(Laikliğin Türkiye'de Günümüz Kesitinden Görüşünü)
IS LAICIZM AN IDEOLOGY?
RASİM ÖZDENÖREN DPT, BAŞBAKANLIK, ANKARA 1. D o s t o y e v s k f n i n K a r a m a z o f Kardeşler adlı romanında, r o m a n kahramanlarından İvan'ın "Büyük E n g l z l s y o n c u " başlıklı b i r şiirine y e r v e r i l i r . B u şiirde. 1 6 . Y ü z y ı l d a , b i r A v r u p a k e n t i n d e yeryüzüne İnen H z . İsa. Büyük E n g l z l s y o n c u d i y e anılan b i r k a r d i n a l l e karşılaşır. K a r d i n a l , H z . İsa'yı gördüğüne m e m n u n o l a cağına o n u çeşitli biçimlerde suçlar, h a p s e a t tırır v e s o n u n d a Hıristiyanlık adına o n u n y a kılmasına h ü k ü m v e r i r .T ü r k i y e ' d e d e geçen yılın L a i k l i k G ü n ü (böyle b i r günün i h d a s edilmiş olduğunu b e n b u h a b e r münasebetiyle öğrenmiştim) k u t l a m a larında, k u t l a m a y a katılan b i r hanım, c u m h u riyet İlke ve inkılaplarının yılmaz s a v u n u c u s u v e bekçisi olduğunu b e l i r t e r e k : " B u n l a r a d i l uzatanların d i l l e r i n i , e l uzatanların e l l e r i n i k o partacağımıza a n d İçiyoruz" demişti ( S a b a h . 6 Şubat 1 9 9 4 . s. 23)
D i l k o p a r m a İşinin l a r i h t c örnekleri d e b u lunmaktadır. B i r i s i . 18. yüzyılda. Fransız İhti l a l i sırasında genç şövalye \ja. Barre'ın başına g e l i r . Adı geçen şövalye, b i r a y i n alayını s e lamlamadığı için. d a h a d a kötüsü V o l t a l r e ' i n Felsefe Sözlüğü g i b i "sakıncalı k i l a p l a r " o k u duğu İçin suçlanır ve bu tüyler ürpertici c e z a y a çarptırılır: İlkin d i l i kopardır, s o n r a başı gövdesinden ayrılır ve c e s e d i yakılır.
G e n e Türkiye'de İstiklal M a h k e m e l e r i u y gulamaları esnasında sırf şapka g i y m e y i r e d dettiği için İplerde sallandırılanlara, h a p i s ve sürgün g i b i m u h t e l i f c e z a l a r a m a r u z bırakılan l a r a tanık olunmuştur.
Y i n e b u cümleden o l a r a k b i r hanım profe sör ' T a L a i k l i k Olmasaydı" k o n u l u k o n f e r a n sında: "Laikliği k o r u m a k d e v l e t i n işi. O n d a n vazgeçerseniz g ü n d e m e şeriat g e l i r . C a r l y e l l t o p l u m , hırsızın e l i n i k e s m e k v e tesettür g i b i k u r a l l a r a g e r i m l dönülmek İsteniyor?" s o r u s u y l a kaygısını d i l e g e t i r m i ş t i r ( Z a m a n . 1 0 Şubal 1 0 H 4 . s. 3). N e r d e y s e h e m e n h e r gün çeşitli v e s i l e l e r l e tekrarlandığını g ö r d ü ğ ü m ü z b u örnekler. Tür k i y e g i b i . geçmişinde İslam'ı y a ş a m ı ş b i r ül k e d e , l a i k l i k g i b i hukukî-slyasî-toplumsal b i r k u r u m hakkındaki f i k i r l e r i n n e k a d a r bulanık, karışık, k e s i n l i k t e n y o k s u n olduğunu göster m e y e y e t e r l i s a y ı l m a l ı d ı r . Ş i m d i , İ ç i n d e yaşadığımız b u ülkede l a i k l i k adına kılık kıya f e t i n d e n hoşlanılmadığı İçin İnsanlar pervasızca İpte sallandınlıyorsa, öğrenciler aynı s e b e p t e n dolayı o k u l l a r d a h u k u k dışı u y g u l a m a l a r a m a r u z b ı r a k ı l a b l l l y o r s a . f i k r i n i s ö y l e y e c e k e n dişesiyle insanların d i l i n i k o p a r m a y a , e l i n i k e s m e y e y e m i n e d l l e b l l l y o r s a . o r a d a l a i k l i k adına v a h i m b i r k a f a karışıklığının m e v c u t olduğunu İleri sürmek yanlış olmayacaktır.
İrtlkab e d i l e n b u yanlışlık, adı geçen k u r u m u n , b u ülkenin t a r i h i n d e n v e geleneğinden neşet etmemiş olması gerçeğiyle lrtlbatlandırı-l a b i lrtlbatlandırı-l i r . L a i k lrtlbatlandırı-l i k lrtlbatlandırı-l e kılrtlbatlandırı-lık kıyafet arasında, lrtlbatlandırı-l a i k lrtlbatlandırı-l i k lrtlbatlandırı-l e İslam h u k u k u ( y a n i şeriat) a r a s ı n d a h a n g i düzlemde İlgi kurulduğu: şayet b u i l g i n i n " d i n İşleri" i l e " d e v l e t İşleri" a r a s ı n d a k u r u l d u ğ u t e s b l t e d i l e b i l i r s e , laikliğin gerçekten din İle
devlet arasındaki İlişkiye t a a l l u k e d e n b i r k u
r u m o l u p olmadığı s o r g u l a n a b i l i r . Bütün b u n ların ö t e s i n d e sözü g e ç e n k a f a karışıklığını y a ş a y a n İ n s a n l a r ı n , a r t n i y e t t a ş ı m a d ı k l a r ı varsayımından h a r e k e t l e , m a z u r o l u p olmadık ları da o r t a y a çıkartılabllir. 2.
İtiraf e t m e y i içimize s l n d l r e m e s e k d e . Batı kültürüne m a h s u s h a y a t tarzı. İslam ülkeleri n i n s i y a s a l , s o s y a l v e e k o n o m i k kurumlarını e t k i l e m e k t e kalmamış: İnsan t e k l e r i n i n hayatı n a d a girmiştir. K a b u l e d e l i m k l . b u gün.
l a m adını taşıyor o l s a b i l e . İslam'ın hakkını v e r e r e k y a ş a y a n b i r t e k ülke b i l e g ö s t e r m e k m ü m k ü n olmamaktadır. Aynı şekilde, t e k t e k İnsanların yaşantısına bakıldığında, onların ev İçi düzenlerinden, kişisel g i y i m kuşamlarına: "boş v a k i t l e r i n i değerlendirirken" kullandıkları yöntemlerden tüketim eğilimlerine k a d a r gün lük yaşantılarının h e m e n h e r safhasında. Batı kültürünün dayattığı h a y a t standartları o r t a l a m a b i r Müslümanın hayatında d a y e r etmiştir.
Günlük yaşantısını en mütevazl şartlarda sürdürdüğünü düşünenlerimizin b i l e . İsraftan kaçınamadığı ortadadır. Çünkü İsraf, t o p l u m s a l ve İktisadi hayatın b i r rüknü h a l i n d e d i r ve s i s t e m , İsraf üzerine b i n a edilmiştir. İster d a y a nıklı o l s u n . İster dayanıksız o l s u n , tüketim mallarının h e p s i n i n b e l l i b i r " i k t i s a d i ömre" m e b n l o l a r a k üretildiği o r t a m l a r d a . İnsanın kişisel o l a r a k İdareli h a r e k e t e t m e s i n i n anlamı ve imkanı kalmamaktadır.
İktisadi h a y a t faiz üzerine b i n a edilmişse, hükümetlerin yapabileceği fazla b i r şeyin b u lunmadığı k a b u l e d i l m e l i d i r . Hükümetler, eğer müdahaleci b i r tavrı bcnimsemişlerse ve mü d a h a l e e d e b l l l y o r l a r s a . yurttaşları t a s a r r u f a özendirmek İçin n i h a y e t p a r a polltakaları u y g u l a y a c a k l a r v e m e s e l a faiz h a d l e r i n i yükselte r e k onları t a s a r r u f a yöneltmeye çalışacaklardır. Böylece yurttaş, güya, g e r e k s i z saydığı h a r c a malarından vazgeçerek parasını b a n k a y a yatı r a c a k , böylece t a s a r r u f etmiş olacaktır. O n u n b a n k a y a t e v d i ettiği p a r a d a . sonuçta yatırıma dönüşmüş olacaktır. O y s a faiz h a d l e r i n i n yük s e l t i l m e s i , s o n t a h l i l d e , üretimin m a l i y e t i n i yükselteceğinden, malların flatı yükselmiş o l a c a k ; b u n u n yükü d e gene s o n tüketici o l a r a k i l k t a s a r r u f s a h i b i n i n sırtına b i n d i r i l c c c k t i r .
B u r a d a , k a p i t a l i s t i k e k o n o m i n i n eleştiri s i n e g i r m e k i s t e m i y o r u m , o . b i z i m şimdiki k o n u m u z u n dışında. F a k a t böyle b i r s i s t e m i n İcabına göre y a ş a m a k z o r u n d a bırakılmış i n sanların. İstemeseler d e . b i r kısır d ö n g ü n ü n burgacına g i r e c e k l e r i n i ( g i r d i k l e r i n i ) işaret et m e k i s t i y o r u m .
Böylece, önümüze u m u t s u z b i r t a b l o k o y m u ş olduğumun farkındayım. A m a b e n b u n l a rı. İnsanları umutsuzluğa s e v k e t m e k içnl söyle m i y o r u m . G e r ç e ğ i n f a r k ı n d a o l u n m a s ı n ı n o n u n l a başa çıkabilmenin ön adımı olduğunu işaret e t m e s a d e d i n d e d i l e g e l r m e k İstiyorum.
G e r ç e ğ i n , b ö y l e c e , ö n ü m ü z e çelişkili b i r t a b l o çıkardığını söylemek, o t a b l o y a yansıyan görüntünün doğru olduğunu, dolayısıyla o n a y
lanması gerektiğini söylememizi s o n u ç l a m a z . G e r ç e k l e ş e n g ö r ü n t ü , aslında M ü s l ü m a n l a r a m a h s u s yanlış b i r b i l i n c i n yansımasından i b a rettir.
Hayatımıza yansıyan davranışlarımızın İs l a m h a k k ı n d a v e y a k e n d i M ü s l ü m a n l ı ğ ı m ı z hakkında s a h i p olduğumuz yanlış bilinçten ile r i geldiğinin farkında o l m a k . M ü s l ü m a n l a r ı . İçinde bulundukları kısır döngü burgacından çıkarmayı sağlayacak b i r tutamağı ele geçirine m i z e d e yardım e d e c e k t i r . B i r V^ısır döngüden kurtulmanın çaresi, o n u n şartlarına r a m o l a r a k değil, f a k a t b i r şekilde o n u n dışına çıka r a k mümkün o l a b i l i r . B u r a d a , k e n d i s i n i Müs l ü m a n o l a r a k h i s s e d e n k i m s e n i n . İ ç i n e d ü ş m ü ş bulunduğu kısır d ö n g ü n ü n , aslında, o n u n Müslümanca yaşamayı başaramamış o l masından İleri geldiğini düşünmesi önerilmek t e d i r . D e ğ i l s e . "İnsan, nasıl o l u y o r d a h e m Müslümanca yaşıyor, h e m Batı kültür kalıpla rını b e n i m s e m e k z o r u n d a kalıyor?" s o r u s u n u n cevabını b u l m a k l a açmazla karşılaşır. T o t o l o j i (tautology)'ye başvurmadan b u açmazdan k u r tulması d a İmkan d a h i l i n d e değildir.
Böylece şu n o k t a y a ulaşıyoruz sanıyorum: Müslümanların halihazırda İçinde yaşadıkları Batı k ü l t ü r ü n e m a h s u s h a y a t tarzı, aslında onların Müslümanca yaşama hakkındaki y a n lış bilinçlerinin b i r e s e r i ve yansımasıdır. Hı r i s t i y a n a l e m i n d e , insanların h e m d i n d a r h e m l a i k o l a b i l m e l e r i o kültüre m a h s u s b i r o l a y k e n : b u olayın İslam a l e m i n e İthal e d i l m e s i v e l a i k Hırlstlyanlara m u k a b i l l a i k Müslümanlar İcat e d i l m e y e çalışılması m e v c u t çarpıklığın açıkla masını v e r m e k t e d i r . H e m d i n i bütün b i r Hıris t i y a n o l a r a k yaşamak, h e m l a i k k a l m a k Balı kültür k o d u n u n i s t e r l e r i n e göre yaşayan b i r i s i için hiç b i r çelişki o l u ş t u r m a z k e n ; k e n d i s i n i M ü s l ü m a n o l a r a k h i s s e t m e s i n e r a ğ m e n aynı z a m a n d a l a i k olduğunu İleri sürmek Müslü m a n İçin b i r çelişki o l u r v e b u i k i o l g u n u n bağdaştırılması a n c a k b i r özenti v e y a f a n t e z i v e y a z o r l a m a düzeyinde kalır.
3 .
İngiliz yazarı W e l l s , b i r t a r i h t e R u s yazarı M a k s i m G o r k i ' y i z i y a r e t için S o v y e t l e r Blrliği'ne g i d e r . B u z i y a r e t esnasında İngiliz y a z a r . R u s y a z a r a , s i y a s e t l e uğraşmayacak b i r edebiyatçı l a r kulübü kurmayı önerir. B u öneriye G o r k i v e arkadaşları gülüp a l a y e d e r e k c e v a p v e r i r l e r . B u alaylı c e v a p W e l l s ' l h a l i y l e üzer. B i r ve sileyle b u o l a y a değinen M a c a r asıllı felsefe b i l g i n i G e o r g e s P o l l t z e r . d u r u m u şöyle açıklar:
B i r b u r j u v a y a z a n o l a r a k W c l l s ' l n kafasında e d e b i y a t e d e b i y a t o l a r a k , s i y a s e t d e s i y a s e t o l a r a k y e r alıyordu. Çünkü b u r j u v a z i , b i l i m i n b i l i m o l a r a k , felsefenin felsefe o l a r a k , s i y a s e t i n d e s i y a s e t o l a r a k kalmasını i s t e r ; k u ş k u s u z üçü arasında, o r t a k hiç b i r şey, k e s i n o l a r a k h e r h a n g i b i r İlişki y o k t u r . Böyle b i r m u h a k e m e tarzının p r a t i k s o n u c u şudur: B i l g i n b i l g i n o l a r a k kalmalıdır, b i l g i m i felsefeye, s i y a s e t e kanştırmamalıdır. B i r filozof İçin d e , b i r s i y a set adamı İçin de d u r u m aynı olacaktır. Böy lece W e l l s , yaptığı öneriyle, y a z a n , t o p l u m u n dışında yaşayan b i r a d a m gördüğünü v e öyle kavradığını o r t a y a k o y u y o r d u (G. Politzer, F e l s e f e n i n Başlangıç İlkeleri, S o l Y . Arık 1 9 9 1 . s .
116).
P o l l t z e r ' l n , Batı b u r j u v a z i s i n e atfettiği gö rüş tarzı. Batılılaşmış Müslürnanlar'ın İslam'a bakışlarıyla ö r t ü ş m e k t c d l r . Batı b u r j u v a z i s i nasıl k i , edebiyatı, b i l i m i , s i y a s e t i k a t e g o r i k fe n o m e n l e r o l a r a k görüyor v e onları b i r b i r i n i n alanına müdahale e t m e z diye t e l a k k i e d i y o r s a . Batılılaşmış Müslümanlar d a , İslam'ı b i r d i n o l a r a k k e n d i alanıyla kayıtlı, dolayısıyla başka a l a n l a r a v e m e s e l a dünyaya müdahale e t m e s i mümkün o l m a y a n b i r k a t e g o r i o l a r a k görüyor l a r .
B u görüş tarzı, Batı b u r j u v a z i s i n i n Hıris tiyanlık İçin geliştirdiği düşünce bakımından y e r i n d e sayılabilir. Çünkü Batı kültüründe d i n , yüzyıllar süren b i r mücadele s o n u n d a h a y a t a l a n ı n d a n u z a k l a ş t ı r ı l d ı v e d ü n y a İ ş l e r i n e (özeldeyse siyasete) müdahale e t m e k t e n alıko-n u l d u . Aslıalıko-ndaysa l a i k düşüalıko-nce tarzıalıko-nıalıko-n v e y a başka b i r söyleyişle l a i k yönetim tarzının ayırı cı niteliği k i l i s e İle d e v l e t i n k e n d i alanlarıyla m u k a y y e t kılınması noktasında odaklaşır. Y a n i gerçekte dünya işlerine m ü d a n e d e n m e n e d i len k u r u m d i n değil, fakat k i l i s e d i r . K i l i s e İle d e v l e t o t o r i t e l e r i n i n b i r b i r i n d e n ayrılması ge rektiği h u s u s u n d a k i görüş tarzı, aslında P o l l t z e r ' l n söylediği g i b i s a d e c e b u r j u v a z i y e m a h s u s b i r görüş değildir; İster b u r j u v a o l s u n , İster a r i s t o k r a t o l s u n , İster p r o l e t e r o l s u n . Batı kül türüne m e n s u p h e r sınıf İnsan İçin. k i l i s e n i n o t o r i t e s i ile d e v l e t i n o t o r i t s i b i r b i r i n d e n farklı alanları i l g i l e n d i r i r ve bunların b i r b i r i n e müda h a l e s i söz k o n u s u değildir.
O y s a olayı İslaml düzleme kaydırdığımızda görünen m a n z a r a farklıdır: İslam başlangıçta. Hıristiyanlıktan farklı o l a r a k b i z a t i h i k e n d i s i devlet h a l i n d e z u h u r ettiğinden, d i n , devletten
gayrı b i r varlık alanını i s t l a b e t m i y o r d u . D i n l e devlet b i r b i r i n i n aynı İdi. V e y a d i n i n u y g u l a m a alanındaki t e c e l l i s i devlet o l a r a k m e y d a n a ge l i y o r d u . C a m i n i n , k i l i s e g i b i , devletten müsta k i l b i r varlığı hiç b i r z a m a n söz k o n u s u o l m a m ı ş t ı r ) .
İmdi, İslam'ı. Hıristiyanlığa b e n z e t m e k s u r e t i y l e o n d a d a d i n işleriyle dünya İşlerinin aynştırılablleceğl h u s u s u " m o d e r n z a m a n l a r " a m a h s u s vakıalardandır. A n c a k böyle b i r ay r ı ş t ı r m a y a t e ş e b b ü s e d i l i r k e n ş u s o r u y l a karşılaşmak kaçınılmaz olacaktır: B u ayrıştır mayı y a p a n l a r (veya y a p m a k i s t e y e n l e r ) İsla m ' a , dünyanın içinde bulunduğu şartlara göre m l b i r a n l a m yüklemek i s t i y o r l a r , y o k s a dü nyayı İslam'a göre m i a n l a m l a n d ı r m a y a ça lışıyorlar?
E ğ e r o l a y a m ü s t e ş r i k k a f a s ı y l a y a k l a -şılıyorsa b u s o r u y a alınacak c e v a p büyük b i r İhtimalle İslam'ın dünyanın şimdiki şartlarına u y a r l a n m a s ı gerektiği ( y a n i İslam'ın r e f o r m e edilebileceği) İstikametinde olcaktır ( a n c a k h a tırlanmalı k i , d i n i n yorumlanmasıyla r e f o r m e e d i l m e s i İki farklı kavramdır). Eğer o l a y a Müs-lümanca b i r gözle bakılıyorsa, b u d u r u m d a , alınacak c e v a p , değişen dünyayı İslam'la a n lamlandırma i s t i k a m e t i n d e oluşacaktır. B u d u r u m d a d a , değişen d ü n y a n ı n s i y a s e t i n i d e , edebiyatını d a . i l m i n i d e . kısacası Müslüman'ın dış dünyaya ilişkin yaşantısını i l g i l e n d i r e n bü tün o l g u l a r ı İslam'ın ö l ç e l e r l n e g ö r e değer l e n d i r m e v e a n l a m l a n d ı r m a s o n u c u y l a karşılaşılacaktır.
B u g ö r ü ş a ç ı s ı . İ s l a m ' ı n , d ü n y a n ı n değişen şartlarına göre değişebilecek İlmine (ve h e r şeyine) onaylatılmasını r e d d e d i y o r : b u n a m u k a b i l , dünyanın değişen i l m i n i , s i y a s e t i n i (ve h e r şeyini) İslam'ın onayına s u n u y o r . B u g ö r ü ş açısı. İslam n o k t a i n a z a r ı n d a n , d i n i n dünyadan ve s i y a s e t t e n yalıtılamayacağı f i k r i n i d e t a z a m m u n e d i y o r . 4 . S ö y l e n m e d e n d e b i l i n e n b i r g e r ç e k v a r : Geçmişinde İslam'ı y a ş a m ı ş o l a n t o p l u m l a n n h e m e n tamamı, b u gün. İslam dışı b i r yaşantı sürdürüyor. B u o l a y . s a d e c e C u m h u r i y e t döne m i n i h e s a b a k a t s a k T ü r k i y e ' d e 7 0 y ı l ı aşmıştır. T a n z i m a t ' t a n b u y a n a hesabımızı y a p a r s a k b u süre 150 yıldan fazla t u t a r . III. S e -l -l m ' d e n baş-layarak yapacağımız b i r h e s a p t a e n a z 2 0 0 yılı arkamızda bırakmış o l u r u z .
Bazıları, İslam dışı yaşantıyı d a h a gerilere d e uzatıyor. B u sürelerden h a n g i s i k a b u l c d i
-l i r s e e d i -l s i n , g e r i d e bırakı-lan, anımsanacak b i r z a m a n d i l i m i değildir. B u süre içinde, k e n d i s i n i Müslüman o l a r a k b i l e n v e öyle tanımlayan i n s a n l a r , İslam dışı yaşantının t a b i i s o n u c u o l a r a k İslam dışı b i r k a f a yapısına s a h i p o l d u l a r .
İslam dışı k a f a yapısından (zihniyet) m a k sadımız, doğrudan doğruya Balı kültürünün et k i s i y l e biçimlenmiş b i r düşünce tarzıdır. B u düşünce tarzının t e m e l özelliği seküler ( s e c u l a r : dünyevi) olmasıdır. H e r n e k a d a r bazıları sekülarizm İle laikliği örtüştürüyor. b i r i n i öte k i n i n y e r i n e kullanıyorsa d a . b e n . b u İki k a v ramı b i r b i r i n d e n ayırıyorum ve laikliği t e k n i k o l a r a k k i l i s e o t o r i t e s i ile devlet o t o r i t e s i n i n ay r ı ş m a s ı a n l a m ı n d a , s e k ü l a r l z m l İse. k a n u n k o y m a d a h i l , h e r türlü İşte r e f e r a n s noktası o l a r a k İlahi hükmün değil, f a k a t beşeri İrade n i n k a b u l e d i l m e s i anlamında kullanıyorum.
Batı kültürünü k e n d i a s l i m e n s u b i y e t l e r i n e t i c e s i n d e yaşayan İnsanlarda seküler k a f a yapısı yüzyıllara u z a n a n b i r m a z i y e s a h i p . A n c a k seküler k a f a yapısının d i n e a l t hükümlerin tümünü dışladığı sanılmanıalıdır. Dışlanan h u s u s , b u hükümlerin r e f e r a n s noktasıdır, y o k s a aynı hükümler o t o p l u m u n s o s y a l v e s i y a s a l İhtiyaçları m u v a c e h e s i n d e h e r a n y ü r ü r l ü k t e t u t u l a b i l i r . T u t u l u y o r d a . N e v a r k l . b u hü kümler, artık İlahi İradeye a t f e n değil, f a k a t s o s y a l ihtiyaçlar öyle gerektirdiği için ve bütü nüyle beşeri i r a d e y e a t f e n yürürlükte b u l u n d u r u l u y o r . B u i t i b a r l a . Batı kültürünün seküler özelliği içinde, insanların s i y a s a l , s o s y a l günde l i k hayatlarında d i n i unsunların ve hükümlerin y e r alması v e b u hükümlerin yadırganmadan İstimal e d i l m e s i n e l a i k l i k düzleminde, n e b i r başka düzlemde, hiç b i r biçimde b i r s o r u v e endişe k o n u s u değildir. B u bağlamda, h a l i h a zırdaki yasaların hazırlanmasında Hıristiyanlığa m a h s u s kültürün o binayı m e y d a n a g e t i r e n harç m e s a b e s i n d e olduğunu söylemek a b a r t m a sayılmamalıdır. Batı ülkelerinde d i n i n s i y a s e t hayatının dışına i t i l m e s i , Türkiye'de bazılarının g ö r m e k istediği b i ç i m d e o l m a m ı ş t ı r . S i y a s e t hayatının dışına K i l e n d i n değil, f a k a t k u r u m o l a r a k k i l i s e olmuştur. F a k a t b u kavramların İslam'ın yaşandığı y e r l e r d e karşılığı b u l u n m a dığından, b u r a d a k i l i s e y l e ( d i n i k u r u m l a ) i l g i l i h e r şeyin b i z a t i h i d i n olduğu sanılmış v e öyle t e r c ü m e edilmiştir. Dolayısıyla d a o n a göre İşlem yapılmıştır.
Şimdi, b u n o k t a d a n baktığımızda Batılı İn sanın seküler k a f a yapısıyla, geçmişinde
İsla-m ı y a ş a İsla-m ı ş o l a n ülkelerdeki insanın seküler k a f a yasını arasında d a f a r k olduğunu i l e r i sürmemiz m ü m k ü n h a l e g e l m e k t e d i r : Batı kül türüne m e n s u p İnsan için d i n i n k e n d i s i öcü değildir, o l s a o l s a kurumlaşmış d i n (kilise) öcü sayılabilir. O y s a Türkiye'de yaşayan v e k e n d i s i n i l a i k o l a r a k tanımlayan b i r i s i İçin b i z a t i h i d i n i n k e n d i s i öcü sayılır; o d i n e a i t h e r türlü f i k i r , görüş, k u r u m , kılık kıyafet, h a t t a d i n e a i t i m a l a r , t e l m i h l e r b i l e o n u n için b i r e r öcü m e s a b e s i n d e d i r . Ş a ş ı l a c a k h u s u s ş u d u r : D i n e karşı b u m e s a f e l i ( h a t t a düşmanca) tavır s a d e c e k e n d i s i n i l a i k o l a r a k tanımlayanlara münhasır k a l m a m ı ş . M ü s l ü m a n kimliğini r e d d e t m e k i s l e m e y e n l e r b i l e . d i n i n aslına Batıdan ödünç alın mış k a f a yapısıyla (fakat o n u n da aslına sadık k a l m a d a n ) b a k m a y ı b e n i m s e m i ş l e r d i r . " B e n Müslümanım a m a şeriatçı değilim" d i y e n l e r i n d u r u m u , b u bağlam İçinde açıklanabilir. O l a y a böyle b i r k a f a yapısıyla bakıldığında. İsteyenin zekatını verebildiği, namazını kılabildiği, i s l e r s e faizli işlemlerden sakınabildiği v b . b i r o r t a m d a , p e k a l a İslam'ın hükümlerinin yürürlükte b u lunduğuna İnanmamak için s e b e p k a l m a m a k tadır.
5.
İşte b u n o k t a d a karşımıza şöyle b i r s o r u çıkar: B i r ülkede. İslam'ın değil bazı hükümle r i n i n uygulanmasına göz y u m u l m a s ı h a l i n d e , şeriatın mücerret tümü b i l e yürürlükte b u l u n s a , b u d u r u m , o r a d a İslam'ın u y g u l a n m a k l a olduğunu İleri sürebllmemiz için y e t e r l i sayıla b i l e c e k m i d i r ? M e s e l a , şeriatça öngörülen h e r türlü i b a d e t i n y e r i n e getirildiği, dahası, İslam' ı n m e d e n i h u k u k u n u n , c e z a h u k u k u n u n , i l a a -h i r . uygulandığı b i r y e r d e . İslam'ın yürürlükte bulunduğuna İnanacak mıyım, y o k s a b u u y g u lamanın arkasında başka şartların m e v c u d i y e t i n i d e a r a y a c a k mıyım? D a h a yalın biçimde k o n u ş u r s a k , b i r b a ş ı n a şeriatın uygulaması y e t e r l i m i d i r , y o k s a , İslam'ın d a h a farklı (ve fazla) b i r t a l e b i m e v c u t m u d u r ?
İslam'ın şeriatı p e k a l a v e m u h t e m e l e n , i s l a n d n i y e t l e r söz k o n u s u o l m a d a n d a u y g u l a n a b i l i r . İslam'ın h ü k ü m l e r i s e k ü l e r b i r z i h n i y e t l e v e m e s e l a t o p l u m s a l şartlar öyle i c a b e t -tirdlğl İçin yürürlüğe konulmuş o l a b i l i r . "Sekü l e r b i r z i h n i y e t l e İslam'ı u y g u l a m a k nasıl b i r şeydir?" d i y e s o n ıhıyorsa, cevabı şudur: İ s lam'ın hükümlerini, o n u i l a h i r e f e r a n s n o k t a sından k o p a r a r a k u y g u l a m a k , seküler b i r u y g u l a m a tarzıdır. Böyle b i r uygulamanın uç ör neğini, 1 9 4 8 yılında İsrail d e v l e t i
d a M e c e l l e ' y i yürürlükten kaldırmayarak v e r miştir. Y a n i Müslürnanca b i r n i y e t v e İradeyle değil, f a k a t t o p l u m s a l şartlar öyle geretlrdlğl İçin M e c e l l e , d a h a b i r süre ( 1 9 6 0 ' h yılların sonlarına k a d a r ) u y g u l a m a d a bırakılmıştır. Gü nümüzde bazı ülkelerde şer'l hükümlerin u y gulanmasına d e v a m e d i l m e s i n e rağmen, o r a l a r d a İslaml b i r uygulamanın m e v c u t b u l u n m a dığına k a n i o l u y o r s a k , b u n u n s e b e b i b u u y g u lamanın Müslürnanca b i r İradeyle ve Müslü rnanca b i r n i y e t l e gerçekleştirilmediği ve f a k a t l a r l h s e l ve g e l e n e k s e l şartların t e c e l l i s i o l a r a k o r t a y a çıktığı noktasında aranmalıdır.
B i r Müslüman, şeriatın hükümleri u y g u l a n s ı n d a . g e r i s i b e n i i l g i l e n d i r m e z , d i y e düşünse sonuç n e o l u r ? İşte b u n o k t a d a , u y g u l a n a n hükümlerin aslında şeriat o l u p o l m a dığı s o r u s u karşımıza çıkar. B i r d e f a , o r t a d a Müslürnanca b i r n i y e t i n fıkdanı h a l i n d e , o h ü k m ü n şeriata n l s b c t l o l a r a k g e r i y e k a l a n şey n e o l u r ? Mücerret b i r hüküm mü? P e r h i z olduğu için d o m u z e t i y e m e y e n v e y a zararlı saydığı için İçki içmeyen k i m s e n i n b u u y g u l a ması şer'l sayılacak mıdır? Gusül n i y e t i , a b -d e s t n i y e t i o l m a -d a n b i r gayrimüslimin s a b a h t a n akşama yıkanması o n u şer'an t e m i z kılar mı?
Böylece şeriatın uygulandığını söyleyebil m e k İçin, öncelikle, o r t a d a o n u u y g u l a y a c a k Müslümanların v a r olması gerektiğini İleri sür müş olduğumuz o r t a y a çıkıyor. O r t a d a Müslü m a n o l m a d a n , m ü c e r r e t h ü k ü m l e r i n k e n d i başlarına a n l a m taşımayacağı açığa çıkmakta dır. B i r d e v l e t i n , s o s y a l v b . mülahalazalarla y u r t t a ş l a r ı n ı n İbadetlerine k a r ı ş m a m a s ı , b u tür u y g u l a m a l a r a göz yumması, h a t t a r u h s a t v e r m e s i , İslâmî u y g u l a m a c i h e t i n d e n , b i r Müs lüman İndinde a n l a m taşımaz. Çünkü b u tür u y g u l a m a l a r , s o n t a h l i l d e . İlahi r e f e r a n s n o k t a sından ilişiği k e s i l e r e k sunulmaktadır. Kaldı k i , y i n e s o n t a h l i l d e , önemli o l a n şeriatın müeyyi d e l e r i n i u y g u l a m a k değil, f a k a t b u müeyyidele r i n uygulanmasına m a h a l bırakmayacak şer'l ortamın m e y d a n a g e t i r i l m e s i n i sağlamaktır.
K o n u b u bağlamda ele alındığında, Tür k i y e ' d e Müslümanların bazı t a l e p l e r i n i n y e r i n e g e t i r i l m e s i h a l i n d e laikliğin e l d e n gideceğine d a i r kaygıları olanların b u kaygılarının y e r s i z ve m e s n e t s i z olduğu anlaşılmaktadır.
6.
L a i k l i ğ i n . Hıristiyan Batı k ü l t ü r ü n d e , o kültürün s o s y a l v e s i y a s a l z a r u r e t l e r i n i n b i r s o n u c u o l a r a k o r t a y a çıktığına, d i n işleri İle devlet İşlerinin b i r b i r i n e karıştırılmaması k e y
f i y e t i n d e n anlaşılan h u s u s u n s a s o m u t b i r ger çekliği ifade ettiğini, o n u n d a K i l i s e o t o r i t e s i ile Devlet o t o r i t e s i n i n b i r b i r i n e karışmaması a n l a mına g e l d i ğ i n e d e ğ i n m i ş t i k . İ m d i . d i n . Batı kültüründe k i l i s e n i n çatısı altında teşkilatlan mış o l m a k l a d e v l e t i n dışında müstakil b i r v a r lığın ( d e y i m y e r i n d e y s e ayrı b i r hükmî şahsiye tin) s a h i b i b u l u n m a k t a y d ı . Böylece, d e v l e t i n d i n e karışmaması d e m e k , Batı'da, d e v l e t i n , k i l i s e n i n işlerine m ü d a h a l e e t m e m e s i d e m e k o l u y o r d u . B u anlayış başlangıçta d a , s o n r a d a n d a . d e v l e t i n d i n e kayıtsız kalacağı biçiminde te l a k k i edilmemiştir. O y s a laikliği s o n r a d a n v e J a k o b e n u s u l l e b e n i m s e m e k İsteyen Türkiye'de d i n , d e v l e t i n dışında, müstakil b i r şahsiyete s a h i p bulunmadığından ( y a n i İslam ülkelerinin k i l i s e s i olmadığından) d i n i n v e d e v l e t i n b i r b i r i n i n işine müdahale e t m e m e s i h u s u s u n d a k i re t o r i k yanlış anlamaların ve yanlış yorumların k o n u s u olmuştur. C a m i ( k i l i s e gibi) vergi to-plamadığından, c a m i n i n k i l i s e l e r i n s a h i p o l duğu a n l a m d a patrimuvanı bulunmadığından, d e v l e t i n c a m i n i n n e s i n e karışabileceği s o r u s u açıkta kalmaktadır. B u yüzden d e . Türkiye'de k i l i s e k e l i m e s i " d i n " o l a r a k tercüme e d i l m e k t e d i r v e karışıklık d a İşte t a m b u n o k t a d a o r t a y a çıkmaktadır.
Y u k a r d a değindiğimiz h u s u s u n altını çiz m e k t e f a y d a v a r : Batı kültürünün yaşandığı y e r l e r d e d e v l e t i n K i l i s e y e müdahale e t m e m e s i n i n öngörülmesi, d e v l e t i n d i n i n e t k i s i n e açık o l u p olmaması k o n u s u n d a n ayrı t u t u l m a k t a dır. V e b u İki k o n u b i r b i r i n e kanştırılmamak-tadır. L a i k l i k t e d e v l e t i n k i l i s e n i n İşlerine, k i l i s e n i n d e d e v l e t i n İşlerine karışmaması h u s u s u n d a b i r u z l a ş m a söz k o n u s u d u r . A n c a k böyle b i r uzlaşma, b i r e y l e r n e z d i n d e insanların (ister d e v l e t adamı o l s u n , İster sıradan yurttaş o l s u n ) d i n e k a p a l ı k a l m a s ı a n l a m ı y l a ör-tüşnıüyor. B u d u r u m u n önemli p r a t i k sonuç ları o r t a y a çıkmaktadır. Şöyle k i . l a i k olduğunu b e l i r t e n devlet, kanunlarını y a p a r k e n , onların d i n kurallarının dışında tutulmasına özel b i r i t i n a göstermekle k e n d i n i yükümlü t u t m a m a k tadır. D i n , d e v l e t i n v e t o p l u m u n hayatından yalıtılmış değildir. L a i k o l a n devlet olduğu İçin. f a k a t kişiler b i r e y t e m e l i n d e d i n l e r i n i m u h a f a z a e t t i k l e r i n d e n ( e d e b i l d i k l e r i n d e n ) onların v a z e t t i k l e r i kanunların d i n kurallarına r e f e r a n s t a bulunmasına h e r h a n g i b i r e n g e l söz k o n u s u değildir. B u i t i b a r l a , bazılarının i l e r i sürdüğü g i b i . l a i k u y g u l a m a l a r d a yasaların d i n e d a y a n m a y a
-cağı v e y a d i n e bağlanamayaoağı iddiaları m e s n e t s i z v e k e y f i b i r m a h i y e t taşır. Yasaların, i l k e l e r i n i d i n d e n almaları h a l i n d e h u k u k d e v l e t i niteliğinin zedeleneceği y o l u n d a k i iddiaların d a , l a i k l i k yönünden geçerliği y o k t u r . ( B u i d d i l a r ,
1 9 8 9 T e m m u z ' u n d a A n a y a s a M a h k e m e s i ' n i n başörtüsü münasebetiyle verdiği kararın g e r e k çesinde i l e r i sürülmüştü).
B u tür i d d i a l a r laikliğin a s l i m a h i y e t i n d e n doğmuyor, f a k a t laikliğin i d e o l o j i o l a r a k algılan masından doğuyor. Türkiye'ye l a i k l i k i t h a l e d i l diği z a m a n ( h a l e n olduğu gibi), d e v l e t i n , k e n d i hükümranlık haklarını ve görevlerini karşısın d a i d d i a e t m e s i n i g e r e k t i r e n b i r k i l i s e teşkilatı m e v c u t değildi. B u yüzden Türkiye'de l a i k l i k , d e v l e t i n k i l i s e y e karşı değil, f a k a t d o ğ r u d a n d i n e karşı c e p h e alması biçiminde algılandı ve öyle tezahür e t t i . B u algılama d a , p r a t i k t e dev l e t i n doğrudan doğruya d i n e karşı örgütlenmesi biçiminde o r t a y a çıktı. Böylece d e v l e t , İslam'ı k e n d i s i n e hasım i l a n etmiş o l d u . Teşkilatlan masını d a b u i s t i k a m e t t e gerçekleştirerek d i n i , k e n d i d e n e t i m i n e aldı. Türkiyede laikliğin k e n d i n e özgü yapısına atıfta b u l u n a n l a r b u çar pıklığa atıfta b u l u n m a k i s t i y o r l a r sanıyorum.
L a i k l i k k e n d i vatanında b i r ideoloji o l a r a k d o ğ m a d ı . Tıpkı d e v l e t i n i ç örgütlenmesindeki k u v v e t l e r ayrılığı şeklindeki b i r gerçeklik g i b i , d u y g u d a n arındırılmış b i r n e s n e l l i k o l a r a k a l gılandı. O y s a Türkiye'de l a i k l i k baştan b e r i b i r ideoloji o l a r a k algılandı. B u r a d a i d e o l o j i y i , k e n d i geleneğinden v e t a r i h s e l bağlarından i l g i s i n i kopartmış b i r f i k r i y a t anlamında kullanıyorum. Laikliğin böyle algılanması da kaçınılmaz görü nüyordu, çünkü gerçekte d e o , b u ülkenin t a r i h s e l v e g e l e n e k s e l bağından k o p u k b i r f i k riyatı v e z i h i n i y e t i dışa v u r u y o r d u . D e v l e t i n v e o n u yönetenlerin laikliği b i r i d e o l o j i o l a r a k algı l a m a k z o r u n d a kalışları, d e v l e t y ö n e t i m i n i n halkın vicdanı i s t i k a m e t i n d e gerçekleştirilmesi y e r i n e , halkın vicdanını baskı altında t u t m a y a müncer o l a c a k b i r yapılanmaya y o l v e r e c e k t i , öyle de olmuştur. 7. B i r h u s u s v a r k i , değinilmediğl t a k d i r d e b u yazının e k s i k kalacağını h i s s e d i y o r u m , o d a , k i m i z a m a n l a i k l i k l e d i n v e v i c d a n özgürlüğü nün karıştırılmasıdır. L a i k l i k , d i n v e v i c d a n ö z g ü r l ü ğ ü b i ç i m i n d e e l e alındığında, dahası, d i n v e v i c d a n özgürlüğü ile l a i k l i k b i r t u t u l duğunda, d i n v e v i c d a n özgürlüğünün sağlan dığı h e r y e r d e l a i k b i r yönetimin v a r olduğunu d a k a b u l e t m e k g e r e k e c e k t i r . O y s a laikliğin v a r olduğu y e r d e d i n v e v i c d a n özgürlüğü z o r u n l u biçimde v a r olmayabileceği g i b i ; d i n v e v i c d a n özgürlüğünün sağlandığı y e r d e d e l a i k l i k z o r u n l u o l a r a k v a r o l m a y a b i l i r . Y a n i b u i k i farklı k a v r a m ( l a i k l i k ile d i n v e v i c d a n özgürlüğü) b i r b i r i n i z o r u n l u o l a r a k g e r e k t i r e n , b i r b i r i n i n m ü t e m m i m cüzü o l a n i k i k u r u m değildir. I ler i k i s i b i r a r a d a bulunabileceği g i b i , ayrı ayrı d a v a r o l a b i l i r l e r .
N i t e k i m F r a n s a l a i k b i r ülke o l a r a k b i l i n m e s i n e rağmen, o r a d a o k u y a n Müslüman kız öğrencilerin kılık kıyafetine müdahale e d i l e b i l m e k t e d i r . Böylece bazı öğrencilerin d i n i inanç ları ve tavırları baskı altına alınabilmektedir. B u n a rağmen b u d u r u m , Fransa'nın l a i k o l m a s ı d u r u m u n u z e d e l e m e m e k t e d i r . Öte y a n d a n , b i r İslam d e v l e t i , m a h i y e t i icabı l a i k o l a m a z k e n , o r a d a , h e r d i n d e n insanın d i n v e v i c d a n özgürlüğü t e m i n a t altındadır.
Böylece bazılarının i l e r i sürdüğü g i b i , laik liğin, d i n v e v i c d a n özgürlüğünün teminatı ol duğuna k a n i o l a b i l m e k için b i r s e b e p b u l u n mamaktadır. Aynı şekilde, Türkiye'de laikliğin K u r ' a n ' a d ö n ü ş d ü ş ü n c e s i n i n d e s t e k l e r i n d e n b i r i olduğunu s a n m a k , b u ülkedeki l a i k l i k uy gulamasının m a h i y e t i n d e n h a b e r s i z olmayı ge r e k t i r i r .
8.
İmdi, a c a b a , b u ülkede, l a i k l i k k o n u s u nasıl o l u y o r d a , z a m a n z a m a n b i r k r i z h a l i n e d ö n ü ş e b i l i y o r ? A s l ı n d a l a i k l i k l e i l g i l i görün m e y e n bazı v u k u a t , nasıl o l u y o r d a , b u ülke insanlarının e n a z i k i k a m p a ayrılarak b i r b i r l e r i y l e kavgalaşmalarına y o l açıyor? M e s e l a b i r gazeteciye s u i k a s t t e r t i p l e n m e s i n d e n S i v a s ' t a k i yangın katliamına k a d a r h e r o l a y , b u i k i b a sım kümenin b i r b i r i n i n karşısına d i k i l m e s i n e s e b e p o l u y o r . B u s o r u n u n cevabını, l a i k l i k hakkındaki yorumların farklılığında b u l a b i l i r i z . B u ülkede uygulandığı biçimiyle laikliğe s a h i p çıkanlar, z u h u r e d e n h e r o l a y d a laikliğin e l d e n gideceği y o l u n d a b i r p a r a n o y a yaşarken; b u ül k e d e uygulandığı biçimiyle laikliği k e n d i hayat tarzlarının dışında t u t m a k i s t e y e n l e r de, z u h u r e d e n h e r o l a y v e s i l e s i y l e , üzerlerindeki d i n baskısının artacağını düşünmektedirler.
K o n u , tartışma alanında d a gündemdeki y e r i n i k o r u m a y a d e v a m e t m e k t e d i r . laikliğin, "utangaç d i n s i z l i k t e n çıkıp açık dinsizliğe dö nüştüğü, o r a d a n d a d i n düşmanlığına ulaştığı b u ülkede, sırf d i n d a r olmaları y ü z ü n d e n mağ d u r e d i l e n l e r , 195()'li yıllardan başlayarak " l a i k l i k d i n s i z l i k değildir" d i y e b i r söylem
liştirdiler. Şimdi. 40 yıl önce. Müslümanların geliştirdiği b u söyleme l a i k l i k taraftarları d a s a h i p çıkmaya başladı. Böylece laikliğin ne d i n düşmanlığı, n e d i n dostluğu o l d u ğ u n u n a n laşılmasının, geçmişinde İslam'ı yaşamış ülke l e r d e hiç b i r z a m a n mümkün olmadığı o r t a y a çıkmaktadır. Eğer l a i k l i k s i y a s i b i r k u r u m o l a r a k d i n o t o r i t e s i ( k i l i s e ) İle d ü n y e v i o t o r i t e (devlet) arasında b i r y e t k i ayrışması ve h e r İki o t o r i t e n i n b i r b i r i n i n y e t k i alanına müdahale et m e m e s i anlamına g e l i y o r s a , k e n d i s i y a s a l kül türünde d i n v e devlet o t o r i t e l e r i n i n ayrı k u r a m l a r h a l i n d e teşekkül e t m e y e n ülkelerde, laikliğin kültürel, s i y a s a l , t o p l u m s a l köklerini b u l m a k v e b u o l g u n u n m a h i y e t i n i k a v r a m a k m ü m k ü n g ö r ü n m e m e k t e d i r . B u ü l k e d e , yaşayan İnsanların b i r b i r l e r i n e karşı gösterdik l e r i g e r g i n l i k l e r d e , b u anlaşılmazlığın İfadesi sayılmalıdır.
9.
Şimdi üzerinde durulması g e r e k e n b i r m e sele kaldı: A c a b a l a i k l i k l e d e m o k r a s i b i r b i r i n i n vazgeçilmez rükünleri m i d i r , y o k s a b u i k i k a v r a m v e k u r u m , b i r b i r i n d e n müstakil o l a r a k m ı vardır?
Geçmişinde sınıflar arası kavgayı yaşama mış, t o p l u m yapıları ve z i h n i y e t l e r i ırkçı, sö mürücü, ayrımcı ve sınıflı b i r yapılanmaya y e r vermemiş kültürlerde d e m o k r a s i n i n d a y a n a k larını b u l m a k d a söz k o n u s u değildir v e b u d u r u m b u ülkeler için b i r e k s i k l i k olmadığı g i b i , öyle d e sayılmamalıdır. E l b e t t e i l k bakışta çok k i m s e n i n hoşuna g i d e c e k cümleler söyle mediğimin farkındayım. A m a bazı k u r u m l a r t e o r i k t e m e l d e tartışılmalı v e k a v r a m l a r y e r l i y e r i n e oturtulmalıdır. İslam ülkelerinde d e m o k r a t i k teamüllerin m e v c u t olmadığını söylemek b u ülkelerde hoşgörüye y e r verilmediği, d e s p o t ve acımasız yönetimlerin İnsanları zulüm altın da inlettiği. İnletebileceği anlamına çekilmemell-d i r .
İslam'ın y ö n e t i m biçiminin m a h i y e t i t a r tışılabileceği g i b i . d e m o k r a s i n i n d e b i r yönetim biçimi o l a r a k m a h i y e t i tartışmaya açıktır. B u tartışmanın k a l b i n i ş u s o r u teşkil e d e r : B i r hoşgörü r e j i m i olduğu f a r z e d i l e n d e m o k r a s i , hoşgörüsüzlüğe d a y a n a n b i r dünya görüşüne v e s i y a s i p a r t i y e hoşgörü g ö s t e r m e hakkına s a h i p m i d i r ?
B u s o r u y a P r o f . D r . A h m e t A r s l a n ş u c e v a b ı v e r i y o r : "Mantıksal o l a r a k b u n u n mümkün ve h a t t a doğru olmadığı açıktır. İnsanlar a n c a k
b i r hoşgörü r e j i m i içinde hoşgörüsüzlüğün z a m a n l a azaltılabileceği v e y a hoşgörüsüzlerin z a m a n l a hoşgörülü kılınabilecekleri yönünde eği t i m ve a h l a k i gerekçelerle hoşgörüsüzlüğe 'sı nırlı' b i r hoşgörü gösterme hakkına s a h i p t i r l e r . B u ü m i d i n o l m a d ı ğ ı y e r d e , h o ş g ö r ü s ü z l ü ğ e hoşgörü gösterme hakkı y o k t u r . " ( S a b a h . 2 ü Kasım 1 9 9 3 . s. 2 5 ) .
B u c ü m l e l e r d e g e ç e n " h o ş g ö r ü s ü z l ü ğ e d a y a n a n dünya görüşü" İbaresinden d i n kast e d i l m e k t e d i r . Sayın profesör böylece, d e m o k r a t i k r e j i m l e r d e d i n i n y e r i olmadığını v e d i n i e s a s l a r a dayalı s i y a s i p a r t i l e r e d e m o k r a t i k rejimlerde y e r v e r m e n i n mantıken m ü m k ü n olmadığını, b u n u n aslında doğru d a olmadığını ifade çi m e k t e d i r . B u görüş, aslında d e m o k r a s i ile l a i k l i k arasında hiç b i r t e m a s noktasına y e r b ı r a k m a m a k t a v e T ü r k i y e ' n i n ş i m d i k i r e e l şartlarına dayanılarak geliştirildiği anlaşılmak tadır. D e m o k r a s i ile laikliğin ayrı k u r u m l a r o l d u ğ u n a v e b i r b i r l e r i İçin v a z g e ç i l m e z sayıl mayacaklarına b i z d e k a n i y i z a m a . b u görüşün dayandığı gerekçelere i t i b a r e d e r e k değil..
Aslında d a h a özele İnildiğinde, alıntıladığı mız parçada " d i n " d e n kastın İslam olduğu b e l l i d i r . Çünkü Batı d e m o k r a s i l e r i n d e d i n e dayalı s i y a s i p a r t i l e r e y e r v e r i l m e k t e d i r . B u h u s u s , g ö r ü l d ü ğ ü g i b i . g e n e b i r s o r u n o l a r a k geç mişinde İslamı yaşamış ülkelerde o r t a y a çık m a k t a d ı r . Ç ü n k ü d e m o k r a s i Hıristiyan Balı m e d e n i y e t i n e ait b i r k u r u m d u r v e o m e d e n i y e t i n k e n d i özgül şartlarından hasıl olmuştur. Irkçı, sömürücü, sınıflı, ayrımcı b i r t o p l u m s a l v e s i y a s a l yapıya y e r v e r m e y e n İslam'ın d e m o k r a s i y e de yabancı kalacağı açıktır.
F a k a t b u r a d a ş u h u s u s atlanmamalıdır: Hoşgörü r e j i m i d i y e tanımlanan d e m o k r a s i n i n , hoşgörüsüz d i y e n i t e l e n e n İslam'a bünyesinde y e r v e r m e m e s i mantıklı v e doğru b u l u n u y o r : a n c a k hoşgörüsüz o l a r a k algılanmak i s t e n e n İslam'ın k e n d i n e aykırı düşebilecek görüşlere k u c a k açması b e k l e n i y o r . B u r a d a u y g u l a n a n çifte ölçüyü tartışmaya değer b u l m u y o r u m .
İslam, aslında, k e n d i yönetiminde İslam'a i n a n m a y a n l a r a d a y e r v e r i y o r v e o n l a r a hiç b i r d e m o k r a s i n i n u l a ş a m a y a c a ğ ı h a k l a r ı bahşediyor: k e n d i hukuklarını seçme v e o n a u y m a hakkını! Kısaca söylersek. İslam'a i n a n m a d a n İslaml yönetim içinde yaşayan İnsan l a r , d e m o k r a t i k r e j i m l e r d e yaşayan Müslüman l a r d a n çok d a h a geniş h a k l a r İçinde v e özgür l ö k l e r i n e s a h i p o l a r a k y a ş a y a b i l m e k t e d i r l e r .
Müslümanların d e m o k r a t i k k u r u m l a r d a n y a r a r l a n m a k İsteyip İstemeyecekleri onların k a r a r verebileceği b i r h u s u s t u r v e b u d u r u m onların İhtiyaçlarına göre b e l i r l e n i r ; f a k a t b u . ayrı b i r tartışmanın k o n u s u n u oluşturur. O l a y a d e m o k r a s i açısından b a k m a y a d e v a m e d e r s e k , d e m o k r a s i d e n y a n a olanların, Müslümanların d e m o k r a s i d e n yararlanmasına tahammül göste r e m e y e r e k y a s a k ç ı l ı k l a r ı n ı açığa v u r m a l a r ı , k e n d l e r i n l hoşgörülü z a n n e d e n b u insanların içinde bulundukları çelişkili t a b l o y u d e m o k r a s i yönünden m a n i d a r kılmaktadır.
Batı k ü l t ü r ü n e a l t y ö n e t i m b i ç i m l e r i n d e d e m o k r a s i İle d i n v e l a k l l i k arasındaki t e m a s n o k t a l a r ı . T ü r k i y e g e r ç e ğ i n d e o l d u ğ u g i b i , b a ş t a n v e d o g m a t i k b i ç i m d e t ı k a n m a m ı ş t ı r . A n c a k Batı yönetim biçimlerinde d e m o k r a s i İle
l a i k l i k , h a y a t i y e t l e r i b i r b i r i n e bağlı İki k u r u m g i b i d e d ü ş ü n ü l m e m e k t e d i r . A s l ı n d a ö y l e d ü ş ü n ü l m e s i İ m k a n d a h a l i n d e d e d e ğ i l d i r . Çünkü e n azından t e o r i k o l a r a k d i n o t o r i t e s i (kilise) İle dünya o t o r i t e s i n i n (devlet) b i r b i r i n d e n ayrışmadığı, y a n i laikliğin m e v c u t olmadığı b i r Hıristiyan ülkesinde, t e o r i k o l a r a k d e m o k r a s i n i n önünde hiç b i r e n g e l y o k t u r . B u n u n t e r s i d e doğrudur: I-alk b i r düzen k u r m u ş o l masına rağmen d e m o k r a s i y e y e r v e r m e y e n yö n e t i m b i ç i m l e r i d e m ü m k ü n d ü r . N i t e k i m
1 7 8 9 ' d a n b u y a n a h e r i k i örneğin sergilendiği yönetim biçimleri yaşanmıştır.
L a k l l i k l e d e m o k r a s i n i n b i r b i r l e r i için vazge çilmez k u r u m l a r sayılması v e öyle sanılması. Türkiye'de hasıl olmuş düşünce g a r i p l i k l e r i i l d e n d i r .
