Beslenme ve Diyet D e r g is i/J . Nutr. and Diet., 14: 7-23, 1985.
GEBE VE EMZİKLİ KADINLARIN BESLENME ALIŞKANLIKLARI VE BUNUN ANNE SAĞLIĞI
VE ÇOCUK ÖLÜMÜ İLE İLİŞKİSİ
P rof. Dr. Ayşe BAYSAL*/Uzm. Dyt. Nilgün KARAAĞAOĞLU Uzın. Dyt. Nevin TA ŞC IV U zm . Dyt. Cahide AKSOY
Dr. Gülgün KASAP*
Afyon, Trabzon, Gaziantep, Erzurum il m erkez
leri, bazı kasaba ve köyleri ile, Çubuk Eğitim ve
Araştırma Grup Başkanlığı’na bağlı bazı köyler ve Kayseri Yeşilhisar ilçesinin bazı köylerinde toplam 643 gebe ve 786 emzikli kadının beslenme alışkan lıkları genel sağlık şikâyetleri ve çocuk ölümü arasındaki ilişkiler İncelenmiştir. Genelde gebele rin % 6.9’u, emziklilerin % 71.6’sı bu özelliklerin den dolayı beslenmelerinde bir değişiklik yapm a maktadırlar. Bunun yanında kadınların yandan çoğu gebelik ve emziklilikte bazı besinlerin yararlı, bazılarının zararlı olduğunu belirtmişlerdir. Yararlı olarak nitelenen besinlerin başında; süt ve tü rev leriyle et ve yumurta gelmektedir. Zararlı kabul edilen besin gruplarının başm da gebelikte; tuzlu, acılı, baharatlı besinlerle ham ur işleri; em ziklilik te; lahana, soğan, sarımsak, patlıcan, pırasa gibi sebzelerle acılı, baharatlı besinler gelmektedir. Süt ve yoğurdu her gün ve gün aşın tüketenler gebe lerde % 76.4, emziklilerde % 75.2, et ve türevleri ni her gün ve gün aşırı tüketenler gebelerde % 412, emziklilerde °/o 32.4’tür. Bir ve daha çok çocuğu ölen kadın oranı genelde % 25.8’dir. Bu oran Erzurum’da °/o 43,7, Gaziantep’te % 35.1, A fyon ’da % 21.4, T rab zon’da °/o 9.0, Çubuk köylerinde % 14.4, K ayseri köy lerinde % 20.0 olarak bulunmuştur. Ölen çocukların % 47.2’si 3 aylık veya daha küçük, % 22.0’si 4 - 6 ay, % 12.3’ü 7 - 9 ay arası, kalanı da 10 ay ve daha büyüktür. Gebe kadınların % 2 5.5’inin, emziklilerin % 28.6’sm ın sağlık sorunları vardır. Süt - yoğurt, et ve yumurtanın tüketim sıklığıyla gebe ve em ziklile rin sağlık durumu ve çocuk ölümü arasında önem li
ilişki bulunmuştur (p < 0 .0 5 ). Bunun yanında gebe lik ve emziklilikten dolayı beslenm elerinde
la n genel değişiklikle çocuk ölümü ilişkili bulunm a mıştır (p > 0 .0 5 ). Yine çocuk ölümü yönünden yer leşim yerinin il merkezi ya da kasaba - köy olması önem li bulunmazken, yöreler arası farklıbk önemli bulunmuştur (p < 0 .0 5 ). Çocuk ölüm lerinin azaltıl ması için gebe ve emzikli kadının yeterli ve dengeli beslenme koşullarına kavuşturulması gerektiği so nucuna varılmıştır.
GİRİŞ
G ebelik ve em ziklilik durum un da kadının besin gereksin meleri artar. Bu artış karşılanam adığında kadının vü cu du n da ki besin d ep ola n boşalm aya başlar. Bunun son u cun da özellik le sık aralıklı ve çok sayıdaki geb elik ve em ziklilik durum unda kadının sağlığı bozulur, süt verim i düşer, dölü n ve ço cu ğ u n b ü yüm e ve gelişim i yavaşlar. Sağlıksız kadın, aile soru m lulukla rını d a yeterince yerine getirem ediğinden, ailenin sağlık ve sosyal sorunları artar. Bu durum d a dolaylı olarak çocu k sağlı ğını olum suz etkiler (1).
Ü lkem izde yetersiz ve dengesiz beslenm e sorunların dan et kilenen grupların başında; oku l ön cesi yaş gru b u çocu klarla gebe ve em zikli annelerin geld iği bildirilm iştir (2, 3, 4). Beslen me sorunlarının başlıca nedenlerinin; g ebelik ve em ziklilikte artan gereksinm elere u y g u n olarak g ü n lü k beslenm eye ek y a
pılm am ası, ek on om ik g ü çsü zlü k n ed en iyle kaliteli besinlerin temin edilem em esi, inanç, g elen ek ve g ören ek lerin etkisiyle u y gun besinlerin seçim in de, aile b ireyleri arasındaki dağılım ında, hazırlanması, saklanm ası ve pişirilm esinde yapılan hatalarla ilgili olduğu bildirilm iştir (5, 6 ). Bu araştırm a, değişik y öreler ve yerleşim yerlerin de g ebe ve em zikli kadınların beslenm e alış kanlık ve uygulam alarım ; beslen m e du ru m larıyla anne sağlığı ve çocu k ölüm ü arasındaki ilişkileri saptayarak b u k on u d a ya" pılacak eğitim ve iyileştirm e çalışm aların a y o l gösterm
ektir-A Rektir-A ŞTIRM ektir-A YÖNTEM İ VE ektir-A Rektir-A Ç Lektir-AR I
A raştırm a; A fyon , T rabzon, G aziantep, E rzurum il m erk ez leriyle bazı kasaba ve köyleri ile Ç u bu k Eğitim ve A raştırm a Grup B aşkanlığına bağlı bazı k öy ler ve K ayseri Y eşilh isar ilçe sinin bazı köylerinde 1983 yaz ayların d a yapılm ıştır. A ra ştır m ada toplam 643 geb e ve 786 em zikli kadın dan b ilg i top la n
GEBE ve EMZİKLİLİK 9 mıştır. K adınların gebelik ve em ziklilik sırasın da beslen m ele rinde ne gibi değişiklikler yaptıkları ve (temel besinleri tüketim sıklıkları ile gebelik ve em ziklilikten dolayı sakıncalı y a d a y a rarlı olduğuna inanılan besinlerin neler old u ğu soruşturularak ve gözlen erek ön ceden hazırlanan form la ra işlenm iştir. A y rıca her kadına ölen çocu ğu olup olm adığı, olduysa y a ş la n ve n e denleri sorularak bilgi toplanmıştır. Bu arada kadın ların sağlık şikâyetleri olup olm adığı da saptanmıştır.
T oplanan bilgiler değerlendirilerek gebelik ve em ziklilik ten d ola yı beslenm ede yapılan değişikliklere g öre kadınların y ö relere ve yerleşim yerlerinin özelliğine göre dağılım ları b u lu n muştur. A yn ı şekilde ölen çocu k sayılarına göre d ağılım lar b u lunarak beslenm e uygulam alarıyla ölen ço cu k sayısının ilişkisi uygun istatistik testleriyle değerlendirilm iştir. G ebelik ve em ziklilikte eklenm esi gerekli besinlerin başında süt ve tü revleriy le, et, yum urta grubu geldiğinden karşılaştırm a bu besin g ru p larıyla yapılm ıştır.
I
BULGULAR
G ebe ve Emziklilikte Beslenmede Y apılan D e ğ iş ik lik le r ^ T ablo l ’de görüldü ğü üzere gebe kadınların gen eld e % 56.9 u,
em ziklilerin % 71-6’sı bu özelliklerinden d ola yı beslenm elerinde
bir değişiklik yapm am aktadırlar. D eğişiklik yapm ayan ların oran ı kasaba ve köylerde kentlerden d ah a yüksektir. A z yem e, belirli besinleri yem em e şeklinde değişiklik yapanlar, g ebe k a dın lar arasında em ziklilerden daha yüksektir.
T ablo 1 : Gebelik ve Emziklilikte Beslenmede Y apılan Değişiklikler
Değişiklik
Yapanların Sayısı ve O ranı
İl Merkezleri K asaba ve K öyler T oplam
Sayı % Sayı % Sayı %
a — Gebelikte :
Daha çok yedi 47 14.9 50 15.3 97 . 15.1
D aha az yedi 42 13.3 28 8.6 70 10.9
Belirli besinleri yedi 31 9.8 32 9.8 63 9.8
Bazı besinleri yemedi 18 5.7 15 4.6 33 5.1
Diğer (az tuzlu, çok süt) 12 3.8 2 0.6 14 2.2
Değişiklik yapmadı 166 52.5 200 61.1 366 56.9
b — E m z ik lilik t e :
Daha çok yedi 50 20.5 73 13.5 123 15.7
Daha az yedi 4 1.6 7 1.3 11 1.4
Belirli besinleri yedi 27 11.0 30 5.6 57 7.3
Bazı besinleri yemedi 8 3.2 14 2.6 22 3.0
Diğer (çok süt, soğan, tatlı)
acısız,
6 2.1 4 0.8 10 1.0
Değişiklik yapmadı 152 61.6 411 76.2 563 71.6
Toplam 247 100.0 539 100.0 786 100.0
G ebe ve em zikli kadınların önem li bir bölüm ü bazı besin lerin, zararlı olduğunu belirtm elerine karşın, tüketim lerinde bunları yem eyenlerin oranı oldukça düşüktür (Tablo 2). G ebe likte zararlı olduğu söylenen besinlerin başında; acılı, tuzlu, y i yenler, ham ur işleri, baharatlı, ve yağlı olanlar gelm ektedir. Ka raciğer, et, balık gibi besinlerin sakıncalı olduğu T rabzon ve Gaziantep’teki kadınlarca belirtilmiştir. Zararlı besinlerin o l duğunu belirtenler, em zikliler arasında d ah a yüksektir ve bu besinlerin başında; gaz oluşturan ve k ok u veren sebzelerle, a cı lı ve baharatlı yiyecekler gelm ektedir.
Tablo 2 : Gebelik ve Emziklilikte Zararlı Olduğu Belirtilen Besinlere Göre Kadınların Dağılımı
İl Merkezi Kasaba - K öy Toplam
BESİNLER Sayı % Sayı °/0 Sayı %
a — Gebelik :
Ekmek, tahıllar, ham ur işleri
tatlılar 32 15.4 21 16.6 53 15.8
Meyvalar (üzüm, ayva, kavun,
karpuz, şeftali) 7 3.4 8 6.3 15 4.5
Sebzeler (t. fasulye, domates,
patlıcan, patates, salatalık, ka
bak, yeşil sebze) 9 4.3 12 9.3 21 6.3
Sarımsak, soğan, pırasa, lahana 5 2.4 11 8.7 16 4.8
K. baklagiller, m ercim ek köfte 11 5.3 11 8.7 22 6.6
Yağlı besinler (kızartma,
zeytin) 29 13.9 8 6.3 37 11.0
Acılı, baharatlı, turşu, salça 38 18.3 15 11.8 53 15.8
Tuzlu besinler, maden sodası 32 15.4 25 19.7 57 17.0
Ekşi besinler 22 10.6 15 11.8 37 11.0
Karaciğer, et, balık, yumurta,
süt 13 6.3 1 0.8 14 4.2
Diğer (alkol, sigara, çay, kahve,
soğuk su, çorba) 10 4.7 — — 10 3.0
GEBE ve EMZİKLİLİK
b — Emziklilik :
Ekmek, bulgur, pirinç, dolmalar,
tatlılar, baklava 5 2.5 10 3.1 15 2.9
M eyvalar (kavun, karpuz, armut,
şeftali, incir, üziim, zerdali) 17 8.4 35 10.9 52 9.9
Sebzeler (dom ates, patlıcan, salatalık, soğan, sarımsak, tur şu, lahana, t. fasulye, pırasa,
kabak) 57 28.1 146 45.5
1
203 38.7
Kurubaklagiller 21 10.3 29 9.0 50 9.6
Et, yumurta, süt, peynir, yo
ğurt, balık, karaciğer 5 2.5 9 2.8 14 2.7
Y ağlı besinler, kızartma 10 4.9 8 2,5 18 3.4
Acı, baharat 36 17.7 49 15.3 85 16.2
Ekşi besinler 37 18.2 20 6.2 57 10.9
D iğer (tuzlu, soğuk besinler,
alkol, sigara) 15 7.4 15 4.7 30 5.7
T oplam 203 100.0 321 100.0 524 100.0
T ablo 3’te gebe ve em ziklilikte yararlı old u ğu n a inanılan besin g ru p la n gösterilm iştir. Gebe ve em ziklilikte diyete m u tla ka eklenm esi gerekli besin grubu olan süt ve türevlerin in yararlı old u ğu n a inananlar, gebelerde % 381, em ziklilerde % 27.4’tür.
Sıvıların sütü arttırıcı etkisinden dolayı em ziklilikte iyi geldiğini söyleyen lerin oram çok düşüktür.
T ablo 3 : Gebelik ve Emziklilikte Yararlı Olduğu Söylenen Besinlere Göre K adınların Dağılımı BESİNLER İl Merkezi Sayı % K asaba Sayı - K öy °/o T oplam Sayı % a — Gebelik, : Süt, yoğurt, peynir 144 39.1 113 36.9 257 38.1
Et, sakatatlar, yumurta, kuru-
baklagil 97 26.3 114 37.3 211 31.3
Sebzeler 41‘ 11.1 28 9.2 69 10.2
Meyvalar 46 12.5 24 7.8 70 10.4
Tahıllar ve tatlılar 22 6.0 11 3.6 33 4.9
Yağlı besinler, kızartma 9 2.5 10 3.3 19 2.8
Diğer Xsulu besinler: çorba, et suyu, çay, baharatlı besinler,
ekşi ve tuzsuz besinler) 9 2.5 6 1.9 15 2.3
b — Emziklilik :
Süt, yoğurt, peynir 82 25.6 167 28.4 249 27.4
Yum urta, et, kurubaklagil,
sakatatlar 50 15.6 133 22.6 183 20.1
Sebzeler (patates, y. sebzeler,
bam ya, patlıcan, soğan) 38 11.8 53 9.0 91 10.0
Meyvalar (elm a, portakal, üzüm, karpuz, incir, şeftali, meyve
suları) 28 8.7 42 7.1 70 7.7
T ahıllar (bulgur, ham ur işi,
pirinç, kavurga) 23 7.2 44 7.5 67 7.4
Tatlılar (tahin helvası, şerbet,
komposto, bal, pelte) ■ 54 16.8 80 13.6 134 14.7
Çorba vb. sulu besinler 35 10.9 54 9.2 89 9.8
Diğer (yağlı besinler, haşhaş,. kuruyemişler, baharatlar, tuzlu
besinler) 11 3.4 16 2.6 27 2.9
Toplam 321 100.0 589 100.0 910 100.0
Tablo 4 ve 5’ıte tem el besin gru pların ın gebe ve em zikliler ta rafından tüketilm e sıklıkları verilm iştir. Ç oğu n lu k tarafından sık tüketilen besin grupları sırasıyla; sebzeler, m eyveler, süt ve türevleridir. D em ir ve protein y ön ü n d en en zen gin olan et ve türevleriyle ,yum u rta ve k u ru bak lagiller kadınların çoğu n lu ğu tarafından h aftada 1 - 2 kez ve d a h a seyrek tüketilm ektedir.
Tablo 4 : Gebe K adınların Besin Tüketim i Sıklığına G öre Dağılım ı (n = 6 4 3 )
i 2 3 4
Besin Tüketim Sikliği
Orta Seyrek Hiç
Sık Düzeyde T üketen- Tüketm
e-Besin Tüketen Tüketen 1er yenler
Grupları Sayı % Sayı % Sayı °/o Sayı %
1 — Süt - yoğurt 491 76.4 120 18.6 23 3.6 9 1.4 2 — Peynir 529 82.3 67 10.4 12 1.9 35 5.4 3 — Yumurta 275 42.8 223 34.7 60 9.3 85 13.2 4 — Et ve türevleri 265 41.2 215 33.5 141 21.9 22 3.4 5 — Sebzeler 567 88.2 63 9.8 7 1.1 6 0.9 6 — M eyvalar 553 86.0 72 11.2 13 2.0 5 0.8 7 — K . baklagil 51 7.9 214 33,3 246 38.3 132 20.5 8 — Diğer tahıllar 177 27.5 336 52.3 88 13.7 42 6.5 9 — Pekmez 39 6.1 41 6.4 76 11.8 487 75.7 10 — D iğer tatlılar 141 21.9 130 20.2 237 36.9 135 21.0
11 — Ekmek 4 kişi hiç yem iyor, diğerleri her gün.
GEBE ve EMZİKLİLİK 13
Tablo 5 : Emzikli K adınların Besin Tüketim i Sıklığına Göre D ağılım ı (n = 786)
Besin Tüketim Sıklığı
1 2 3 4
Orta Seyrek Hiç
Sık Düzeyde T üketen Tüketm e
Besin Tüketen Tüketen ler yenler
Grupları Sayı % Sayı % Sayı °/o Sayı %
1 — Süt - yoğurt 591 75.2 154 19.6 27 3.4 14 1.8 2 — Peynir 614 78.1 77 9.8 31 3.9 64 8.2 3 — Yumurta 325 41.3 266 33.8 76 9.7 119 15.2 4 — Et ve türevleri 255 32.4 296 37.7 210 26.7 25 3.2 5 — Sebzeler 684 87.0 86 10.9 14 1.8 2 0.3 6 — Meyvalar 623 79.3 108 13.7 40 5.1 15 1.9 7 — K. baklagil 125 15.9 275 35.0 237 30.2 149 18.9 8 — Diğer tahıllar 248 31.6 427 54.3 68 8.7 43 5.4 9 — Pekmez 73 9.3 47 6.0 108 13.7 558 71.0 10 — Diğer tatlılar 177 22.5 208 26.5 227 28.9 174 22.1
11 — Ekmek 2 kişi hiç y emiyor, diğerleri her gün.
1 = Her gün ve günaşırı tüketenler, 2 = H aftada 1 - 2 kez, 3 = Haftada l ’den az.
Beslenm e A lışkan lıklarıyla Ç ocu k Ö lüm ü İlişkisi
T a b lo 6’da ölen ço cu k sayıların a g ö re kadınların dağılımı verilm iştir. G enel olarak b ir y a d a d ah a ço k ço cu ğ u ölen kadın oranı % 25.8 olarak bulunm uştur. Bu o ra n il m erkezlerinde
% 24.5, kasaba ve k öylerde % 26.6’dır. Ç ocu k ölü m ü yönünden
esas farklılık y ö re le r arasında bulu n m u ştur (p < 0 .0 5 ). Ç ocuğu ölen kadın oranı E rzurum ’da % 43.7, G azian tep’te % 35.1, A fy o n ’
d a % 21.4, T ra b zon ’da % 9.0, Ç ubuk köylerin de % 14.4, K ayseri
köylerin de %
20.0’dır-Y öresel farklılığı yaratan nedenlerden biri geb elik sayısı dır. A ltı ve dah a ço k gebeliği olan k ad ın oran ı E rzurum ’da
% 32.0, G aziantep’te % 31.4, A fy o n ’da % 13.9, T ra bzon 'd a % 12.8, Ç ubuk’ köylerinde % 10.2, K ayseri köylerinde % 24.2’dir.
Ç ocu k ölüm leri için belirtilen n eden ler T ablo 7 de görü lm ek tedir. Ö len çocu k la rın % 47.2’si 3 aylıktan önce, % 22.0’si 4- 6 ay arası, % 30.7’s ide 7 aylıktan son ra ölm üştür. K ızam ık, b o ğ m a ca
gibi hastalıklara bağlı ölüm , ya şla artarken (p < 0 .0 5 ), doğu m anom alilerin den dolayı ölü m ler ilk aylarda yü k sektir (p < 0 .0 5 ). Gastroenteriıt, m alnütrisyon, solunum y o lu hastalıkları ve diğer
hastalıklardan ölüm yaşla bağım lı görülm em iştir (p > 0 .0 5 ). G e nel olarak ölüm nedenlerinin başında 1. sırayı solunum sistemi hastalıkları, 2. sırayı gastroenteritler, 3. sırayı m alnütrisyon al
m aktadır. r
Tablo 6 : Ölen Çocuk Sayılarına Göre Kadınların Dağılımı Bilgi
Alınan Çocuğu Ölen Kadın Sayı ve Oranı
Yöre Kadın Sayısı 1 S çocuk % 2 S çocuk °/o 3 S ve çok % Toplam s % AFYON - Top. 294 41 14.0 16 5.4 6 2.0 63 21.4 — İl Merkezi 119 18 15.1 7 5.9 4 3.4 29 24.4 — Kasaba - köy 175 23 13.1 9 5.1 2 1.1 34 19.3 TRABZON - Top. 313 24 7.7 3 1.0 1 0.3 28 9.0 — 11 Merkezi 192 18 9.4 3 1.6 1 0.5 22 11.5 — Kasaba - köy 121 6 5.0 — — — — 6 5.0 ERZURUM - Top. 316 72 22.8 34 10.8 32 10.1 138 43.7 — İl Merkezi 127 34 26.8 13 10.2 6 4.7 53 41.7 — Kasaba - köy 189 38 20.1 21 11.1 26 13.8 85 45.0 GAZİANTEP - Top. 293 67 22.9 18 6.1 18 6.1 103 35.1 — 11 Merkezi 125 25 20.0 7 5.6 2 1.6 34 27.2 — Kasaba - köy 168 42 25.0 11 6.6 16 9.5 69 41.1 ÇUBUK - K öy 118 16 13.5 1 0.9 __ _ . 17 14.4 KAYSERİ - K öy 95 14 14.7 3 3.2 2 2.1 19 20.0 TOPLAM — İl Merkezleri 563 95 16.9 30 5.3 13 2.3 138 24.5 — Kasaba - köy 866 139 16.1 45 5.2 46 5.3 230 26.6 Genel 1429 234 16.4 75 5.3 59 4.1 368 25.8 Yörelere göre X2 = 23.06 p < 0 .0 5
15 u a> fl s Sü a :3 O M S o O o -: 0 Ü S ■3J. ,a a H Cfl ■S'c* o > Cfl C/5 I S ct i N * î £ 0> > M 1/5 ia co »-H CM CSJ rH (M CO CM P-O 00 05 CSİ 00 CM 03 00 c m c m c m ı-< p co’ ^ cg cm 00 00 CM ' co CM CO Tj* co CO İA CM O i a CM un o trt c m" CM 1— 1 05 CO lA CM CM *-H CO 05 co c-05 c-05 t-' CO CM Tf CO 05 ı-H co" 00 C*" CM H CO lO CO tJ1 ^ CM CO c- co a o s :0 fi o . N O c d M d cd CO 03 •Ö c o >1 y ı ‘u •p • 3 c ö5. 3 S § <: CM «•» °> Ö fc s İ >b0 3 5c3 W N . . AJ - u> GP g N £ M t-; iri co I I co ö CM ^ CM 05 CO CM ^ CO 05 o CM 00* CO ^ TjH t-H CM ıA ıft 0 5 CO CM iA CM lA CM CM (A CO w-t CM 00 3 M o g 'Ö cd TJ CÖ >» a S c cd o T3 S § T3 î-« 1 O) 4-S co >» O) fi D. <D0) CÖ 0>fi S f i 53 H a Ü2«M a) CÜfi rH g (U a CÖ ■d <D fi cd 'o M >> f i ^-tcd M d >» <D !2 m 2 >W) S <=> Q ^ _ o 2 _ 5 )bû 3 :0 K ^ ^M H n S cd .k ^ <D N O 2 Û â o S 3 >bfi S-ı (D fi Cü s» <D S c (H d _ X ) :0 İM t-. 1 £2 O) fi 1 - S ■3 .s S E Ü i j t ^ «S rt rt D. « a c t i o M C fi <u cd b 3 g S • s J h C o CÖ 2 ’ö ’g İ3 .M S •-* o >£p c/> *5 5 cö *>> #-H -*-33 •2 *- «m cj « X3 ^ m e t ; 0 ’ i- 7; P. ° § 3 a f i n s-< S „ s m ^ •s = a . o s a o h, *> o bB M . (U * J2 „ a a :0 D >ı a £ 0) (D bJ3 1 s Tj +j ûj d fi ^ ^ cd 5S ^ PQ ^ >bD Ü ^ 5 -cö 6 *- £ CÖ CÖ 73 53 S >» >tUD d. 2 2 - şo S a S ti 3 'S :0 ^ M o rt fi ^ O) <fH T3 fi Cü O) fi 'ö a; S f i 6 a CÜ T3 . . >» :0 a CO ^ o ıhC G ^ S •nH U* 7: W) s 2 s? :0 hû a c c3 d) T3 C/J» m _ , cö s >> >hû ;s -a •o lA lA lA O O O O O O V V A a co a a CO 05 ^ Ç£> CNİ C M 0 0 CM N tı rı X ><î X
T a b lo 8 de g örü ld ü ğü gibi gebelik ve em ziklilikte beslen m ede yapılan değişiklikle ölen çocu k sayısı ilişkili bulunm am ış tır (p > 0.05). G ebelik ve em ziklilikte tüketilm esi önerilen b e sinlerin başın da süt ve türevleriyle et ve benzeri gelm ektedir. Bu grup besinlerin tüketim sıklığıyla çocu k ölüm ü ilişkisi T ab lo 9 d a gösterilm iştir. Süt - yoğurt, et ve yum urtayı sık tüketen kadınlar arasında ço cu ğ u ölenlerin oranı d iğer gruplardan çok d ah a dü şü ktü r (p < 0.05).
G eb e ve em ziklilikte artan besin gereksinm elerinin karşı lanm am ası, bu n u n yan ında sık ve ço k doğu m çocu k sağlığı k a dar, hatta daha ön ce anne sağlığım olum suz etkilem ektedir. T ablo l o ’da g örü ld ü ğü gibi gebe kadınların % 25.5'i, em ziklile
rin % 28.6’sm ın sağlık şikayetleri vardır. T ablo l l ’de görü ldü ğü üzere gebe ve em ziklilikte önem taşıyan besinlerin tüketim sıklığıyla kadınların sağlık durum u arasındaki ilişkiler önem li bulunm uştur (p < 0.05). Süt - yoğurt, peynir, et ve yum urtayı sık tüketen k adm lar arasında sağlık durum u iyi olanların o ra nı, seyrek tüketenlere g öre dah a yüksektir.
Tablo : 8 Gebelikte ve Emziklilikte Beslenme Şeklinde Yapılan
Değişikliğin Y önü jle Ölen Çocuk Sayımı Arasındaki İlişki Çocuğu Ölen K adın Sayı ve Oranı
1 çocuk 2 çocu k 3 çocuk Toplam
Değişükliğin
Yönü S % S % S % S °/o
Daha çok yedi 19 59.4 8 25.0 5 15.6 32 100.0
Daha az yedi 14 73.7 4 21.0 1 5.3 19 100.0
Belirli besinleri yedi 23 85.2 2 7.4 2 7.4 27 100.0
Belirli besinleri yemedi 9 64.3 2 14.3 3 21.4 14 100.0
Diğer 5 62.5 2 25.0 1 12.5 8 100.0
Değişiklik yapm adı 164 61.2 57 21.3 47 17.5 268 100.0
Toplam 234 63.6 75 20.4 59 16.0 368 100.0
X* = 7.191 P > 0.05
Tablo : 9 Gebelik ve Emziklilikte Bazı Besinlerin Tüketim Sıklığı ile
Ölen Çocıık Sayısı Arasındaki İlişki
^ — Çocuğu Ölen K adın Sayı ve Oranı
Hiç
Tüketim 1 çocuk 2 çocuk 3 ve + ölm eyen Toplam
Sıklığı______________________S % S % S % S % S % a — Süt - yoğurt : Sık Tüketen 163 15.1 49 4.5 46 4.3 824 76.1 1082 100.0 Seyrek Tüketen 71 20.5 26 7.5 13 3.7 237 68.3 347 100.0 T oplam 234 16.4 75 5.2 59 4.1 1061 74.3 1429 100.0 X2 = 11.42
GEBE ve EMZİKLİLİK b — Et ve türevleri : Sık tüketen Seyrek tüketen Toplam 77 157 234 14.7 20 3.8 17.4 55 6.1 16.4 75 5.2 16 3.0 43 4.7 59 4.1 412 649 1061 78.5 525 71.8 904 74.3 1429 100.0 100.0 100.0 X2 = 9.1: p < 0.05 c — Yum urta : Sık tüketen 91 15.2 25 4.2 18 3.0 466 77.6 600 100.0 Seyrek tüketen 143 17.3 50 6.0 41 4.9 595 71.8 829 100.0 Toplam 234 16.4 75 5.3 59 4.1 1061 74.2 1429 100.0 X2 = 8.0 p < 0 .0 5
Tablo 10 : Gebe ve Emzikli K adınların Sağlık Durumlarına Göre
D ağılım jan
Sağlık Gebe Emzikli
Durumu S % S %
iy i 246 38.3 321 40.9
Orta 233 36.2 240 30.5
Sağlık şikâyetleri var 164 25.5 225 28.6
T oplam 643 100.0 786 100.0
Tablo 11 : Bazı Besinleri Tüketim Durumuna Göre Gebe ve Emzikli
K adınların Sağlık Durumu Sağlık Durumu
iyi Orta KötU Toplam
TUketim Durumu S % S % S % S % a — S ü t-y o ğ u r t : Sık Tüketen 472 43.6 351 32.5 259 23.9 1082 100.0 Seyrek tüketen 95 27.4 122 35.2 130 37.4 347 100.0 Toplam 567 39.7 473 33.1 389 27.2 1429 100.0 X= = 35.722 p < 0.05 b — Peynir : Sık tüketen 475 41.5 379 33.2 289 25.3 1143 100.0 Seyrek tüketen 92 32.2 94 32.9 100 34.9 286 100.0 Toplam 567 39.7 473 33.1 389 27.2 1429 100.0 X= - 12.964 p < 0.05 c — Et ve türevleri : Sık tüketen 239 45.5 169 32.2 117 22.3 525 100.0 Seyrek tüketen 328 36.3 304 33.6 272 30.1 904 100.0 Toplam 567 39.7 473 33.1 389 27.2 1429 100.0 X2 - 14.978 p < 0.05 d — Yum urta : Sık tüketen 272 45.3 178 29.7 150 25.0 600 100.0 Seyrek tüketen 295 35.6 295 35.6 239 28.8 829 100.0 Toplam 567 39.7 473 33.1 389 27.2 1429 100i) X2 = 13.895 p <; 0.05
TARTIŞM A
Ülkemiz, çocu k ve ana ölüm hızlarıyla okul öncesi yaş g ru bu çocu klarda görülen m alnütrisyon sıklığı açısından d ü n ya nın en gelişm em iş ülkeleri düzeyinde bulunm aktadır. Bu sorun ların nedeni olarak aile planlam ası ve ana - çocu k sağlığı h iz m etlerinin yeterli b ir şekilde yaygın laştınlam am ası 'gösteril mektedir. Bunun yanında gebelik v e em ziklilik durum unda beslenm ede yapılm ası gerekli uygun değişikliklerin yapılam a masının bir yönden ana sağlığım , diğer yandan çocu k sağlığı nı o lu m s u z yön den etkileyerek bu gruplarda ölüm lerin artm a sına neden olduğu bildirilm iştir (1). Bu araştırm a son u çlan , g e nelde kadınların gebelikte % 56.9 unun, em ziklilikte % 716 sı
nın bu özelliklerinden dolayı beslenm elerinde herh angi bir d e ğişiklik yapm adıklarını gösterm ektedir. Hatta gebe kadınların
% 10.9 u, em ziklilerin % 1.4 ü, d ah a az yediklerin i belirtm iş
lerdir. Gebelikteki fizy olojik değişm eler bazı kadınların besin alimim olum suz etkileyebilm ektedir. H albuki kadm ın besin gereksinm eleri gebelik ve em ziklilikte önem li ölçü de artm ak ta ve bunun karşılanm ası için n orm a l du rum a g öre aşağıdaki günlük eklem elerin yapılm ası gerekm ek tedir (7). Enerji g e b e likte 150 .em ziklilikte 700 kalori; protein gebelikte 20, em zikli likte 15 g; kalsiyum gebelikte ve em ziklilikte 500 m g; dem ir gebelikte 23, em ziklilikte 5 m g; A vitam in i gebelikte 1000, em ziklilikte 3000 IU; C vitam ini g ebelik ve em ziklilikte 30 mg. B vitam inlerinin de en erji artışına p aralel ola ra k artm ası g ere kir. A rtan bu gereksinm elerin karşılanm ası için geb e ve em zik li kadınların süt v e türevleriyle, et, yum urta, ku ru baklagiller gruplarından norm al d u ru m a göre b ir kat d ah a fa z la tüketm e leri gerekm ektedir. A raştırm a son u çların a göre g eb e kadınların ancak % 76.4 ü (T ablo 4 ), em ziklilerin % 75.2 si (T ablo 5) süt
ve yoğu rdu h ergü n ve g ü n a ş ın tü ketebilen lerin oran ı ço k d a ha düşüktür. Bu besin g ru p ların ın yetersiz tüketim i son u cu a r tan protein, kalsiyum , d em ir v e B vitam in leri gereksinm eleri karşılam adığından kadınların sağlık du ru m u bozulm akta, ç o cukların bakım ve beslenm esi d e olum su z y ö n d e n etkilen m ek tedir. N itekim T ablo 11 d e g ö rü ld ü ğ ü gib i b u besin lerin tü k e tim sıklığı ile anne sağlığı arasın d aki ilişki ön em lid ir (p < 0 .0 5 ). Bu grup besinleri sık tü ketenler a rasın d a sağlık şikayeti o la n lar dah a azdır. Y ine T a b lo 9 da g örü ld ü ğ ü üzere, bu gru p b e
GEBE ve EMZİKLİLİK 19 sinlerin tüketim sıklığıyla çocu k ölüm ü arasındaki ilişki de önem li bulunm uştur (p < 0.05).
Halk arasında gebelikde bazı besinlerin yenm esin in b e bekte olum suz etkiler yapacağı, em ziklilikte ise zararlı m a dd e lerin sütle bebeğe g eçeceğ i düşüncesiyle alınm ak istenm ediği söylenm ektedir. A ncak, gebelik v e em ziklilikte besinleri «ya ra r
lı» ve «zararlı» olarak değerlendirenlerin o ra n la n old u k ça y ü k sek olm asına karşın ,bu doğrultuda u ygu lam a yapan ların o ra nı düşüktür. Tablo 1 de görü ld ü ğü ü zere gebelikte bazı besin lerin yararlı olduğunu söyleyenlerin oranı % 50 iken, belirli
besinleri yiyen lerin oranı % 9.8 dir. A yn ı şekilde kadınların % 31.7 si gebelikte bazı besinlerin zararlı olduğunu söylem e
lerine karşın, belirli besinleri yem eyen ler c/o 5.1 dir. G ebelikte zararlı kabul edilen besinlerin başında; en erji d eğeri yüksek ham ur işleriyle tuzlu, acılı ve baharatlı y iyecek ler gelm ekte dir. K araciğer, et, yum urta ve süt gibi önem li besinleri sakıncalı görenle)’ sadece % 4.2 dir (Tablo 2). H am ur işlerinin zararlı
kabul edilmesi, şişm anlatıcı olm ası nedeniyle az yenilm esinin önerilm esine bağlı olabilir. A yn ı şekilde gebelikte tuzun biraz azaltılm ası genel önlem lerdendir. Baharatlı besinlerin genelde sakıncası olm am akla birlikte özel bir diyet deyince ilk akla gelen baharatın sınırlanm asıdır, ö z e llik le iştahsız ve yem ek y e m ede gü çlü k çeken gebe ve em zikli kadınların yem eklerin de hoşlarına giden baharatı ku llan m alan yararlı olur.
Em ziklilikte bazı besinlerin zararlı olduğu n u söyleyen lerin oran ı % 64.2 iken, bazı besinleri y em eyen ler sadece % 3.0 d ü r
(T ablo 1). Em ziklilikte zararlı kabul edilen besinlerin babında; bileşim lerinde kükürt bulunan lahana, soğan, sarım sak, p ırasa gib i sebzelerle, acılı, baharatlı y iy ecek ler gelm ektedir. G ebelik ve em ziklilikte gaz oluşturucu b u tü r sebzelerin anne ve b eb ek için zararlı kabul edildiği Irak’da yapılan b ir araştırm ada d a belirtilm iştir (8). G azdan şikayeti olanların b u tü r besinlerden sa k ın m alan d oğru olur.
G ebelik ve em ziklilik için yararlı old u ğ u n a inanılan b esin lerin başında süt ve türevleriyle e<t, y u m u rta v e ben zeri besin ler gelm ektedir. Em ziklilikte sulu besinlerin sütü a rttın cı etkinliği oldu ğu n u söyleyen % 9.8, tatlı besinlerin y a ra rlı old u ğ u n u b e lir tenler % 14.7 dir.
A raştırm a sonuçlarının da gösterdiği gibi besinlerin sağlık için «yararlı» v eya «zararlı» olarak değerlendirilm esi tüketim örüntüsünü fa zla etkilem em ektedir. Ç oğu kişi sağlığı için za rarlı olarak belirttiği besini seviyorsa, yem ekten v azgeçm em ek tedir. Bu da bireyin bilgisi ile davranışı arasındaki farklılığı gösterir. Söylenenle davranış arasındaki farklılığın bir nedeni d e . yararlı kabu l edilen besinin yeterin ce tedarik edilem em esi olabilir. Et, çoğ u aile için tedarik edilem eyen b ir besindir. Y ine kadının aile için deki durum unun gü çlü olm am ası, kendi isteği doğru ltu sun da beslenm esini engellem ektedir, ö z e llik le k a la b a lık ailelerdeki gen ç anneler yem ek sırasında erkeklere v e b ü yü k lere hizm et verdiklerinden, yem eğin kalanıyla yetinm ek z o ru n da kalm aktadırlar- G ebe ve em zikli kadının et, süt, y u m u r ta g ib i besinlere erkekden ve evdeki b ü yü k lerd en d ah a çok g e reksinm esi olduğunu kabu l ed ip b u d oğru ltu d a u ygu la m a y a panların sayısı çok azdır.
Bir yandan gebe v e em zikliliğin getirdiği ek besin g erek sinm esinin karşılanam am ası, d iğer ya n d a n sık ve ç o k sayıda g ebelik yü zü n den annen in sa ğlığının bozulm ası, yen i d oğa n bebeğin beslenm esi için zoru n lu ola n süt verim ini ve bakım ı için gerekli ilgi ve itinayı azaltm aktadır. G elişm ekte olan ü l kelerdeki çalışm alar geb elik v e em ziklilikte yetersiz beslenen kadınların süt verim lerin in dü şü k oldu ğu n u işaretlem ektedir
(9). Y in e d ah a ö n ce yapılan b ir çalışm ada, em zikli annelerin y a n y a yakınının yetersiz ve dengesiz beslenm ekte old u ğ u ve
% 89 u n u n ilk 3 aylık dönem de b ebeklerin i yeterli b ü yü tecek düzeyde süt verem edik leri son u cu n a varılm ıştır (4). D iğer y a n dan sağlık şikayeti ola n anne ço cu ğ u n a yeterli b ir bakım v e rem ediğinden , ço cu ğ u n sağlığı d a b ozu lm a k ta ve erk en a yla r da ölüm oranın ı artırm aktadır. T ablo 7 de görü ld ü ğ ü gibi ç o cu k ölüm lerinin % 47.2 si b a k ım a e n ço k özen gösterilm esi g e
reken ilk 3 a y için de olm aktadır, ö lü m n eden lerin in başın d a pn öm on i gibi solu n u m y o lu hastalıkları gelm ekte, bu n u sırasıy la gastro - enteritlfer ve m aln ü trisyon izlem ektedir. D oğum an o- m elileri en ç o k ilk 3 a y d a ölü m e n ed en olu rk en ( % 95.7), k ıza
m ık ve b o ğ m a ca gibi çocu k lu k h astalıkları b ir yaşın dan so n rakilerde d ah a ço k ölüm n ed en i olm aktadır. Y in e m aln ü trisyon ve gastro - enteritlerin n ed en old u ğ u ölü m ler de ilk ü ç ayda dah a yüksektir. A raştırm an ın b irin ci b ölü m ü n ü içeren ön cek i raporu m u zda (10), yaln ız anne sü tü yle beslen en b eb ek lerin %
GEBE ve EMZİKLİLİK 21 13.3 ünün ilk 6 aylık dönem de m alnütrisyon lu oldu kları b elir tilmiştir. Bu iki bulgu, araştırm a kapsam ındaki yetersiz ve den gesiz beslenen annelerin ilk 6 aylık d ön em de beb ek lerin i bes leyebilecek düzeyde süt üretem ediklerini, bu n u n son u cun da m alnütrisyonun oluştuğu ve ölüm oranının arttığını işaretle m ektedir.
A raştırm a sonuçlarına göre gebe ve em zikli kadınların g e reği gibi beslenm em eleri, kendi sağlıklarını ve çocu kların ın sa ğ lığını olum suz yön d e etkilem ekte ve sonuçta çocu k ölüm lerinin artışına n eden olm aktadır. Bu nedenle, çocu k ölüm lerini azalt m ak am acıyla y apılacak çalışm alarda gebe ve em zikli kadın ların u ygu n şekilde beslenm elerine yön elik beslenm e eğitimi ve besin desteklem elerinin yapılm asın a öncelik verilm esi gerek m ektedir.
SU M M AR Y
FOOD HABITS OF PREGNANT A N D LACTATING WOM EN A N D THEIR RELATIONS TO M ATERNAL HEALTH AND
CHILD M ORTALITY
Baysal, A-, K araağaoğlu , N-, Taşçı, N., A ksoy, C., Kasap, G f A total o f 643 pregn an t an d 786 lactatin g w om en from cities, several n eigb orin g sm all towns and villages o f A fyon , Trabzon, G aziantep, Erzurum and several villages fro m Çubuk and K ay seri - Y eşilh isar w ere su rveyed to fin d out the relation between fo o d habits and m atern al health and child m ortality. In g en e ral, 56.9 % o f p regn an t a n d 71.6 % o f lactating w om en m ade n o ch a n ge in their diets during pregn a n cy and lactation. M ore than htilf o f the w om en expressed that som e food s w ere good fo r these conditions. These food s w ere m ainly m ilk an d m ilk Products, m eats and eggs. M ajority o f pregnant, and lactating w om en believed that som e food s 'vvere n ot g o o d fo r p regn an cy an d lactation. M ost im portan t o f su ch fo o d s w ere desserts, pastry, salty and spicy fo o d s d u rin g p regn an cy; su ch vegetables as cabbages, onions, garlic, eggplant, lea k an d sp icy food s d u rin g lactation. M ilk and y og h u rt w ere con su m ed daily or every oth er day b y 76.4 ,% o f p regn an t a n d 75.2 % o f lactatin g w om en,
w hile 41.2 % o f p regnant and 32.4 % o f lactating w om en con - sum ed m eat and m eat products daily o r every other day. In gen eral the percen tage o f w om en w h o lost one o r m ore pre- sch ool age ch ildren w as fo u n d to be 25.8 %. This w as 43.7 % in Erzurum, 35.1 % in Gaziantep, 21.4 % in A fyon , 9.0 % in T ra b zon, 14.4 % in Ç ubuk V illages and 20.0 % in K ayseri V illages. 47.2 % o f these children died b efore they were 3 m onths old, 22 0 % betvveen 4 - 6 m onths, 12.3 % betw een 7 - 9 m onths a n d the rest o f them a fter 10 m onths o r later. 25.5 % o f pregnant a n d 28.6 '% o f lacta tin g \vomen h a d health problem s. A signi- fica n t invers relation w as fo u n d betvveen fre q e n cy use o f m ilk- yoghurt, m eats and eggs an d health status o f w om en (p < 0 .0 5 ). Sam e types o f relations w ere fo u n d betw een freq u en cy use o f sam e fo o d s and rate o f ch ild m ortality. Further m ore region a l variations in ch ild m ortality w ere fo u n d to be im portant, w h ile livin g in villages - sm all tow ns o r cities m ade n o difference. It is con clu d ed that in ord er to decrease the child m ortality, som e preventive m easures shou ld be taken to im prove the nut- ritional status o f p reg n a n t and lacta tin g vvomen.
K A Y N A K L A R
1 — ACC/SCN Consultative G roup : M aternal M alnutrition. F ood and N utrition Bulletin 4: (3 ), 14, 1982.
2 — Türkiye’de Beslenm e - Ulusal Beslenm e ve Sağlık - G ıda Tüketim i Araştırm ası R aporu, 1977.
3 — Sağlam , F „ Baysal, A. : G ebelik D önem inde A nnenin Beslenm e Du rumu ve Bunun Y en i D oğan B ebeğin D oğum A ğırlığı ve İlk A ltı A y lık D önem de Beslenm e Şekline Etkisi. B eslenm e ve D iyet Dergisi,
12: 5, 1983.
4 — Aksoy, C., Baykan, S., Baysal, A. : Emzikli A nnenin B eslenm esinin Sütün Bileşim i Üzerine Etkisi ve İlk Üç Aylık D önem de B ebeğin B ü yüme Durumuna G öre Y eterliliğinin Değerlendirilm esi. Sağlık Der gisi 58: (1 - 3), 29,. 1984.
5 — Baysal, A. : Türk K adın ın ın Beslenm e Sorunları, Türk Toplum unda K adın (D erleyen: Nerm in A badan U nat) T ürk Sosyal B ilim ler D er neği II. Baskı, s. 113, 1982.
6 — K ıray, İB. M. : K üçük K asaba K adınları. T ü rk T oplum unda K adın . (Derleyen Nerm in Abadan U n at) Türk Sosyal B ilim ler D erneği II. Baskı, s. 341, 1982.
GEBE ve EMZİKLİLİK 23
7 — Baysal, A. : Beslenme. H acettepe Üniversitesi Y ayınları A -13, IV. Baskı, 1983.
8 — Danvish, A. O. and Amine, E. K. : Food Habits During Pregnancy and Lactation in Iraq, Food and Nutrition Bulletin 4: (3 ), 14, 1982. 9 — Jelliffe, D. B. and Jelliffe, E. F, P. : T he Volüm e and C om position
of Hunian Milk in Poorly Nourished Communities,. Am erican Journal of Clinical Nutrition, 31: 492, 1978.
10 — Baysal, A., Aksoy, M., Kasap, G., Taşçı, N„ K araağaoğlu, N. : Çocuk Beslenme Alışkanlıkları ve Malnutrisyon. Türk H ijyen ve Deneysel B iyoloji Dergisi. 41 (3), 263, 1984.
