r
ORTA ASYATÜRK DESTANLARINDA TARtHÎVE
TARİH DİŞİ UNSURLAR*
.
!•
J.-Türk hıdklarınm kahramanlık şiirle rinin tarijö değerine ait taztıjmaya gjrif araçlarından maalesef yoksunuz* Bati kaynaklarında, bu devirlerle ilgili kah- ' raman şahsiyetler hakkında hi^hir |*y bilinmemektedûvDoğu kaynaklarında ■; ise; b** kahramaftlşnn hiiç biri teşhis edilememiştir. Manas şiirlerinde geçen olaylar ve karakteHerin kendileri 18. • yüzyıldan önceki devrelere dayandmî- mışür.1 Şiirdeki bu durum kadar, dahili vesikalar da Rusya'nın nüfuzunun sü ratle arttığı devrede, yani 16, yüzyılın santiarı ile 17. yüzyihn ilk yansı boyunca bugünkü şekillerini aldılar sa da, bu ta rih biraz daha erkendû. Radlof bu kah ramanların mjtik olarak kabul eder2; ama (bu kahramanlan) miM^şaşn Kîr^ '■ golar ve ootopai dinsiz addettikleri Kal* muk ve Çin derebeyleri arasında 18. yüzyıl fcoyunek o lu ş a n ;^ dîni düş- memljadft^vesavaş^u-lerini^mısra- lanndft yanîatdan dini düşmanbJ^larda görür. Bu konü hakkında önceden b e s bügtter veröaoiftir ts, Şî)8 « ;
Umupİyette }7. yüzytf Şus ve diğer kayıtların ve Baddetey*in sen za- maniamdaki yayınlarındaki mütalaalar dan şiir şahsiyetlerinden hiç birini İeş- , his edemes^k bile artık okuyucu ü*e**jı-da tftrgı» ~wf.fr kahramanlarının /ı ; devredeki Moğol'dfinyasıri* Minimal*,
nylâ Ürili genel islenimler ortadankal- ’ ktyorV
doğrudan Cen^ia; Han’ın kardeşinin so yundan geldiği; söylenen ve 16. yüzyıl Kalmak psenai olan Kongolu4 ve "beş kaklan” olarak bilinen beş oğlun**?; yine
anladığımız k a d ıy la Manas’a katıl- mak İçin Kalmuklart terkeden ve değiş mez sı&â “kaplan* olan Almambet’i ha tırlıyoruz. Maças’j bizzat teşhis edemi* yoruz. O, destan! geleneğin her yerimde Kırgız Ham olarak geçer, fa^at sık sık Nogiy menşeli olduğu ifade edilir ve .ro lü, itibşriyfa 18. yüzyılın başlarında Orta . Asyffrnn $etîn siyâsetinde mühim bir yer işgal eden büyük prens Böğatır*, nam»ı di$er Bunfnin oynadığı role ben zer. Ofce ytadan Oyrat, Kalmuklar’ıri kendi milletleri için kullandıkları -bir isündir. Oyratiar Türk değâdirler, fakat Altay Türkleri 15. yüzyıldan 17. yüzyıla kjular Cungarya’da Oyratlar’ın tahak kümü ve kültürel tesirleri a ltıc a kal dıkları işin Oyrat kabul edilmişlerdir,
Aynı şekilde Kara-Nogay şiirindeki Coloy üe ilgili güvenilir bir kimlik tesisi» ti yapma İmkanımız yoktur ve yine aynı şekilde belirli ihtimalleri teklif sime yo luna gidiyoruz. Özellikte,’KahramafaBo- lot’ta, Moğol gücüntln Timur zamanın dan beri ulaşmadığı bir zirveye yüksel- * meşinden sonra* l& y te öten Büyük Da- yan’ın oğullanndan Coloy*un oğlu VH. Boletfu7 görmek dikkat çekicidiı*. Bo- lot’un tnrunu SeyteVin adı, Şibirya boz kırlarında Kufdar’m başma dert açan ve' aym asnn başlarına doğru Rualar tara- ândan MAamaforv w«b.*1 renk Olttürülsn Bdigertn aW» cb9 ve aynı zamanda Er Töştüfc’üfii oğlu Bir'Biİek’le benzerlek gösteren ve yıkanda zikredilen Bolot- lar’tn üçüncü oğlu Seydak’ıri adını hatırlatır10. Böyle kimlik be&rlemeleri- nin kendi içlerinde küçük değerleri ver dir. Çoğunluğu belirli bir anlam taşıyan.
Vç.y „ ;;/• :.-’v yiSik küpemdeki But T
fiil tam* ytta «içirdi. Bofatij^Uraftndan İS. s*toyıhn ottaama katfar, 17. yütyüm
t faniflettf baf&t&n itlb«iriöi €ımgarİart yftoâten
*e îafcviy* irt^ lM c * * tty^%«pd^inin - «erül*
kendi aine kııkunçhk beriayiifrefc deftdar- ' •• .etiktir. Özellikle M ÇhMm ve Samge He ca aaldıjmaju Kmıicti; 1671'de SuntfyiaÜfİlI|«&t'TO:dUı^a^.Ui!bliv'' öldürûldâ^*. ;Bu hikâyemin dettâüıniızlii İerİne Bmhtetneİ geçicini betaha Mat»' bir çok ortâlf failinin oMt£ü görülecek- rak,d*stJ*ü«ftmmn «eyfek vebiçaada*
tfeieneki&re rağmen, lS43*te
öiümüyle»<ma eren
Kalmuk-_ „ I_ _ . _ ... ., . ^lar^itincfr kahramahgıgın aon dftne* 'l^b^İOn ;t#hi^boMİ|^^^ta "miaden 18, yüayılm a l a r m d a Ctfngar-dfl^elülm«ml0ir. Üjde^** Sttntfnun lar’uvÇin târaûndan yıtalmaaınar kadar kaplana k ^ f î göit^îiâi y ltit^ e
dair
olandevreyl kaj»*<fefı*6ylenefeüir.j .: : > hikâyede, B o ğ i^ a K faakfc edilen ve^ ; Türkmen kahramanı KöroğUı'nu» muhtemelen, 'tim ; tftöenek içinde oğlu tarihi taaahtfrtum, U*wn yıllardan beri Senga'ya akt&rdaıi aym yi|itlik gelene- kuzeydeki Ifanhİar asraaûvda yaşayan,r onlflg^t&rihv« ^ l e n ^ ^ ^ d ^ k i y i b i
-: '; nu’nu& kerdefi W/8fa^p*lıl$;
-
ioxudkt»^to'Oaltoaı«ındaWunanka* U biryerii oldu^u vel7. yttoyıhn ikind
n*ıklıgı*nükâyeae edettlirf#1. Bu tfcr
adiı,
yı-da rltiSâfift; 'Sfe bu fiattetahkem kale; \
hatı-. / (ifcitt) ^bûoâ^rlardıı doJaşanTûr^
oymaklsn-■ifâm:
•-YAmûr-eü mukemma^?
^■«nflkieri başka kajjfrfraktan d e âaçfia?'
£ jO^.;' '^ o fe : VİÖfcaüj^a^
' 1^4Bft# ölen Ctmğa^fitıitr İKifcgtiayti,; b*i ‘fctaaik haydut^* Kaaak <rapaodÛle>
Galdari fcûtftn
ıtfnöe 4a taavir edilir*. ...
Bu devirlerle ilgili oiajdartii, tarihi
■©IdU ve İTÇTde Tbblöak beskırlanriıŞa
n çöıttmleyeıneyia, maafeaef, Chodıko
• jh#V<n m,4yr««ı< &
ü l v / *. •' y
V , ‘ ;\c
t e ı Kırğı*
-taritt detf* j î ^ f l ^ lçlçe geçişinin
yer MOfr
. 7— v - » - ^ . •-». * . . . 1 *»1- 1m» ••■■*• •.-•'W ■ ... ^ - • ' V - ' - • / ’.H': " '.Vv 1? T ^ ” y "■ i ' • ■ « J " v i '- ■’ . •■•■•. .
rahatlıkla İM kfe&**Wr, fakat,bu :
w
a M ^ ı a l^ı«ın luirı^tairMi) pek
t ^ ^ / d ö p / M ^ pdIşn M «ı^ tl«vıi
ç d |u ^ ^ « s y i d l^ t*a/bir.4uyarl*-
ka|^aıV ;i*fc^*â k«Hd% ^te^
çiik-İ K S Ö S J ® « f Ö İ
ösmUikteâtr. K&hraınamn zaferleri kfc
d*r başanamkUçanın kaydedft^^
muhtelif ,-vw . ;^ T.,,,..- .- ^ r.-T^ ^ , ?.^,7--'bd>; - • ^ ^ w w ) i» r; B»
ki de gerçeklere Jjadakatu*r> <i«Myı kiç tte îe n ^ a b a rtk fl „ . , . „ . . ... bir ifade etmez, K ahram ^ twar atium unw lard«a!ib^VcWuğu,5^yle- taraftn^ına&up.#«UÎÖl^wte^, olay nebiJ$r, Bu ypratmalaıv bütün Türk ^aıoinuyet Jle aldkab ofap, > * duruma haiklanam' anİatı çlirinde pıçvcüt olup ılma» jtelaıfc. fcftfok*»*» lamA .afy. n»au <)roekler, Kırgız şiirinde, Abekan < y> hakkında tt^bc^yeti4w»İ»'ffîfr ii: İ W $ $ ş i i r . .; vir ödSie bite anlatıcı tarafindan na «v^- - ” fcrioe f l ^ d a f a i t o p ^ ı dhr; ,- " *
.■:■ lâpff nede tenSdt«iafaP; ^ / . , ./ . B» *ürfcre t$İa*tietti y ^ k l a ı i * V âonuç olİrak Yakut [Saha] ânkto fii» bş$to$gfc, öza^kle Abakan tapiuhıkla*
(inin İ|> yüzyılda Lena nefc inde halkı* n u ait ^ l e n f e olmak tarete çok yay-ıun feci i t anma önderlik *Mn tarihi gmdır. Çok ak tekrarlanan bu ter tabia-Yakut kahramanı» muhteşem Zenik ha- tüefcfc durumla* araınnda, çocuklara ad kındaki h*uM»r gc&naMari, k<?«du*u verme meraaünlerind* ottay* pka4 kur
i f a d e # aa#w$*JM t #â?ak türif edüenbir
ada-ü ^rto hiç bktm i«inkplay ülapîafaşU mın. 5% ; ; R : ^ İ İ İ ;
? İ W ^ ^ ^ ^ § I « İ ^ S İ J ' : İ ...
.v... :- v; , ,.. ,. „..w . ad
4nn kayboluşunu: \ ^F'V'.v V'^Tr • v iij!!^', !v t
'fiW
:
rtpKff. # ■, Çak aık rsatlanan tabistûstti^vAİiklâr-'
/«jrrttş*.::Burigıi«idi^r^; ^ -.v:' |)(Ğr :90i; .,. ve t^iırtü a^aratm aJaritek ^ Ç a l l ^ w ^ Ç ^ u a ; :a. İO0Î ® '
Güyanffîr t ı W
^ bUtona bir iîbi^üitü ^İS ^ *1
^
o ^.^lay ’ va»
:S '.v.iV - Y'-:-v der •> jan#takla-l,,^.,,, , ...
>n
:*#■■:■
aaidıran<ilt^tai%
I& _...._
J»c«le- '■" ■■: vwr^n»&UKrU^ıı !$&%■ aıt^sıyla ;W ^ le rd » k i
yyvamlgj oaâljyaftillr ah» _ _ _____ __________ _______
bakındaki tarih! b ili^ K in <^â\ıkça sı- zan doit olarak taavir'«Bkttği
MilHFolklor
■; v ':
-", •. .-.; V -'.f'..
,
"iVf%- :> <kiy;’n :-\-'■'■ ^'li,' :->Â'.';: t-/* i^?, vV' ;';>' v.H"' & \ *>:r: • "w^%. Hik^teı^ZtatvirNedUen diğer tabi- aüatu varlıklarla ilgili olarflk okuyucu lara İşanrt edilen bazı şeyjer “Taım*ye
Ruhlarla İlgili Şiir ve Destanlar*
ba#k-Umduğu yerdir. Bu durünfc, “Anlatım* baçhkh bölümde, şamanın elberden an- latttip dramatik monolog İle birlikte da- ha<fetayhbir şeklideaşıklanacaktar.
U böhlmde (s.160) anlaUlaçakfcr. Bu bÖ-; ö ' B e0ıt varlıklar ve hayvanlara dair
lüm vp *Kahrfcmanhk, Difi # İr
Bç»?
bu tabtafiüstü güç niteliği, çok yaygındır,
tan” (*. . ^ . böKîm ^ bir, gözetildiğin- < Tuıum va îCaltierln kahramanlık şiirine
d%
, |t o *ra*n- ,. onmift, p g $ Kırg» şiirinde, genel ola*
d? buluhaı» mtto^b^tlerîn
|öttiş ‘ r^ % h x ş ıw ^ t^ rû c ; bir denge var*
bir şek l^ dönemli ölçüde, Türk topfo*
d»; fakat Âbakan şifrjerinde, beşerî var-lıklann t^iatü stü g tice **&?> .olmasa normal, hatta olağandır. Kırgız kahra* mânlık şiiri içinde, beşerî ilişkilerdeki Üahl kAnŞUmn frıttmlrfttt Au ğfldi* »u şiirlerde daha «üçe i$aret*di- len, Kidir’in ad verme merasimlerinde münasebetin' ortaya çıkma», Manas'm türbesmdeya» d Ş atıt^aahiı^de yamalı taraftndıw ftg- tutanlara- TAttm*mn gftpderdjf
luküu-aufa e ^ y a tiarm d ay e r aldığı gfc-g eçek tir; 6u münasebet sadeee bir kurgu veya henüz önemsiz bir edşbî ,ge- Idnek olarak d^ğer^etidirÜlbeinelicUr. •Anlatım* (». 213)
beşeri varlıklar ile ilahlara arasındaki
herden olnlnan dua ve gtıfte ile ilgili bir fasıldan geldiğini ve profesyonel 4srkek vekadm şamanın ruhi teerübderine ait bir faslı tertip etmek İçin Türk tophüuk- lannda gerçekten inanılan böyle bir
mü-anlatı şiirleri içerisindeki bir olay sek- linde ortaya çık^ıfiı zaman^sto kçrtusu münasebet* şiir içindeki tarihi olmadan uasur olara)| trAhrftgnknîanrı nnjrf • hsy atlarındaki bütünü teşkil eden bir
unsur olarak Bu
rin haricinde; ilahların savaşlara katıl ması veya kimileri koruman ya da ilah ların kendilerini temsil etmesi gibi du rumlar hiç bir zaman bulunmaz. Manas Ve Çploy'ün güçleri ■çarpıcı yeabartdı ol masına rağmen zaman zaman tabiaüstü bir özellik taşır. Bununla birlikte istis nalar da mevcuttur. Coloy*da, Kalmuk prensi Karaca ve karısı Aksasftal ara-, Sandaki hir Taüicrad^lfd^, her ikisin de
ta * ^ edtfdiklerini anlatan, ilgi
da T ^k İ^ fcb ^ erî varlıklar i& İaibtoK
tüsfü varlıklar araandafc münasebetin ; Abartılı anlatım, bütün Türk
esasenpratiğedeğil,ruhi tecrübeye dİ* ••■••■*'*'*
'
4~ '“' 'Bazenbu rubj
ğer topluluklar ilh>4« yonlan semboUzeeîtiğihi biliyor#*#;
10), ^u husus, olmu* töü d * t o ^ istMa* tiŞ r «Jd ö n e B B â ^ ' ... tecrübe siirierdekie
ı^eksel bir motife benzetilebilir. >ym mfttiifinr bîr edf^M gatfetisk^tattA^ yaygın bör blçknde diğer hattOsev *r*mn- 4a ve dikkat* d ^ e r U t şeklide Vmtanh^ iar ve kadim frltodahlâr ardamda dâ
has olaganüatü derece<de ku vetli ve yis- nilmez ak tasvir edilir. O, hi^ bir mızraklı süvarinin dejemeyeceği bir zırh
j$ jm i Kahri^a^>Câ^^m\âîteşem biy
kuvvete ve endama ^khi^lâr. Ccioy ve
raman yd
ri a n i a ^ in s ^ a m ^ .1^ o günkü inanchuıyla yaknı gıtgıas^betiıı* deki husuai ilgi Türkçe unsurlarm btt^
.Kah' jr, aiıldığı bir çukurda onbeş î ■ kurtardıncaya ka^ r yaşa- *. Bu Aartı, Abakân şörl<9İn- de çoğunlnkla yer ve ramana göre göstö* rilen yiğitlik e^akluübul edâti'. Kahra man sadsce bîr savaşta döğü^ürse, oûun mücadelsı ederek yere yıkıldığı anlatılır ve orada muhtemelstegedye kalan, do kuz yılhkaabitbir matam tutulmasıdır.
■S';:. ■
iinıeseyte vft »ttfûn a |^ w ,*ökülûnceye kadartain kök yiî tüsyam edebiHr. 'Y*-
" kahraman üçer
VB
nizter üstündendüşmanı atU'kovaîâya- biiir. Beöi ki böyle çarpı© abartmalar, edebî olarak yonımlaninak için tasar lanmamışlar. ^ V!; . „■• x
, Kırgız edebiyatı da olmak üzere bü* tün Tü*k edebiyatı içinde insani ve insa nüstü güçler atlara isnat edflir. Bu güç ler yalnızca genel olarak insani söz ve anlayışla değil görüldüğü kadarıyla -çok yüksek bir ahlakî ve aklî güçler olarak kahraraanlara/da verüüvKazak destem . Şeyin B o r ’da kahriunanın atı ve zırhı, kahramanı savaşa teşvik eder bir biçtin» de tasvir tadili*31. Aynca basan kuşlar da konuşabilen, güvenilir ve çok rtkülı olmalarımla y eten d i olup,, İnsanî iHşki-ler. Kargıt şiiri E* Töştük'te, bir kartaT kahramâm dünyanın bir ucundan diğısr ucuna kadar sırtında takırken; Altay şü* ri Kogutây’da yine bir kartal kahramanı hapsedildiği derin bir çukurdan kurta rır. Kaşin ı f y i Kara Tfgen Han ve Suk- segal Han'da, Altaylar*da belli ağaç üst* lerMebulunah iki kuagun,öiüye hayat
v M füsil şijj* Ku-‘
latay ve Küi^Taytflşj'de bir gugukkü- şu, kahraman»; ömrünün bir ğügukku- şunun ömrü kadar uzun blduğühu ve yakında öieice|iitİ s^lej^erek, bi* ağaç üstünde iııâ anî » hitap eder. Böyle
-Yabani kuşlara çoğu kez, gönderici ve alıcı araemda doğrudan ve güvenilir mektup taşıyabilme gibi ilgi çeiöd tabi- atüstü özelik isnat edilir32: Bu kuşların mektup taşıma trolü üstfcnmiş, olduğu, bozkırlarda posta sisteminin ^ ^ İar Rikkat çekicidir. Gömdüğü kılarıy la, topluinım ennaünevver üyeleri olan Şadınlar, şiirlerde çoğunlukla mektup yj^vktiyabttenkimseler olarak ortaya» çıkarlar. Bü sebeple Kisil şiiri Sudey ıwüaM^i^»iiWır^ :IT .; •
Mergeh’de kahramanın kazısı, bir kırr
1 angıç çağın)» 'onun kanatlarına bir
ınektup
yatarak' sevgilisine gönderir38.Sagay fiiri Ay Mergen ve Altın Kuş*ta Attın Ang adlı bekâr biar genç kız, iki genç baykuşun yÛvasim bulur ve yazdir
p. mesajı bu genç baykuşların kanatla*
nyla gönderir. Genç kıirn' salıverdiği bçyiraşlar, gdip BrŞetay?ın omuzlarına k o n a r l a r . Ş o t a y kum
ne yazdığım,
baykuşların kanadmdanokur.M esaj abyladir: “Ay Mergen babamı öldürdü. ByBr Şotey! BenKal götür*» '
Kırgız şiirinde şekü-değiştirme nis> beten nadir olsa 4a^ il^ çekid ^ejdann m odana geldiği ColoyMa Kalmuk kah* ramam Kiraca ve Cofo^m karısı Ak Saykal kuş ve hayviuft türlerine dönüş* t müş ölerek1 tasviedilirler. Aşağıda ve* rilen frrpasqj Volga*daki Rus şarkılan- na benzer, hatta Galliler’in ortaçağ hikAyesif Talİesin’dekt Ğwion Back He, r. Coloy'dakibu karisi. Ak Saykal \arafindan kovalanma sını anlatır:
Karaca döraiürdüküheylanı m •, Kurtuldu Saykal’m enerinden
Br Ssykıi karakanatl» kahraman alını Döndürdü, ıaavi bir güvercin olup V '
FaJ^dunv^ımkİİheylsR '
Oldu hemen anmdabi* gökşahin ’
Yetilerek onun atkasıadtaıi'
AtıiÂüz^fc» gökyttztodö,.
■: - Olup da kımhzı b^r tilki Sakladı temana kenesini • • At bu kez bir akbabaya dönüp
Ormanı delip geçti Tüylerini çırparakhavada. Öbürü kurtuldu elinden yine Beyaz bir balık olup o anda , A das a l gibi suyun içfrıe
At bu* sefer oldu bir kunduz Âflüpdah daldı gıyun dibine Tuttu ötm sular Üstünde ‘ Son gtöeh Ak Saykal-dı
ŞekiMeğlştirme Abakan şirinde de 105'
s k a k yer a i^ ^ ,#**•-> «eaç S**»* k a ^ Joıhfaının idına •Mbâı :>-; (oUyİiıift) »fl^abele *der. »«hayet bu
... .... ■‘ ■■■■Üiii#fc ‘ ■• -
küçük çıplak kız^aktrg* çpfrens* hali
■•—ne geHr, ffekfct onunla ilgili riviyet net
' yasayan tur bekâr sene kıa* ’
lCı*by>«wttT^attı»}
den feî^yeryttaöfie altuı renkli bir gu^ n ve çoçtüdukianna dair hikâyekr yiy-
gp&ujıt olacak gelir, ^ul^ay va Kulun £ ffodir. 0ıi olağanüstü dolumlar, feahra-
T«y#*İVİe
ka$ * n İki
man Han Mergdh’in bir kısraktan dç$
ve
duğu, 14 nem deki Sagay Türklerİ’ne
ait şiütefc jmlatıİsa da früpheaiz gayrı
; ICara /îtsen Han ve Sufesagal Han'da
ki&*awantonn ke*u$e?ikı*$f^a, ab-, e d ^ oterak dfW tökn »ölen literatû- lan M kt^^% > ri09^M înaatf yırtıkla* ; rÛiH& nadiren ^ > ^ a çıkar. Eski
^ ^ ,qre ait destanla*# bu tip olağa nüstü doğumlar' oldukça yaygındır (a. ■ İ 75). Genellikle kahramanların doğum* deçininkti ye baf« ^tleîiai‘^*et^m ^ı: lari'ye ç o c ^ it k l a ^ üi$kin hikâyeler,
beklenm ediktir benzeTİikgöaterirve. ' kahramanlardaki olağanüstülük vaafi Iregeaçkız kara- bş benzerlikte ortaya çikar. Nitekim
he-jç m * *ard«* ; & m heiçen bütün k ^ a m a n iar, ya ço-tecaasmm bir ba#k& çeşidi de wıday ğ u W , Matuas ve Er Töştük g$W* son cfe-Mergenhlkftyeelnde kphf amanın bfaf ayi rece yajjjlı ebeveynlerin çocukları» ya p o a t ^ t o ü n B ^ ^ 2^9ijc«u^ ted*|ferinin en küçüğü veyahut da di*
ftfn/ip .• kttkvAwıaf^t»t fa j a» " İtef ydtittfclâr oİAfuk ftOİHÜTİSIt Sooı d û ^,
id te«radaqa^aj(Se AsfAça» *tiar'da '' r w n ^ kafcü^ an ve k a r d e ş i* açağı bilirler; ICsürgatâ ütey,gffi fofo-*_ »fa* ’ iiı^aa^ftivi^ı, obftr<dgi t*fftftndyn ,
i amamn k i r ^ afcteğü e s n a d a , ^ ; öldürttbttüç, ailâerindan geriye kaimi* irÂw^h»i. Otibeg^n**: ftfr /».- lftQ) y t1- İft ^ ım m ^ i«a
k^fo-v* tat^tın r t t t dlara^ tecihâr «denjbir > ^ « ı* Tanyı'ya yaprfaâ Wr niyaz iarşı- kuftm Ardı j^a&avay* uç*'. •, ^ : lıjanda gönderilebilir* Çok yaygın
ola-' ’Çıplaİi:ola-':!wö^aa** Ajb^jkan lÖrl^Hûde rak. k a ra m an doğumunda fcüaelUk ; IjiŞN^Uliİr^ ,a l ^ t t o r f ü e teışayüz öder,
yüderinde-jlg1 ^ Ptyjt b|i in- . "■■ ki gplgyîln^liyyft .: -'fanlânn beşeıi i ^ k t o d e ; roU«r tüsl^ varlMitf e ^ e k jier€K^^ , tettândild^i anlflfeî«;^ fiirle a ^ Kü» /k ir.^ itrö k ^ Maniİa^n balar renginde
dm veva E ] rlik ^ x ^ tt$ » ^ « s i oîarak ve d ^ a n û itü beyadİkta Ur tene sahip
\ 'k ttn7 "ftâ âltm hârfı
vardub ederler; Ateın I ı^fcasVia zahin ve -ve r t f e ^ bgdaBfi olarak doöar. Bununla '■ ^ ^ E a - ^ a y a n . böfikte/bttttto lmhuauâUr; çoka^ y ^ ^ ^ aİâis^ la^Û ^büû- j^adeler, ^ s e l aöyleyifc) *it yâpöardan
> ziyade tabiattietü ö»eUikWin gârçeğe uygim d a r ak ifade edilmesi olarak ka-
...
m ^t için» mu^dîsevl Wr $3i | ^ ^ u k < ; ,/ IÇahramanîann çocukluk hikftyele- gondettr. Ki«Ö fÖri Kuktay ve Kulun tişâ» denk bir benzerlik bakündir. Bu
oldu*
var-' « L ...
. . , löid9^ ?;f
'■-4 san b^-.lî^^Wrıip|İr^ ÎMEiiitoa^: V--i^n^İİm^lİRM^^ «İKİ : ■ -;^09(UUQİ^Cfc:^ '': v ..;luui».. :|j^j^«a^B^ ; •■*
". ^sş4' ^#ii|» 'jnE^r;' , ■" •■ v ’
. v gerer; •. 4a:& t|pg Işfomrff i ^ ^ * -:
' ‘ ] c | ^ . , | ^ : V p r € H q M ^ * . ■■ >*S& ^ '/.. .?•
■-. ^ o ş u t a , göri# ^ ^ ; | ^ ; f i ^ i n •
•?a&a**5"ıiüttııaıi&-,İEto''4l® to j ■ Bofctfu v digi, ye henüz ktt(ük % bebek iken be- > ğniıü KıTgı^ çiiri CdOy'dft gtirmüştûk* ;. : jg^^şnıo^^'sipurOşı^ • • .-.£^Hİuj$^>l9inEM;^'AsS^ ./•
^ t f e p ^ y b a * ^ . |$ ; İ t l f e İ İ ^ «itâfc >; ^;;
yüeve g etireli y ip n ii^ ffiiifcaa^ ^ .
şiirinde M nebıŞ M ie';^' d ö j ^ ^ a ı t ' .• i ^ a #^ft>dâ Ir tflö ^ r, île^fe ■ ,\
-,..' k«^^dkaâ»:: : X f ' • • kid^râıı^^üaAn' yaÇiüfctt* / :-, elini ayağını kopanr. Han ^ 'h m m b ü r [ ,:| « ^ - ^ 1^'y*ıwfeifodeedjimeyeı^gezl- •■ -/--.;^k4^Kteb8«--fe3İE^«HfcİK!İ4pı^;a^^ «wp#-’ 2|^ H e v e s i buri^vjtenı
rfo akük ablalarına gBre, bu yslifltkah- ile yaygın bâr şekilde başka yerlerde raöuualar. sâtmti ^ntt :|jUşıı^ y^^sd^raftia^ t o & r i i a a ^ ^ kfcryav ■:■■{ ' -.tfırtarv'•: v^-'v:-. /;•;' >■: ‘ ^ jam m »oiarâfc t â ^ «İüdöğijöü c lty ■'■
Yayjfm bir çeküde, ö lt^ l e lwö>wrle* qİmiıA& gerçekte, b» belirsizliği daha '. ; -V ; f e ^ İ B ^ ^ > daartoroaktadı*'. ^ y f l s ^ föaaa*^ / .
B ı r d m ^ . > karrtdu K a ^ ^ Manalı ş$ tfi' ^ ve ';
V ' *3* * ; % ■ • m tffaM * lyiW9t2Lm^^ •:,,.
^ «en- bu Mbii bir İ.^İ9zîe&'
-; • İ « ^ j ^ ; - | ^ a n ;bb!i; •, inektir* K a ş i ^ ^ . .. pnn f e y ğ i ^ v f o j j f a ç o l u p ohAa&ğından ,*» öaçiJÖkİe >.?
lir V^ bu .<âe^Bftİn.::'^İKttUl^'blKn^SU' ■ 4#C^p«- ‘ <*ım yardım «dilip *mm
. .- . - ... * ■ - -‘ ~ ^ ««V •• -« •'•••- •>» - ; •:^.|ia«nıi|kıt^ii<ı-aa» ■ jftht :'f a ^ '
a acıkanUtınuyâiJÜacak'bitğlftntılarln nrmitılrVma rtlrnaMrvM^Irtjffîr^iTv^* fciır- MüaltUaaıdık ûzanitiBİndalâ edd
. K^tp
-Şrıajı^y^»' kflİTÇl MVA^a^ Ç6k
i e n ^ a r a r a ğ m e n . .,.
.
.. r
manı ieırdutta çağırmak^^zorunda pldu-
&çık olarak ortaya çıkar. Bu şiirlerde,
' •'• v^.,■:;;.V-,;^ ‘ = - .• öltüıün bayata döndttrttlmeâi, nıhl bir Oltûerle haberleşerek yapılan bl^rû- işlemden ziyâde fîiikl'Bli* işiem c^llr ak
tofidr edüir. Bu işlem kadın veya erkek şaitfanjn vekâletiyle kapasiteleri ölçü* atinde İcra edilir ve ğenellikje gökyüzü veya öbür dünyaya bir yol<mlü^ gerendi kılar ve böyleee «bizi maddi /âlein<!e*ı manevi bir çevreye Köt^ûr.. îtoı kdnu başka yerl e
kilde ele alınmıştır3®.
Fakat belirtmek gerekirse, İslâm inancayla bilinen gelenekler ve otantik .tapınma’ şekilleriyle tialaşnyun r zor olan İslam öncesi motiflerin yapısı* na, kahramanlık şüHeri âöyleyeh bir âşık tarafindan M a anlaşılmadan ilave edilen îsl&miyetin üst tabakası bir tara* fa bırakılmalıdır. Manas hikayelerinde ki zorlukların bir- çoğunun Özellikle âşıkların (Manasçıların) iki katmanlı dinî geleneği ile izah, edilebileceğinden ■. şüphemiz yoktur30. ■"■•.; ^ •v ^ 1 '
NOTLAR
* ‘Hiatorical and Unhlatorical Elemente in Epjc. • Pbitry and Stn^O iN d Etele» of Gentral Aiia, (İngilizce'ye'Çeviren: NT. C&MWM!k}, Cambridge, At The Uniyaraity Pre«>1969, 9. 142-159’d în 1< JUıdtoV^oben V,. i* jd.; Micfaeü, The Ruaaian» in . Central A*a» a. İOO;lbid. a. 88
2.1*c.eik . ' r"
8. Sayfe numaralan kitabın a a j^ a m n g ö a te m e k - . .* te d ir.' . . . . •.•••■ '.'■■■ . j r
-4. Baddalay, Ruaaia, Mongoliu and China l, foflera
fa& laiuD ./ ' r< '{ '\--J F , l,v fi,1 IWd, 1&C.0İ% . • " ' 8 .ÎW d .û •.30^ v<-‘V ; TV^addalay^a^ia.t.ŞecereTabioBuA, 8.jbid.jk.rflt. • •• r*> • Srlbid,, 8,:^ÜC#İ, . v . „ '■
ll.B üdögtajilv’dakiolaylann «n» batjarviçin bak:
' . o f Radlov,
/ & w SibirtM f,.m ! « ; SCfchel, RuifUna in Oent» r a i Aala, a>. 168, Ayr»a Pykey, Tha C htoaR e- vtew XXni< *..14<adjiı tercümede, 1781 yılanda tanzim «dilen • $ » reettT açıklamalarında, Itapa- r»torun emiriari doğrultusunda bakanlar kuru tundaki ytlkedk rütbeii .üıamurlann dikkatlic» düzenleyip imparatora, sundukları Cungafta'nın «iceı* teanfti va bütün Cuagar m llatâıa Û t Ur arattırm a tellağı ile ilgiH ilglnÇ bir not vardıt. Bu araştırmada şu ifadelere yar yerttnsiştir: *Di- | e r bütün bârfr&âHa figili olarak eekl «aman* , d«n M m » M ş iaabatiıin vptŞıaâf^, Fakat g«r-1.
;' Mğiıv trtay& çtkifi kadar »tk«k ^ t a l a r da yawl-
m ı^ ı^ Şûpfei«î» kliman onların ûlkalerina gir* raakgtti \fir ta b m «ûrlaklv vâr^r. Bu yt^dan • Q$reniİenlarin ancak yüşda birici aniayabiUHic.
Cuhgarlar’ın bir 2amanİar muhteşem bir millet
oldukların! hattrlagarak* «olaria ilgili bügi!«ûia *. doğru Dİarajlc teubifedÜBRMİ gertklidir. BÖyleaa şabkt teftialarto arafttr)iabil*n bu tttr h ak ik at fardan iftin d a edip; şizndi bunlnn Cografi-Tşrih uanlûna göre öhemaİBt yazılar gibi k a|ıd a geçir- Ük". -* •.:■■' ^.V
l9,Aym munavva/ p^anain ikinci Mnri için, bak:- : Baddatay, a.g.«. I, dx)nrii. ? - <’ 1<9. Bafe İ b i Ş«MM Tabloau Q.
U.Aİla Ui|kitarl V6 ^ila tarihinin bir çoğunu, Bad- .ddây, »^. eit?t«. veriri ' '
’ l â ^ ^ r o rtb, ^ i ıtoyy efMpngcüt/t » 649.
17. Bu hâlaâa için bak: B«dtaiayt Ruttia, tHöngoİia
and China Ift ISO iıohı «Üpinot-
18: Bak: Hovdih, HktoryvfJİSongbit I, $. 62i: 19. findv 1,^881 •. V ’v > • ■ ; ■ - , ■, : ı ' 20. Bu idim Buyan Öpço^ olarak varikaiçtir. bak:
/ Badeley, a.g.s. I, Şerare Tabloau D ,1 nolu dip-not ■■••• ' • " V'.- v 1 İ
21.Kualar 1887’da Kulvinaky komutamda ona bir 'miayon gandardi. Bak: Ibid^S,«. ISO.
22. ibid. U, 188 aolo dipnot, ayTıoa bak: Parker, Tha Chlna ReviawXXm,«. 16.
38. Bak^Badeiey, a^.e, î t a-SO. / 24. Bak: Hovorth, Hütory afMongoU /, a. 180: - 28- B«£: Bâd«t«y, a.g e. I, Şakıra Tabloau O.; Hor»
vorth, History ofMoHgob I, a. 180; a. 150, l<nolu ; dipnot. " '
28; Chodzko, Speclmens o f the Popular Poetry of
Ptnkt, t. 8. ' .
27. MieMİ, Th* Rusman* in Central Asia, a. 10 0 . , 28. Chodsko, op. dt. f. 188.
20. Proban m , 263, U. a< 1898, . 80.0. Tuhtar, Mikronaıya’daki Etlica Tophılu^u ■ «hakkında Okyanua Posta İd a re n in dikkatini
çakar. MikfMMsya'dk yartüer uzun kanatiı daniz kullarım basan altnu| mil kadar Uzaklıkta bil* . bir adadan diğar bir a d ^ a *akfya işi gâreoak şekilde «ğitmialerdir. Cİftu Yil' Önce, Samua , Adaat”, Samoa A Hudnrtd Years Ago. tondan,' V '- >.1884, #282.)' ' ■■■;■
808. i-'^ r 33. ÎWd.,$ a 480,1., a 2820.:
^ ti 481,1, a 199& • ' 34,/*rt)öen V»a481, İ,a. 1898Ann ^iraal galcnağ*
. v Sı 3^6^«5i£âU»n ■
çâkbir kahramlŞ^tarifi, a u S ^ e i a a ^ ^ t r . 38.Probm:% a l .V ' • • !■,■/;.:■ •, '■
36. Proben II, a.-4K)7.,
37. BU olay için, “Matinler' böl.ûnı&n* bakmak- d u ^ ' mundayız. Bu matiniardâr hiklyanln b ik rin e uyman mdmkün plmayan İki ayn kolunun bir< leftirildiği Mrül®saktift rBk, 6ral Spict
ofCtni-, rai.AetaofCtni-, (ütfjtizceVa Çeviren: K. Chddwıek)ofCtni-,
jCaöıbridgei' Ât Tba univeraity Pıaaa-1869 38. Chadwick, Jo u rn al o f Royal Anropologioal
l«attttrte;İXVZ<1986}, i. 291
39. N; Poppe’nin (üustûcfıe AfbeUtr a u f dem Gebkt • derMonfotyşttk Aeia litfa r V, (1&Q), a. 217.) ça* - Uçmasından ötföndiğim» göre kitabımızın .148.
«a 147, sayfaatnda gççeb Amor Sana hikAyesi, . •„ B. Vladfmiratov tarafindan *Mongt>iak4e Skar*- v nlya oh Amursana\ Ferateohrift for Oldan*
* * ' " ngrad, 1927) adh İnşa makalede tar- î»af ben bu ı
