20 7.19 PÇE-A 1. ve 2. evre 11 25.64 7.43 11.00 0.061 3. evre 5 34.20 6.98 PÇE-D 1. ve 2. evre 11 9.09 2.62 15.00 0.154 3. evre 6 12.60 5.03 PÇE-K 1. ve 2. evre 11 8.00 3.10 17.00 0.231 3. evre 5 10.80 4.97 PÇE-DE 1. ve 2. evre 11 6.27 1.68 27.00 0.954 3. evre 5 6.40 2.88 PÇE-KG 1. ve 2. evre 11 12.64 4.25 18.50 0.304 3. evre 5 14.80 4.87 PÇE-P 1. ve 2. evre 10 7.30 2.58 22.00 0.711 3. evre 5 8.80 4.87
leriyle yaflamad›klar› için evlilik statüsü üzerine odaklanmak-tayken, Yunanistan gibi daha geleneksel ve aile ba¤lar›n›n nisbeten güçlü oldu¤u ülkelerde çocuklar›n ebeveynlere ihti-yaç duyuldu¤u anda sosyal destek sa¤layabildi¤i ifade edil-mektedir (6). Bu bulguyu do¤rular biçimde yap›lan araflt›r-mada da bak›m verenlerin büyük ço¤unlu¤u çocuklard›r (%88.9 AH grubu, %70.0 kontrol grubu).
AH’na bak›m verenlerin öfke, kontrol kayb›, korku, suç-luluk ve yal›t›lm›fll›k hissi gibi problemlere daha yatk›n
ol-duklar› bilinmektedir (11). Bu çal›flmada ise AH’na bak›m veren kad›nlar›n, sa¤l›kl›, herhangi bir demans tan›s› alma-m›fl, yafll›larla beraber yaflay›p onlar›n bak›m›na katk›da bulu-nan kiflilerle aras›nda öfke seviyesi ve problem çözme yakla-fl›mlar› aç›s›ndan anlaml› bir fark bulunmam›flt›r. Bunun ola-s› sebepleri düflünüldü¤ünde AH’na bak›m veren kiflilerin, genelde bu hastalara bak›m verenlere oranla, daha düflük bir risk grubu oldu¤u akla gelmektedir. Örneklem iyi e¤itimli, gerekti¤inde bak›m için ek profesyonel yard›m alan ve
psiko-Tablo 6— Grup de¤iflkeninden ba¤›ms›z olarak tüm bak›mverenlerde hastal›k beyan›na göre SÖÖTÖ ve PÇE alt test puan istatistikleri Bak›m Verende
Hastal›k Beyan› n Ortalama Standart Sapma Test ‹statisti¤i p
SÖÖTÖ-SÖ Yok 18 20.44 5.46 t=-1.240 0.224 Var 18 22.39 3.81 SÖÖTÖ-Ö‹ Yok 18 17.94 4.45 t=0.365 0.717 Var 18 17.44 3.73 SÖÖTÖ-ÖD Yok 18 14.89 6.08 U=113.50 0.361 Var 18 15.28 2.72 SÖÖTÖ-KÖ Yok 18 20.67 4.91 t=-1.870 0.07 Var 18 23.78 5.07 PÇE-A Yok 18 25.44 7.72 t=-2.855** 0.008 Var 15 33.13 7.69 PÇE-D Yok 18 8.89 3.05 t=-2.191* 0.036 Var 16 11.94 4.95
PÇE-K Yok 18 8.56 2.98 U=116.00 0.332
Var 16 10.56 4.73
PÇE-DE Yok 18 5.67 2.70 t=-1.288 0.207
Var 16 6.81 2.46
PÇE-KG Yok 17 12.88 5.16 U=114.50 0.620
Var 15 13.73 4.95
PÇE-P Yok 18 7.50 3.07 t=-0.513 0.611
Var 16 8.06 3.32
* p<0.05, **p<0.01
Tablo 7— Grup de¤iflkeninden ba¤›ms›z olarak tüm bak›mverenlerde yafl ve SÖÖTÖ-Ö‹ puanlar›n›n BDE puanlar› üzerindeki yorday›c› etkisine dair Aflamal› Do¤rusal Çoklu Regresyon analiz sonuçlar›
De¤iflken RÇ Standart Hata B Beta t p
Model 1
Yafl .252 .168 .502 3.068 .005
Model 2
Yafl .357 .161 .446 2.846 .008
Tablo 8—
Grup de¤iflkeninden ba¤›ms›z olarak, tüm bak›mverenlerde çal›flman›n temel de¤iflkenleri aras›ndaki iliflkilere dair korelasyon mat
risi. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 01 11 2 1 3 1 4 1. Grup r 1 N4 2 2. Yafl r ,289 1 N3 4 3 4 3. Hastal›k Beyan› r ,112 ,265 1 N3 6 3 2 3 6 4. BDE r ,069 ,543*** ,088 1 N4 2 3 4 3 6 4 2 5. SÖÖTÖ-SÖ r ,010 ,274 ,208 ,226 1 N4 2 3 4 3 6 4 2 4 2 6. SÖÖTÖ-Ö‹ r ,016 ,145 -,063 ,420** ,401** 1 N4 2 3 4 3 6 4 2 4 2 4 2 7. SÖÖTÖ-ÖD r ,149 -,035 ,042 ,086 ,578*** ,540*** 1 N4 2 3 4 3 6 4 2 4 2 4 2 4 2 8. SÖÖTÖ-KÖ r ,013 ,200 ,305 -,251 -,060 -,181 -,126 1 N4 2 3 4 3 6 4 2 4 2 4 2 4 2 4 2 9. PÇE-A r ,009 ,452** ,456** ,304 ,329* ,162 ,191 ,169 1 N3 9 3 2 3 3 3 9 3 9 3 9 3 9 3 9 3 9 10. PÇE-D r ,147 ,000 ,361* ,092 -,126 -,152 -,152 -,169 ,178 1 N4 0 3 2 3 4 4 0 4 0 4 0 4 0 4 0 3 9 4 0 11. PÇE-K r ,197 ,247 ,256 ,207 ,143 -,157 -,105 ,039 ,545*** ,510*** 1 N4 0 3 2 3 4 4 0 4 0 4 0 4 0 4 0 3 9 4 0 4 0 12. PÇE-DE r ,068 -,189 ,222 ,040 -,168 -,073 -,320* -,366() ,000 ,548*** ,139 1 N 4 0 3 2 3 4 4 0 4 0 4 0 4 0 4 0 3 9 4 04 04 0 13. PÇE-KG r ,059 -,028 ,086 ,312 -,029 ,125 -,162 -,464** ,158 ,674*** ,471** ,577*** 1 N 3 8 3 1 3 2 3 8 3 8 3 8 3 8 3 8 3 7 3 83 83 8 3 8 14. PÇE-P r ,156 ,137 ,090 ,252 ,050 -,092 -,120 -,228 ,271 ,631*** ,587*** ,419** ,696*** 1 N 3 9 3 2 3 4 3 9 3 9 3 9 3 9 3 9 3 8 3 93 93 9 3 7 3 9 *p<0.05, ** p<0.01, ***p<0.001
Tablo 9—
Grup de¤iflkeninden ba¤›ms›z olarak, tüm bak›mverenlerde çal›flman›n temel de¤iflkenleri aras›ndaki iliflkilere dair korelasyon mat
risi. 12 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1.Yafl r 1 N1 8 2.Hastal›k Beyan› r .312 1 N1 8 2 0 3. BDE r .477* .215 1 N1 8 2 0 2 2 4. SÖÖTÖ-SÖ r .015 .189 .201 1 N1 8 2 0 2 2 2 2 5. SÖÖTÖ-Ö‹ r -.102 -.003 .470* .089 1 N1 8 2 0 2 2 2 2 2 2 6. SÖÖTÖ-ÖD r -.128 .257 .297 .311 .374 1 N1 8 2 0 2 2 2 2 2 2 2 2 7. SÖÖTÖ-KÖ r .122 .364 -.454* -.311 -.125 -.168 1 N1 8 2 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 8.PÇE-A r .566* .378 .350 .471* .302 .139 .140 1 N1 6 1 7 1 9 1 9 1 9 1 9 1 9 1 9 9.PÇE-D r .399 .391 .525* .487* .082 .489* -.172 .552* 1 N1 6 1 8 2 0 2 0 2 0 2 0 2 0 1 9 2 0 10.PÇE-K r .605* .221 .280 .504* -.173 -.004 .005 .633** .511* 1 N1 6 1 8 2 0 2 0 2 0 2 0 2 0 1 9 2 0 2 0 11.PÇE-DE r -.082 .164 .392 .383 .501* .231 -.358 .256 .386 -.001 1 N1 6 1 8 2 0 2 0 2 0 2 0 2 0 1 9 2 0 2 0 2 0 12.PÇE-KG r .095 .147 .486* .626** .341 .304 -.331 .486* .659** .535* .582** 1 N1 6 1 7 1 9 1 9 1 9 1 9 1 9 1 8 1 9 1 9 1 9 1 9 13.PÇE-P N .181 -.075 .248 .428 -.203 .205 -.290 .211 .710*** .510* .350 .601** 1 r1 6 1 8 1 9 1 9 1 9 1 9 1 9 1 8 1 9 1 9 1 9 1 8 1 9 14. Hastal›k N .389 .267 .440* -.049 .023 .089 .123 .330 .541* .193 -.083 .195 .342 1 Bafllang›c› 18 20 22 22 22 22 22 19 20 20 20 19 19 22 *p<0.05, ** p<0.01, ***p<0.001
e¤itimsel faaliyetlere önem verip kat›lan, genelde de depres-yon seviyesi yüksek olmayan kiflilerden oluflmaktad›r. Bu özelliklerin tükenmeye karfl› onlar› korumufl olabilece¤i düflü-nülmektedir. Gerçekten de bak›m sürecinde destek alabil-mek, bilindi¤i üzere bak›m veren üzerindeki stres-yük dere-cesini azaltmakta, hatta bir tür “koruyucu etki” (buffering) yapmaktad›r. Üstelik bak›m sürecinin kad›nlar için ödüllen-dirici bir süreç oldu¤unu iddia eden çal›flmalar da mevcuttur (17, 18). Örne¤in Koopmanschap ve arkadafllar› (17) bak›m sürecinin bak›m› verene tatmin ve kendilik de¤eri aç›s›ndan olumlu katk›lar›ndan söz etmektedirler. Tüm bunlardan yola ç›k›larak kad›nlar›n bak›m süreci esnas›nda yo¤un karar ver-me sürecinden geçtiklerini ve bu yüzden kendini aday›fllar›-n›n hem ailede hem de toplumun gözünde statü, ve takdir ka-zand›¤›n› tahmin edebiliriz. Bu sonuçlar› aç›klamak için akla gelen bir baflka faktör asl›nda herhangi bir yafll› ile yaflaman›n ve bak›m vermenin bafll›bafl›na bir stresli deneyim olmas›d›r.
Tüm grup bu yüzden analize al›n›p aflamal› bir regresyon analizi yap›ld›¤›nda tüm kad›n bak›m verenlerin BDE puan-lar›ndaki varyans› yafl ve bast›r›lm›fl öfke puanlar›n›n aç›kla-d›¤› görülmüfltür. Bu sonuç bize yafl›n bast›r›lm›fl öfke ile bir-likte kat›l›mc›lar›n depresyon seviyelerini etkileyen önemli faktör oldu¤unu düflündürmektedir. Muhtemelen bak›m sü-reci ile ilgili öfkelerini ifade edemeyen yafll› bak›m verenler, daha depresif olma e¤ilimindedirler.
Bu çal›flman›n di¤er bulgular›, grup de¤iflkeninden (AH’na veya hasta olmayan yafll›ya bak›m vermek) ba¤›ms›z olarak, daha fazla fiziksel hastal›¤› olanlar›n daha çok stres al-t›nda oldu¤unu söyleyen çal›flmalarla uyum içindedir (23, 20). PÇE ‘nin aceleci ve düflünen yaklafl›m alt testlerinde has-tal›k beyan edenlerle etmeyenler aras›nda anlaml› farklar bu-lunmufltur. Her iki alt testte de hastal›k beyan edenler daha yüksek puan alm›fllard›r ve bu durum bak›m vermenin yan›-s›ra bir de fiziksel hastal›¤a sahip olma yükünün kiflinin prob-lem çözme kapasitesini azaltarak daha olumlu probprob-lem çözme stratejileri kullanmalar›n› zorlaflt›rm›fl olabilece¤ini düflün-dürmektedir.
Tüm grup üzerinden beyan edilen hastal›k, öfke seviyesi, yafl, problem çözme stratejileri ve depresyon de¤iflkenleri ara-s›ndaki iliflkiler incelendi¤inde; yafl ve bast›r›lm›fl öfke’nin BDE puanlar› ile anlaml› biçimde iliflkili oldu¤u görülmekte-dir. Sadece AH’na bak›m verenlere bak›ld›¤›nda hastal›¤›n or-taya ç›k›fl› (süre) de¤iflkeninin de bunlara eklendi¤i anlafl›l-maktad›r. Her ne kadar AH ve kontrol grubundaki bak›nm-verenler depresyon aç›s›ndan farkl›laflmasa da, sadece AH gru-bu kendi içinde incelendi¤inde, daha uzun süre AH’na bak›m verenlerin depresyona daha yatk›n oldu¤u görülmektedir. Bu AH’na bak›mverenler ile ilgili son derece önemli bir sonuç-tur. Son olarak SÖÖTÖ-KÖ, PÇE-A ve PÇE-KG puanlar› da
BDE ile anlaml› iliflki içindedir, bu bize beklenece¤i üzere, öfke seviyesinin ve problem çözme yaklafl›m›ndaki zorluklar›n depresyon seviyesini artt›rd›¤›n› düflündürmektedir.
Daatland (4), sosyal gerontolojinin iddial› kuramsal mo-dellemelere gitmek yerine küçük ölçekli veriler üzerinden ça-l›flarak modeller oluflturmaya do¤ru bir yönelmeden söz et-mektedir. Bu yaklafl›ma uygun bir çal›flma gibi düflünülse de, bu araflt›rman›n en önemli s›n›rl›l›klar›ndan birisi veri topla-ma aflatopla-mas›n›n kendine has zorluklar›na ba¤l› olarak örnekle-min arzu edilenden küçük kalmas›d›r. Özellikle k›rsal kesim-den gelen dolay›s› ile yard›m almaya imkan bulamayan AH ve onlar›n yak›nlar›na, okuma yazmas› olmayanlara ulaflmak çok zordur. Bu zorluklar araflt›rmac›lar›n ulaflaca¤› veriyi de s›n›r-lam›flt›r.
Bir di¤er s›n›rl›l›k, kat›l›mc›lar›n bak›m vermekte olduk-lar› yafll› grubuna ait sa¤l›kl› olufl-biliflsel bozulma veya evre bilgisi ile ilgilidir. Bu bilgiler bak›mvermekte olanlar›n beya-n›na dayanmaktad›r. Sonuçlar yorumlan›rken bu konuya özenle yaklafl›lmal›d›r.
Bir baflka konu AH’na bak›m verenlerin homojen bir grup olmamalar›d›r (4). Aralar›nda büyük bir farkl›laflma vard›r ve bu farkl›laflmay› yaratan ve kontrol edilmesi zor olan de¤ifl-kenler (kültürel arkaplan, aile çat›flmas›, ekonomik koflullar, bak›m verenin kiflili¤i) özellikle karfl›laflt›rmal› analizlerde net sonuçlara ulaflmay› zorlaflt›racakt›r. Gelecekte yap›lacak araflt›rmalarda, daha uzun bir süre zarf›nda daha büyük bir ör-neklem grubuna ulaflmak, her iki cinsiyetten bak›m verenler-le çal›flmak hedefverenler-lenmelidir. E¤er örnekverenler-lem düflük e¤itimli, yaln›z yaflayan ve çal›flan bak›m verenlerin daha çok temsil edilmesine imkan verirse bak›m yükünün etkilerini daha iyi gözlemlemek mümkün olabilir.
Özetle, bu çal›flman›n sonuçlar› bize AH’na bak›m ver-mekten ba¤›ms›z olarak her iki bak›m veren grubunda da, yafl ve bast›r›lm›fl öfkenin depresyon seviyesini etkileyen önemli faktörler oldu¤unu göstermektedir. Bak›m veren kiflinin sa¤-l›k durumu (fiziksel hastasa¤-l›klara sahip olmas›) problem çözme yaklafl›m› üzerinde belirleyici bir faktördür.
Teflekkür: Bu çal›flman›n veri toplama aflamas›nda destek
ve-ren Türk Alzheimer Derne¤i’ne teflekkür ederiz.
K
AYNAKLAR1. Fernández-Ballesteros R, Caprara M. Psychology of aging in
Europe. European Psychologist 2003; 8(3): 129-130.
2. Alt›n, M. Alzheimer tipi demans hastalarina bakim verenlerde
tükenmifllik ve anksiyete. pp. 1, 69-71. Uzmanl›k Tezi. Hay-darpafla Numune E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi, ‹stanbul 2006.
3. Karahan A, Güven S. Yafllilikta Evde Bakim. Turkish Journal of Geriatrics 2002; 5(4): 155-159.
4. Daatland SO. From variables to lives: Inputs to a fresh agenda
for psychological aging research in Norway. European Psycho-logist 2003; 8(3): 200-207.
5. Caprara GV, Caprara M, Steca P. Personality’s correlates of
adult development and aging. European Psychologist 2003; 8(3): 131-147
6. Efklides A, Kalaitzidou M, Chankin G. Subjective quality of
life in old age in Greece: The effect of demographic factors, emotional state and adaptation to aging. European Psycholo-gist 2003; 8(3): 178-191.
7. Tanji H, Ootsuki M, Matsui T, Maruyama M, Nemoto M,
To-mita N, Seki T, Iwasaki K, Arai H, Sasaki H. Dementia care-givers’ burdens and use of public services. Geriatrics and Ge-rontology International 2005; 5 (2): 94-98.
8. Roy R (Ed): Chronic Pain and Family: A Clinical Perspective.
pp. 4-15. Springer, New York 2006.
9. Teri L. Behavior and caregiver burden: behavioral problems in
patients with Alzheimer’s Disease and its association with ca-regiver distress. Alzheimer Dis Assoc Disord 1997; 11 (supp. 4): 35-8.
10. Millan-Calenti JC, Gandoy-Crego M, Antelo-Martelo M,
Lo-pez-Martinez M, Riveiro-Lopez MP, Mayan-Santos JM. Hel-ping the family carers of Alzheimer’s patients: from theory to practice. A preliminary study. J Fam Psychol 2000; 10 (2): 131-138.
11. Gwyther LP. Social issues of the Alzheimer’s patient and
fa-mily. Am J Med 1998; 104 (4): 175-215.
12. Barnes RF, Raskind MA, Scott M, Murphy C. Problems of
fa-milies caring for Alzheimer’s patients: use of a support group. J Am Geriatr Soc 1981; 29 (2): 80-85.
13. Winston MR, McGraw M, Denton AP. Family caregivers are
the second victims of Alzheimer’s Disease. J Gerontol 48 (4): 202-9.
14. Zanetti O, Magni E, Sandri C, Frisoni GB, Bianchetti A,
Tra-bucchi M. Determinants of burden in an Italian sample of Alz-heimer’s patient caregivers. Behav Sci 1996; 11 (1): 17-27.
15. Flaskerud JH, Lee P. Vulnerability to health problems in
fema-le informal caregivers of persons with HIV/AIDS and age-rela-ted dementias. J Adv Nurs 2001; 33 (1): 60-8.
16. Koopmanschap MA, van Exel NJA, van den Bos GAM, van
den Berg B, Brouwer WBF. The desire for support and respite care: preferences of Dutch informal caregivers. Health Policy 2004; 68: 309-320.
17. Brewer L. Gender socialization and the cultural construction of
elder caregivers. J Aging Stud 2001; 15: 217-235.
18. Jolicoeura PM, Madden T. The good daughters: Acculturation
and caregiving among Mexican-American women. J Aging Stud 2002; 16: 107-120.
19. Rodriguez G, De Leo C, Girtler N, Vitali P, Grossi E, Nobili
F. Biomedical and life sciences and Medicine. J Neurol Sci 2003; 24 (5): 329-335.
20. Boziki M, Tsolaki M, Tsantali E, Tikistirma M, Kazis A.
Sub-jective caregivers’ burden of mild cognitive impairment and
Alzheimer’s Disease patients. Alzheimers Dement 2006; 2(3): 582.
21. Gonzales-Salvador MT, Arango C, Lyketsos CG, Barba AC.
The stress and psychological morbidity of the Alzheimer’s pa-tient caregiver. Int J Geriatr Psychiatry 1999; 14 (9): 701-710.
22. Belmin J. Contribution of interventional studies on family
ca-regivers of patients with Alzheimer’s Disease. Presse Med 2003; 32 (24): 9-13.
23. Baumgarten M, Battista RN, Infante-Rivard C, Hanley JA,
Becker R, Bilker WB, Gauthier S. Use of physician services among family caregivers of elderly persons with dementia. J Clin Epidemiol 1997; 50 (11): 1265-1272.
24. Tabak N, Ehrenfeld M, Alpert R. Feelings of anger among
ca-regivers of patients with Alzheimer’s Disease. Int J Nurs Pract 1999; 3 (2): 84-8.
25. Spence SH, Sheffield J, Donovan C. Problem-solving
orientati-on and attributiorientati-onal style: moderators of the impact of negati-ve life enegati-vents on the denegati-velopment of depressinegati-ve symptoms in adolescence. J Clin Child Psychol 2002; 31(2): 219-29.
26. Almberg B, Grafström M, Winblad B. Major strain and
co-ping strategies as reported by family members who care for aged demented relatives. J Adv Nurs 1997; 26: 683-691.
27. Papastavrau E. The burden experienced by caregivers of
pati-ents with Alzheimer’s disease and related dementias. Alzhei-mers Dement 2006; 2(3): S579.
28. O¤uz MK, Yener G, Baklan B, Uzunel F, Yilmaz M, fiengün
‹. ‘Probable Alzheimer’ hastali¤i olgularinda Mini Mental Du-rum de¤erlendirmesinin kisa kognitif muayeneye denkli¤i. J Neurol Sci Turish 2003; 20 (1): 29-33.
29. Cangöz B, Akdemir A, Örsel S. Alzheimer Tipi Demansta
(ATD) alg›sal ve kavramsal örtük bellek ifllevlerinin incelen-mesi. Pskiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji (3P) Dergisi 2002; 10 (4): 331-340.
30. Cansever A, Dönmez E, Uzun Ö, Özflahin A. Alzheimer
hasta-l›¤›nda davran›flsal belirtiler: Vasküler demans ile karfl›laflt›r-mal› bir çal›flma. Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji (3P) Dergisi 2002; 10 (4): 351-356.
31. Karaman Y, Akpoyraz A, Köseo¤lu E, Mirza M, Turan HÖ,
Çatako¤lu Ö. Vasküler Demanslarin Nöropsikolojik ve Nöro-fizyolojik Özellikleri. Türk Beyin Damar Hastal›klar› Dergisi 1997; 3 (2): 55-65.
32. Örsel S, Özbay MH. Demans›n Psikolojik-davran›flsal boyutu
ve Psikoterapötik yaklafl›mlar. Psikiyatri Psikoloji Psikofarma-koloji (3P) Dergisi 2001; 9 (2): 255-262.
33. Eker E. Alzheimer hastali¤inda kognisyonu artirici tedaviler.
Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 1998; 8 (3): 119-123.
34. Saracoglu M, Tanr›da¤ T, Tanr›da¤ O. Alzheimer hastali¤inda
kognitif tedavi yaklaflimlari. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 1998; 8 (4): 197-201.
35. Zencir M, Kuzu N, Gördeles B, Ergin A, Çatak B, fiahiner T.
Cost of Alzheimer’s disease in a developing country setting. Int J Geriatr Psychiatry 2005; 20 (7): 616-622.
36. Savafl›r I, fiahin NH (Ed): Biliflsel-Davran›flç› Terapilerde
De-¤erlendirme: S›k Kullan›lan Ölçekler. pp. 23-38, 71-85. TPD Yay›nlar›, Ankara 1997.
