Sırçalı Medrese mihrabındaki mozaik çinilerin tasarımsal incelemesi ve Karatay Medresesindeki benzerleriyle karşılaştırılması

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENTİTÜSÜ

TASARIM ANABİLİM DALI

TASARIM BİLİM DALI

SIRÇALI MEDRESE MİHRABINDAKİ MOZAİK

ÇİNİLERİN TASARIMSAL İNCELEMESİ VE

KARATAY MEDRESESİNDEKİ BENZERLERİYLE

KARŞILAŞTIRILMASI

Abdulbaki ÜNAL

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Doç. Dr. Lale AVŞAR

(2)

T. C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Bilimsel Etik Sayfası

Ö ğ re n c in in

Adı Soyadı: Abdulbaki ÜNAL

Numarası: 134263002010

Ana Bilim / Bilim Dalı: Tasarım Ana Bilim Dalı / Tasarım Bilim Dalı Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora

Tezin Adı: Sırçalı Medrese Mihrabındaki Mozaik Çinilerin Tasarımsal İncelemesi Ve Karatay Medresesindeki Benzerleriyle Karşılaştırılması

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

(3)

T. C.

Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu

Ö ğ re n c in in

Numarası: 134263002010

Ana Bilim / Bilim Dalı: Tasarım Ana Bilim Dalı / Tasarım Bilim Dalı Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı: _{Doç. Dr. Lale AVŞAR}

Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan “Sırçalı Medrese Mihrabındaki Mozaik Çinilerin Tasarımsal İncelemesi Ve Karatay Medresesindeki Benzerleriyle Karşılaştırılması” başlıklı bu çalışma ……../……../…….. tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

Ünvanı, Adı Soyadı Danışman ve Üyeler

İmza

Doç. Dr. Lale AVŞAR Danışman

--- Üye

(4)

ÖNSÖZ

Orta Çağ İslam sanatında müstesna yere sahip Selçuklu Devri bıraktığı maddi ve manevi birikiminin yanı sıra oluştuğu topraklardaki kültüre kattıklarıyla da ünlüdür. İslam dünyasına yaşattığı Rönesans çağı kendini hem İran ve Orta Doğu hem de Anadolu coğrafyasında belli eder. Bu anlamda elimizde bulunan verilere baktığımızda Anadolu Selçuklu devletinin kültürel mirası mimarlık alanında biraz daha ağır başmaktadır. Bu nedenle Anadolu’daki Selçuklu yapıları Sanat Tarihi bilim dalının döneme ait en yoğun çalıştığı malzeme sayılabilir.

Selçuklu Dönemi Anadolu topraklarında Konya kentinin özel konumu başkent olma hüviyetiyle ilgilidir. Günümüze ulaşan Sırçalı, Karatay, İnce Minareli Medreseler, Alaeddin, İplikçi camileri, Sahip Ata külliyesi, Hoca Hasan, Tahir ve Zuhre mescidi gibi yapılar bir tarafından varlığıyla gurur vermekte, diğer taraftan ise ulaşamayanları düşündürmektedirler.

Selçuklu devri Konya mimarisinde taş ve tuğla işçiliğiyle adeta yarışan çini süsleme günümüze kadar çok sayıda araştırmalara konu olmuştur. “Sırçalı Medrese Mihrabındaki Mozaik Çinilerin Tasarımsal İncelemesi ve Karatay Medresesindeki Benzerleriyle Karşılaştırılması” başlıklı tez çalışmasında Sırçalı Medrese’nin eyvanında bulunan tek mihrap ele alınmış ve mukarnaslarındaki mozaik çinilerin geometrik dizilişi tasarım açısından incelenmiştir. Araştırma sonucunda ortaya çıkan veriler daha önce ele alınmış olan Karatay Medresesi çinileriyle yakın hususlar barındırdığı için bu benzerliklerin de tez kapsamına dahil edilmesi gerekli görülmüştür. Benzer konulu diğer araştırmalardan farklı olarak bu tezde mozaik çinilerin dizilişleri oluşturdukları çeşitli geometrik ağlar kapsamında ele alınmış, bu ağların geliştirme ve oluşturma süreci muhtemel şekli çeşitli versiyonlar vasıtasıyla canlandırılmağa çalışılmıştır. Zorlu hesaplamalar gerektiren ve adeta iz sürme şeklinde devam eden bu araştırmanın sonucunda Selçuklu mozaik çini tekniğinin kâğıt üzerindeki çizimlerinden başlayarak uygulama aşamasına kadar devam eden yapım süreci ince ayrıntılara kadar belirlenmiş ve uygulamalı olarak da tatbik edilmiştir.

(5)

Teşekkür

“Sırçalı Medrese Mihrabındaki Mozaik Çinilerin Tasarımsal İncelemesi ve Karatay Medresesindeki Benzerleriyle Karşılaştırılması” adlı tez konusunun seçilmesi ve sürdürülmesinde beni destekleyen, bilgi ve deneyimleriyle her konuda bana yol gösteren danışmanım Sayın Doç. Dr. Lale Avşar’a; tez çalışması süresince bilgi ve kaynaklar konusunda benden yardımlarını esirgemeyen Prof. E. Mezahir Avşar’a; ayrıca Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesinde teknik çalışmalar yapılırken her türlü yardım ve desteği sağlayan müze müdür ve çalışanlarına teşekkür ederim.

(6)

T. C.

Ö ğ re n c in in

Numarası: 134263002010

Ana Bilim / Bilim Dalı: Tasarım Ana Bilim Dalı / Tasarım Bilim Dalı Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı: _{Doç. Dr.Lale AVŞAR}

ÖZET

Türk kültüründe Selçuklu devri sosyal, politik, kültürel ve ekonomik yükseliş, Anadolu’nun İslamlaşması ve Orta Asya’dan göç eden Türkmen kabileler tarafından yurt edinmesiyle seçilmektedir. Bu süreç kapsamında Anadolu Selçuklu devletinin başkenti konumundaki Konya kenti yoğun imar faaliyetlerine sahne olmuş, saraylar, medreseler, cami ve mescitler inşa edilerek farklı şekillerde süslenmiştir. Bu eserlerden bir kısmı tarihin derinliklerinde yok olsa da, ayakta kalanlar Selçuklu sanat ekolünün güzelliği ve ihtişamını gözler önüne sermektedir.

Konya’nın Selçuklu yapıları arasında en bilinenlerden olan Sırçalı ve Karatay medreseleri zengin çini süslemeyle seçilmektedirler. Sayısız yayınlarda yer alan, incelenen ve tanıtılan bu çiniler arasında geometrik kompozisyona sahip süslemeler de az değildir. Kaynaklarda bu süsleme tarihsel arka plan, teknik ve malzeme açısından incelenmiş, mevcut geometrik düzenlerin tasarım yönünden incelenmesi ise henüz yapılmamıştır.

Tez çalışmasında Sırçalı Medrese eyvanındaki mihrabın mukarnaslarında yer alan 13 farklı mozaik çini düzenlemelerin tasarım aşamaları adım adım çizimleri yapılarak takip edilmiş ve Karatay Medresesi kapalı avlu pencere köşeliklerindeki mozaik çini düzenlemeler arasındaki benzer olanlarıyla karşılaştırılması yapılmıştır. Bu çalışmanın sonucunda ortaya çıkan veriler ve ölçümler sözü geçen panoların

(7)

aslına uygun şekilde tekrar yapılabileceğine imkân sağladığı gibi, Türk sanatında çok sevilen zorlu geometrik ağ düzenlemelerinin oluşum mantığına dair de önemli bilgi elde edilmiştir. Ayrıca her iki yapıda bulunan mozaik çini düzenlemeler tasarım açısından karşılaştırıldığında ortaya çıkan benzerlikler, mevcut süslemelerin ortak usta veya atölye tarafından üretilmiş olabileceği ihtimalini akla getirmiştir.

(8)

T. C.

Ö ğ re n c in in

Numarası: 134263002010

Ana Bilim / Bilim Dalı: Tasarım Ana Bilim Dalı / Tasarım Bilim Dalı Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı: _{Doç. Dr. Lale AVŞAR}

Tezin İngilizce Adı: The desing study of mosaic tiles in the altar of Sırçalı Madrasah and the comparison of them to the similar ones in Karatay Madrasa.

SUMMARY

In Turkish Culture Seljuk period is distinguished by social cultural and economic development, Islamization of Anatolia and Anatolia's becoming the home of Turkic tribes who migrated from the Central Asia. During this stretch Konya, being the capital of Anatolian Seljuk State, underwent immense architectural activities. Hence, palaces, madrasahs, mosques and mescids were built and decorated with different materials. Although some of them disappeared into the depths of history the survivors display the beauty and splendor of Seljuk artistic style.

Sircali Maddrasah and Karatay Madrasah which are among the best known Seljuk buildings in Konya are distinguished by their rich tile decorations. Among these tiles, which have been studied and inteoduced in numerous articles, there are a good number of them which portray geometric compositions. These decorations have been examined in terms of their subjects, their materials, their historical and technical aspects. However, they have not yet been examined in terms of their designs.

In this thesis study, the design stages of 13 in different mosaic teil compositions which take place on the stalactites of the iwans of the Sircali Madrasah have been observed step by step by drawings and were compared to the similar ones that take place on the inner yard window corners of the Karatay Madrasah. The data and the measurings that have come out from this study have enabled us to remake the above mentioned panels adhering to their original forms, as well as helping us find out about the formation processes of the difficult geometric net compositions that are of

(9)

the much favoured designs in Turkish art. In addition, it makes us think that the craftsmen of the two architectural buildings could be the same person when the tile compositions are compared in terms of their designs.

(10)

KISALTMALAR Cm: Santimetre Doç: Doçent Dr: Doktor Mm: Milimetre No: Numara Prof: Profesör

(11)

İÇİNDEKİLER

Bilimsel Etik Sayfası... i

Tez Kabul Formu... ii

Önsöz ... iii Teşekkür ... iv Özet ...v Summary ... vii Kısaltmalar ... ix İçindekiler ...x

Çizim Dizini ... xiv

Fotoğraf Dizini ... xxiv

1.GİRİŞ...1

1.1. Konunun Tanımı, Amacı ve Önemi...1

1.2. Yöntem...1

1.3. Ana Kaynaklar... 3

2. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİNDE SERAMİK SANATI VE MİMARİ SERAMİKLER ...6

2.1. Mimari Seramiklerde Kullanılan Yapım ve Süsleme Teknikleri ...7

2.1.1. Sırlı ve Sırsız Tuğla Tekniği ...7

2.1.2. Levha Çini Tekniği ...7

2.1.3. Kalıp Şekillendirme Tekniği...8

2.1.4. Mozaik Çini Tekniği ...8

2.1.5. Minai Süsleme Tekniği ...8

2.1.6. Sır Altı Süsleme Tekniği ...8

2.1.7. Lüster (Perdah) Süsleme Tekniği...9

2.1.8. Sır Kazıma Tekniği ...9

2.2. Günümüze Ulaşmış Selçuklu Dönemi Çini Süslemeli Konya Yapılarından Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi...9

2.2.1. Sırçalı Medrese...9

2.2.1.1. Ana Eyvan Mihrabı...11

2.2.2. Karatay Medresesi...13

(12)

3. SIRÇALI MEDRESE MİHRABININ MUKARNASLARINDAKİ MOZAİK ÇİNİLERİN TASARIMSAL İNCELEMESİ...17 3.1. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 1 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...18 3.2. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 2 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...23 3.3. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 3 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...28 3.4. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 4 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...33 3.5. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 5 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...36 3.6. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 6 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...41 3.7. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 7 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...47 3.8. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 8 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...53 3.9. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 9 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...59 3.10. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 10 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...65 3.11. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 11 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...70 3.12. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 12 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...77 3.13. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 13 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...83 3.14. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 14 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi ...91

(13)

4. SIRÇALI MEDRESE MİHRABININ KAVSARA BÖLÜMÜ MUKARNASLARINDAKİ MOZAİK ÇİNİLERE BENZEYEN KARATAY

MEDRESESİ KAPALI AVLU PENCERE KÖŞELİKLERİNDEKİ

MOZAİK ÇİNİLERİN TASARIMSAL İNCELEMESİ...96 4.1. Karatay Medresesi Kapalı Avlu 4 Numaralı Pencere Alınlığı Çini Düzenlemesi ...96 4.2. Karatay Medresesi Kapalı Avlu 6 Numaralı Pencere Alınlığı Çini Düzenlemesi ...99 4.3. Karatay Medresesi Kapalı Avlu 7 Numaralı Pencere Alınlığı Çini Düzenlemesi ...102 4.4. Karatay Medresesi Kapalı Avlu 8 Numaralı Pencere Alınlığı Çini Düzenlemesi ...105 4.5. Karatay Medresesi Kapalı Avlu 10 Numaralı Pencere Alınlığı Çini Düzenlemesi ...109 5. SIRÇALI MEDRESE MİHRABINDAKİ MOZAİL ÇİNİLER İLE

KARATAY MEDRESESİ KAPALI AVLU PENCERE

KÖŞELİKLERİNDEKİ MOZAİK ÇİNİLERİN TASARIM AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI ...113 5.1. Sırçalı Medrese Mihrabının Kavsaralı Bölgesindeki 7 Numaralı Alan Mozaik

Çini Düzenlemesi İle Karatay Medresesi Kapalı Avlu 4 Numaralı Pencere Alınlığının Karşılaştırılması...115 5.2. Sırçalı Medrese Mihrabının Kavsaralı Bölgesindeki 8 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi İle Karatay Medresesi Kapalı Avlu 10 Numaralı Pencere Alınlığının Karşılaştırılması...116 5.3. Sırçalı Medrese Mihrabının Kavsaralı Bölgesindeki 9 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi İle Karatay Medresesi Kapalı Avlu 7 Numaralı Pencere Alınlığının Karşılaştırılması………...…….117 5.4. Sırçalı Medrese Mihrabının Kavsaralı Bölgesindeki 10 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi İle Karatay Medresesi Kapalı Avlu 8 Numaralı Pencere Alınlığının Karşılaştırılması...118

(14)

5.5. Sırçalı Medrese Mihrabının Kavsaralı Bölgesindeki 12 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi İle Karatay Medresesi Kapalı Avlu 6 Numaralı Pencere Alınlığının Karşılaştırılması...120 6. SONUÇ...122 7. KAYNAKLAR...126

(15)

ÇİZİM DİZİNİ

Çizim-1: Sırçalı Medrese mihrabı ...13

Çizim-2: Karatay Medresesi kapalı avlu havalandırma penceresi...16

Çizim-3: Sırçalı Medrese mihrabının mukarnasları...17

Çizim-4: Birinci Aşama ...19

Çizim-4: İkinci Aşama ...20

Çizim-4: Üçüncü Aşama ...20

Çizim-4: Dördüncü Aşama ...20

Çizim-4: Beşinci Aşama...21

Çizim-4: Altıncı Aşama...21

Çizim-4: Ölçülendirme ...22

Çizim-5: Dördüncü Aşama...25

Çizim-5: Yedinci Aşama ...26

Çizim-5: Sekizinci Aşama ...27

Çizim-6: Beşinci Aşama ...31

(16)

Çizim-8: Birinci Aşama...37

Çizim-8: Sekizinci Aşama...39

Çizim-8: Dokuzuncu Aşama ...39

Çizim-8: Onuncu Aşama...40

Çizim-8: On Birinci Aşama ...40

Çizim-9: Altıncı Aşama ...44

(17)

Çizim-9: Onuncu Aşama ...45

Çizim-9: On İkinci Aşama ...45

Çizim-9: On Üçüncü Aşama ...46

Çizim-9: On Dördüncü Aşama ...46

Çizim-10: Yedinci Aşama...50

Çizim-11: İkinci Aşama...54

(18)

Çizim-11: On İkinci Aşama...57

Çizim-11: On Beşinci Aşama...57

Çizim-11: On Altıncı Aşama ...58

Çizim-11: Ölçülendirme...58

Çizim-12: On Üçüncü Aşama...63

Çizim-12: On Dördüncü Aşama...63

(19)

Çizim-13: Üçüncü Aşama...66

Çizim-14: Üçüncü Aşama...71

Çizim-14: Dokuzuncu Aşama...73

Çizim-14: On İkinci Aşama...74

(20)

Çizim-14: On Beşinci Aşama...74

Çizim-14: On Yedinci Aşama ...75

Çizim-14: On Sekizinci Aşama ...75

Çizim-14: On Dokuzuncu Aşama ...75

Çizim-15: Dokuzuncu Aşama...80

Çizim-15: On Birinci Aşama...80

Çizim-15: On Üçüncü Aşama...81

(21)

Çizim-16: On Dördüncü Aşama...87

Çizim-16: On Beşinci Aşama ...87

Çizim-16: On Yedinci Aşama ...88

Çizim-16: On Sekizinci Aşama ...88

Çizim-16: On Dokuzuncu Aşama ...88

Çizim-16: Yirminci Aşama ...89

Çizim-16: Yirmi Birinci Aşama ...89

Çizim-16: Yirmi İkinci Aşama...89

Çizim-16: Yirmi Üçüncü Aşama...89

Çizim-16: Ölçülendirme...90

(22)

Çizim-17: Altıncı Aşama ...93 Çizim-17: Yedinci Aşama ...93 Çizim-17: Sekizinci Aşama ...94 Çizim-17: Dokuzuncu Aşama ...94 Çizim-17: Onuncu Aşama ...94 Çizim-17: On Birinci Aşama ...94 Çizim-17: On İkinci Aşama ...95 Çizim-17: On Üçüncü Aşama ...95 Çizim-17: Ölçülendirme ...95 Çizim-18: Birinci Aşama ...97 Çizim-18: İkinci Aşama ...97 Çizim-18: Üçüncü Aşama ...97 Çizim-18: Dördüncü Aşama ...97 Çizim-18: Ölçülendirme ...98 Çizim-19: Birinci Aşama...100 Çizim-19: İkinci Aşama ...100 Çizim-19: Üçüncü Aşama ...100 Çizim-19: Dördüncü Aşama ...100 Çizim-19: Beşinci Aşama ...101 Çizim-19: Altıncı Aşama ...101 Çizim-19: Yedinci Aşama ...101 Çizim-19: Sekizinci Aşama...101 Çizim-19: Ölçülendirme ...102 Çizim-20: Birinci Aşama ...104 Çizim-20: İkinci Aşama ...104

(23)

Çizim-20: Üçüncü Aşama ...104 Çizim-20: Dördüncü Aşama...104 Çizim-20: Ölçülendirme ...105 Çizim-21: Birinci Aşama ...107 Çizim-21: İkinci Aşama ...107 Çizim-21: Üçüncü Aşama ...108 Çizim-21: Dördüncü Aşama ...108 Çizim-21: Beşinci Aşama ...109 Çizim-21: Altıncı Aşama ...109 Çizim-21: Yedinci Aşama ...109 Çizim-21: Ölçülendirme ...109 Çizim-22: Birinci Aşama ...111 Çizim-22: İkinci Aşama ...111 Çizim-22: Üçüncü Aşama ...112 Çizim-22: Dördüncü Aşama ...112 Çizim-22: Beşinci Aşama ...112 Çizim-22: Ölçülendirme ...112 Çizim-23: Sırçalı Medrese Mihrap Mukarnasları ...113 Çizim-24: Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi’ndeki Benzeyen Geometrik Çini Tasarımların Şeması...114 Çizim-25: ...115 Çizim-26: ...115 Çizim-27: ...117 Çizim-28: ...117 Çizim-29: ...118 Çizim-30: ...118

(24)

Çizim-31: ...119 Çizim-32: ...119 Çizim-33: ...121 Çizim-23: ...121

(25)

FOTOĞRAF DİZİNİ Fotoğraf -1...10 Fotoğraf -2... 11 Fotoğraf -3...12 Fotoğraf -4...14 Fotoğraf -5...15 Fotoğraf -6...16 Fotoğraf -7...18 Fotoğraf -8...23 Fotoğraf -9...28 Fotoğraf -10...33 Fotoğraf -11...36 Fotoğraf -12...41 Fotoğraf -13...47 Fotoğraf -14...53 Fotoğraf -15...59 Fotoğraf -16...65 Fotoğraf -17...70 Fotoğraf -18...77 Fotoğraf -19...83 Fotoğraf -20...91 Fotoğraf -21...96 Fotoğraf -22...99 Fotoğraf -23...103 Fotoğraf -24...106 Fotoğraf -25...110

(26)

Fotoğraf -26...114 Fotoğraf -27...115 Fotoğraf -28...115 Fotoğraf -29...116 Fotoğraf -30...116 Fotoğraf -31...117 Fotoğraf -32...117 Fotoğraf -33...119 Fotoğraf -34...119 Fotoğraf -35...120 Fotoğraf -36...120

(27)

1. GİRİŞ

1.1. Konunun Tanımı, Amacı ve Önemi

Konunun Tanımı: Bu çalışmada Sırçalı Medrese mihrabının

mukarnaslarındaki ve Karatay Medresesi pencere panolarındaki geometrik çini süslemelerin tasarım aşamaları incelenmiştir. Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi’nde incelemesi yapılan geometrik çini örneklerin benzer olanlarının karşılaştırılması yapılmıştır. Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi’ndeki çini örnekleri o dönemdeki çini süslemeciliğinin ulaştığı en parlak şeklini temsil eder. Baklava, üçgen, daire gibi sade geometrik formlardan oluşan ve monokrom sırlı düz plakalardan kesilerek duvara monte edilen modüllerin sonsuz geometrik ağlar oluşturduğunu görüyoruz. Çeşitli kompozisyonlar şeklindeki bu ağların tasarım aşamaları zorlu ve hendese bilgisi gerektiren işlemden ibarettir. Tez araştırmasında bu süreç canlandırılmaya çalışılmıştır.

Çalışmanın Amacı ve Önemi: Sırçalı Medrese mihrabının mukarnaslarındaki ve Karatay Medresesi pencerelerinin çini panolarındaki geometrik motifleri tasarım açısından incelemektir. Bu tasarımlar hangi basit formlarla başlayıp, hangi aşamalardan geçerek sonuca nasıl ulaşıldığı çizimlerle tespit edilmeye çalışılmıştır. Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi’nde incelenen çini geometrik düzenlemelerin bir kısmında benzerlikler tespit edilmiş olup, benzer olan geometrik düzenlemeler karşılaştırılmıştır. Birçok kez incelenerek çeşitli yayınlara konu olan bu çinilerin hiçbir zaman geometrik tasarım açısından irdelenmediği çalışmanın önemini teşkil eder ve zamanlaması açısından değerini artırır.

1.2. Yöntem

Çalışmada Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi ziyaret edilmiş, çini panoların fotoğrafları izin alınarak çekilmiş, eskiz çizimleri yapılmış ve bilgisayar ortamına aktarılarak vektörel çizim programı Corel Draw ile düzenlenmiştir. Ayrıca yerli ve yabancı kaynaklar taranarak Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi’ndeki çini süslemelerle ilgili bilgiler özetlenerek metne aktarılmıştır.

(28)

“Sırçalı Medrese Mihrabındaki Mozaik Çinilerin Tasarımsal İncelemesi ve Karatay Medresesindeki Benzerleriyle Karşılaştırılması” başlıklı bu çalışma beş bölümden oluşmaktadır.

Birinci bölümde, Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi mozaik çini örneklerinin dönemi en iyi şekilde temsil ettiklerini ve bu çini örneklerin baklava, üçgen, daire ve dörtgen gibi basit parçalardan oluştuğundan bahsedilmiştir. Bu parçalardan farklı birçok kompozisyon oluşturulabildiği ve dizilimin oluşabilmesi için ise ustanın iyi bir geometri bilgisinin olması gerekliliğine değinilmiştir. Kompozisyonlar oluşurken basit formlarla başlayıp, hangi aşamalardan geçerek sonuca nasıl ulaşıldığı yani tasarım aşamalarından bahsedilmiştir. Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi’ndeki geometrik mozaik çini örneklerinin karşılaştırılması yapıldığı, bir kısmının birebir benzerlik taşıdığı ve bundan dolayı da iki mimarinin de ustalarının aynı olabileceğinden bahsedilmiştir.

İkinci bölümde, Anadolu Selçuklu Devleti’nde seramik sanatının gelişim sürecinden ve mimari seramiklerden bahsedilmiştir. Mimari seramiklerde uygulanan yapım ve süsleme tekniklerinden bahsedilmiş ve tekniklerin açıklaması yapılmıştır. Günümüze ulaşmış ve bu tekniklerin uygulandığı Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi hakkında bilgiler verilmiştir.

Üçüncü bölümde, Sırçalı Medrese ana eyvan mihrabının mukarnaslarındaki geometrik motifler incelenmiştir. Mihrabın yukardan aşağıya çoğalarak alt alta sıralanan beş sıra mukarnas sırasının birinci, dördüncü ve beşinci sıraları kendi sırasındaki dizilimlerine göre tasarımları incelenmiştir. İkinci ve üçüncü sıralar tamamen dökülmüş olduğu için incelenememiştir. Mukarnaslar içinde bir kısmı aynalı olarak tasarlandığı için yani aynı mukarnastan ikişer tane bulunduğundan sadece bir tanesi incelenmiştir. Mukarnaslardaki geometrik motiflerin tasarım aşamaları, motifin çıkış noktası olan en basitten motifin son haline kadar bütün aşamalar çizimleri yapılarak gösterilmiştir. Ayrıca motifi oluşturan modüller ölçülendirilmiştir. Son olarak ölçülendirilen modüller ve motiflerin genel görünümlerinin çizimleri yapılarak görsel hale getirilmiştir.

(29)

Dördüncü bölümde Sırçalı Medrese mihrabının kavsara bölümü mukarnaslarındaki mozaik çinilere benzeyen Karatay Medresesi kapalı avlu pencere köşeliklerindeki mozaik çinilerin incelemesi yapılmıştır. Benzeyen motifler beş adet olduğu için sadece beşi incelenmiştir.

Beşinci bölümde Sırçalı Medrese Mihrabındaki mozaik çiniler ile Karatay Medresesi kapalı avlu pencere köşeliklerindeki mozaik çinilerin tasarım açısından karşılaştırılması yapılmıştır.

Tezdeki bütün fotoğraflar kendi çekmiş olduğum kişisel arşivimden eklenmiştir. Çizimler ise vektörel çizim programında çizmiş olduğum kendime ait çizimlerdir.

1.3. Ana Kaynaklar

Araştırma kapsamında, “Sırçalı Medrese Mihrabındaki Mozaik Çinilerin Tasarımsal İncelemesi ve Karatay Medresesindeki Benzerleriyle Karşılaştırılması” konusu ele alınmıştır. Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi ile ilgili daha önce yapılan araştırmalarla alakalı yayınlardan;

Lale Avşar, Mezahir Ertuğ Avşar (2017), “Selçuklu Seramik Sanatında Kalıp

Kabartma” adlı kitabında öncelikle Türk Kültürüne ait tarihi dönemlerin en önemlisi

Selçuklular döneminin olduğuna vurgu yapılmıştır. Selçuklu sanatının İslam Sanatı ile bütünleşmesinden ve bu bütünleşmeden ortaya çıkan şaheserlerin oluşturduğu olumlu ve olumsuz algılardan bahsedilmiştir. Bir diğer konu ise Selçuklu seramik imalatına atölye içinden bakarak, ustaların gerçekleştirdiği tatbiki ve sanatsal uygulamalara değinilerek tanımlamalar yapılmıştır.

Yaşar Erdemir (2009), “Sırçalı Medrese Mezar Anıtları Müzesi” adlı kitabında Sırçalı Medrese’nin konumu ve bugünkü durumu, yapıyla ilgili yayınlar, yaptıranı, tarihi, ustası, vakfiyesi ve vakıfları, eski durumu, bakım ve onarımları, teşkilatı, eğitim-öğretimi hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra medresenin taç kapısı, dış ve iç görünüşü, bölümleri ayrı ayrı açıklanarak türbesiyle beraber, röleveleri alınıp, plan ve kesitleri çizilmiştir.

(30)

Doğan Kuban (2002), “Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı” adlı kitabında Selçuklu tarihi, toplum yapısının yanısıra mimari yapılar ve mimaride bezeme ile el sanatları hakkında kronolojik bir bilgi sunmaktadır.

Oktay Aslanapa (1984), “Türk Sanatı” adlı kitabında bütün Türk sanatı ve mimarisini içine almıştır. Kitabın büyük bir kısmı mimariye ayrılmış olup, cami, medrese, türbe, hamam, kale, kervansaray, saray ve çeşmeler, taş ve alçı kabartmalar gibi konular yanında, çini ve seramik, maden işleri, halı, kumaş, minyatür ve hat sanatı gibi sanatlara da yer verilmiştir. Genel olarak, Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı sanatına yer verilmiştir.

Hüseyin Köroğlu (1999), “Konya ve Anadolu Medreseleri” adlı kitabında, Konya da Anadolu Selçuklularının, beyliklerin ve Osmanlıların yapmış olduğu tarihi eserleri; bununla birlikte camileri, ilim ve öğretim kurumlarını yani medrese ve mektepleri tanıtır. Müslüman olan ilk Türk Devleti ve kurmuş olduğu medreselerden, yetiştirdiği kültür ve ilim adamlarından bahsedilmektedir. Anadolu da hüküm süren Selçuklu ve Beylikler döneminde yapılan medreseler anlatılmıştır.

Aptullah Turan (1969), “Anadolu Medreseleri” adlı kitabında Anadolu’daki medreselerin kısaca tarihi, banisi, mimari özellikleri ve dekorasyonu hakkında bilgiler vermiştir. Binanın ana yapısı ve öğrenci hücreleri hakkında araştırmalar yaparak yorumlamış ve bu konuda geniş bilgiler vermiştir. Ayrıca medreselerin mimarisi hakkında yeni öngörülerde bulunmuştur.

Metin Sözen (1972), “Anadolu Medreseleri ve Beylikleri Devri” adlı kitabında Anadolu medreselerinin siyasi tarihi, banisi, mimarisi, vakfiyeleri ve hangi amaçla kullanıldıkları hakkında ayrıntılı bilgiler vermiştir. Anadolu’daki medreseleri, kapalı medreseler, bir kısmı ayakta olan medreseler ve kaynaklardan bilinen medreseler olarak üç grupta incelemiştir. Böylelikle Anadolu’daki bütün medreseler hakkında bilgiler vermiştir. Karatay Medresesini Anadolu’daki kapalı medreseler içinde en güzeli olarak değerlendirmiştir.

Yaşar Erdemir (2009), “Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesi” adlı kitabında Karatay Medresesi’ni bütün yönleriyle ele almıştır. Karatay Medresesi’nin

(31)

adı, yaptıranı, tarihi, ustaları, medresenin faaliyetleri, restorasyonları ve vakıfları hakkında bilgiler vermiştir. Medresenin mimari özellikleri, iç ve dış dekorasyonunu fotoğraflar ve çizimlerle geniş bir şekilde ele alınmıştır. Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesi olarak kullanıldığı için, müzede bulunan tarihi çini eserler hakkında da bilgiler verilmiştir.

(32)

2. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİNDE SERAMİK SANATI ve MİMARİ SERAMİKLER

Orta Asya Türkistan Bölgesi kültür ve sanat mirasını devralan Selçuklu, hem yöneticilerinin hem de halkın sanata olan ilgisi sayesinde sanatı belirli bir kalıba sokmamış ve sürekli geliştirerek ilerletmiştir (Avşar M. ve Avşar L., 2017: 10). Bu gelişim geçmiş kültür birikimlerinin üzerine bilim ve teknolojinin, malzeme ve araç gereçlerin tarihsel süreçte gelişmesi ve sayısız tecrübeler eklenerek oluşmuştur (Avşar M. ve Avşar L., 2015: 106). Selçuklu sanatı tüm İslam kültürünü de derinden etkileyerek yerleşmiş, kendini minyatür sanatı, maden işçiliği, taş ve ahşap oymacılığı, çini ve seramik sanatı gibi pek çok dalda göstermiştir (Hillenbrand, 2005: 90). Selçuklu sanatı alanlarının tamamında gelişme olduğu halde, özellikle seramik sanatında çığır açılmıştır.

Seramik sanatında Anadolu Selçuklu Devleti büyük ve sürekli gelişimini devam ettirerek günümüzde bile bütün dünyayı kendine hayran bırakan mimari seramik eserler ortaya koymuşlardır. Selçuklu seramik sanatında mimariye uygulanan seramikler “kaşi”, kap-kacak olarak yapılanlar ise “evani” olarak adlandırılmıştır (Avşar M. ve Avşar L., 2014: 4). Anadolu Selçuklu seramik sanatı büyük gelişimini kaşi denilen mimari seramik alanında göstermiştir.

Merkezi yönetimin güçlenmesiyle hızlı bir şekilde imarlaşan Anadolu Selçuklu Devleti, yapmış olduğu birçok mimarinin iç mekân duvarlarını çeşitli tekniklerde yapılan seramiklerle kaplamışlardır. Mimarinin iç mekânındaki duvarların konumuna göre tasarımlar yapılmıştır. Köşk ve saraylarda farklı, dini yapılarda farklı tasarım ve uygulamalar yapılmıştır. Bu mimari yapılarda çeşitli geometrik şekillerde yapılmış düz seramik plakalar, kesme seramik parçalarından oluşturulan mozaik çiniler, kalıplama yöntemiyle yapılan kabartılı seramik parçalar yapılan proje dahilinde duvarlara uygulanmıştır.

Anadolu Selçuklu mimarisine uygulanan seramiklerin büyük bir kısmını geometrik motifler oluşturmaktadır. Bu durum hem dini yapılarda hem de sivil yapılarda geçerlidir. Dini yapılarda bitkisel motifler geometrik motiflerden sonra önem arz ederken saray ve köşklerde ise insan, hayvan ve bitkisel motifler önem arz

(33)

etmektedir. Son olarak mozaik tarzında ve kabartılı şekilde küfi ve makıli yazılar yer almaktadır.

Anadolu Selçuklu mimarisinde uygulanan seramiklerde, minai tekniği dışındaki diğer tekniklerde turkuaz, kobalt mavisi, patlıcan moru ve bağlayıcılık görevi olan alçının beyazı kullanılmıştır. Turkuaz mavisi her zaman ön planda tutulmuş, diğer kobalt, patlıcan moru ve alçı beyazı turkuaz mavisinin yanında yardımcı bir renk, çerçeve yada kontur olarak kullanılmıştır. Bu sebepten dolayı eserlere geniş açıdan bakıldığında ilk göze çarpan genel bir turkuaz rengidir. Minai tekniğinde ise sır altında ve sır üstünde yedi renk kullanılmıştır.

2.1. Mimari Seramiklerde Kullanılan Yapım ve Süsleme Teknikleri 2.1.1. Sırlı ve Sırsız Tuğla Tekniği

Selçuklu mimarisinde yapım elemanı olarak kullanılan tuğla aynı zamanda dekorasyon elemanı olarak da kullanılmıştır. Bundan dolayı tuğlalar mimaride hem işlevsellik hem de görsellik sağlamışlardır. Tuğlalar mimaride yatay, dikey ve çapraz bir şekilde dizilimleri yapılarak ritmik görseller elde edilmiştir.

Sırlı tuğla, tasarıma göre bir veya iki yüzeyinin yani duvarın yüzeyine denk gelecek yüzeylerin istenilen renkli sırla kaplanmasıyla oluşturulur. Sırsız tuğla, tuğlanın hiçbir yüzeyine sır uygulaması yapılmayan tuğladır.

Tasarıma göre sırlı ve sırsız tuğlaların dizilimi yapılarak uygulanan mekana güzel bir görsellik kazandırır. Bu görsellik genellikle kûfi yazı yada Türk kilim motiflerine benzeyen şekillerdedir. Bu teknik hem dış mekan hem de iç mekanda uygulanan bir tekniktir (Atagün, 2010: 16 ).

2.1.2. Levha Çini Tekniği

Hazırlanan çini çamurunun hamur kıvamındayken, kare, altıgen, yıldız ve haçvari şekillerde kalıplama veya kenarlarının kesilmesi yöntemiyle plakalar oluşturulur. Bu plakalar seramik boyalarıyla boyanır ya da tek renk renkli sırla renklendirilir ve pişirilir. Kullanıma hazırlanan seramik plakalar duvarda boşluk kalmayacak şekilde dizilimleri yapılarak duvara yapıştırılır (Arık, 2007: 15 ).

(34)

2.1.3. Kalıp Şekillendirme Tekniği

Tasarlanan bir çizime göre çamur ya da alçıdan boyutlu model yapılır ve bu modelin alçıdan kalıbı alınır. Hamur kıvamında çamur hazırlanarak kalıba basılır ve boyutlu seramik elde edilir. Kalıptan çıkan seramik rutuşlanarak kurutulur ve pişirilir. Elde edilen pişmiş boyutlu seramik istenilen renkli sırla sırlanarak tekrar pişirilir.

2.1.4. Mozaik Çini Tekniği

Tek renkte üretilmiş olan çini levhalar tasarlanan motife göre kesme yöntemiyle kesilerek modüller oluşturulur. Hazırlanan modüller düz bir zeminde sırlı yüzeyler alta gelecek şekilde tasarıma göre dizilimleri yapılır. Bağlayıcılık görevi gören alçı hazırlanarak dizilimin üzerine dökülür ve mozaik çini pano elde edilir (Öney, 1992: 96). Mozaik çinide genel olarak kullanılan renkler, turkuaz, kobalt, patlıcan morudur. Alçı bağlayıcı özelliğinin yanında dördüncü bir renk olarak kullanılmıştır.

2.1.5. Minai Süsleme Tekniği

Selçuklularda sır altı, sır üstü ve sır içi tekniğinin bir arada kullanılmasıyla ortaya çıkan bir tekniktir. Yüksek sıcaklıkta oluşan renkler sır altına uygulanır ve fırınlanır. Sır üstüne düşük sıcaklıkta oluşan renkler uygulanır ve tekrar fırınlanır. Bu tekniğin en önemli özelliği sır altı, sır içi ve sır üstünde yedi renk uygulanmasıdır. Minai tekniğinin gelişimi, geçmiş kültür birikimlerinin üzerine, bilim ve teknolojinin, malzeme ve araç gereçlerin tarihsel süreçte geliştirilmesi ve sayısız tecrübeler eklenerek oluşmuştur (Erdem, 2011: 21).

2.1.6. Sır Altı Süsleme Tekniği

Pişmiş seramik üzerine tasarlanan motifler seramik boyaları ile motifler oluşturulur, daha sonra şeffaf veya şeffaf renkli sırla sırlanarak pişirilmesiyle elde edilir. Selçuklu bıkmadan, usanmadan, heyecanla ve özgürce yaptığı araştırmalar ve denemeler sonucu sır altında da yeni bir teknik geliştirmiştir. Bu teknik, sır altında

(35)

sabit duran oksitlerin yanında yayılabilen oksitlerde kullanarak seramik üzerinde sulu boya etkisi oluşturmuştur (Avşar, 2015: 103).

Çini üzerinde metal parlaklığı elde etmek için yapılan bir tekniktir. Seramik plaka renkli veya şeffaf sırla pişirilir ve plakanın sır üstüne tasarlanan motifin lüster boya ile uygulanıp tekrar pişirilmesiyle elde edilir (Şahin, 1963: 28 ).

2.1.7. Lüster (Perdah) Süsleme Tekniği

Çini üzerinde metal parlaklığı elde etmek için yapılan bir tekniktir. Seramik plaka renkli veya şeffaf sırla pişirilir ve plakanın sır üstüne tasarlanan motifin lüster boya ile uygulanıp tekrar pişirilmesiyle elde edilir (Şahin, 1963: 28 ).

2.1.8. Sır Kazıma Tekniği

Selçuklularda rumî ve lotus gibi kavisli çizgileri olan bitkisel motiflerin mozaik tekniğinde yapılamadığı için geliştirilmiş bir tekniktir. Tek renkli sırlı plakanın sırının tasarıma göre plaka üzerinden kazınması ile bu teknik oluşur. Kazıma bazen motifin kendisini oluşturur, bazen de motifin etrafı kazınır (Ayduslu, 2013: 12). Bu teknik mozaik tekniğiyle beraber duvara uygulandığı için ve kazınan yerlerin alçının renginde olmasından dolayı mozaik tekniğinde yapılmış gibi bir algı oluşturur.

2.2. Günümüze Ulaşmış Selçuklu Dönemi Çini Süslemeli Konya Yapılarından Sırçalı Medrese ve Karatay Medresesi

2.2.1. Sırçalı Medrese Tarihi ve Konumu

Medrese bugün Meram ilçesinin Gazi Alemşah Mahallesi’nde, Alaaddin Tepesi’nin güneyinde Sahip Ata Camii’ne giden ve kendi adını taşıyan Sırçalı Medrese Sokağı üzerinde yer almaktadır (Erdemir, 2009: 12). Musluhiye Medresesi olarak da bilinen Sırçalı Medrese’nin yapım tarihi ile yapan ve yaptıranı kitabelerinde yazılıdır (Erdemir, 2009: 28). Medresenin taç kapısındaki kitabeden II.Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde H. 640 / M. 1242 – 1243 yılında Bedreddin Muslih tarafından Hanefi Mezhebi’ne göre hareket eden fıkıh âlimleri ve talebeleri için yaptırıldığı okunmaktadır (Doğan, 2013: 435). Sırçalı Medrese Anadolu’daki

(36)

çinili medreselerin ilk ve en önemli medreselerinden biridir. Sırçalı ismini de bundan dolayı almıştır. Medresenin içinin her tarafı çini kaplama iken maalesef önemli bir kısmı bozulmuştur (Arabacı, 1998: 198).

Mimarisi ve Ustası

Sırçalı Medrese doğu - batı konumunda yerleştirilmiş dikdörtgen ve simetrik bir plan şemasına sahiptir (Yıldız, 2003: 64). Konya’da iki katlı ve eyvanlı medreselerden abidevi bir yapıdır. Bu medrese klasik Selçuklu medreselerinin ilk örnekleri arasında yer alır (Aslanapa, 1984: 147).

Fotoğraf 1: Sırçalı Medrese mimari planı.

E-kaynak: https://okuryazarım.com/konya-sircali-medrese/, Erişim tarihi 23.11.2018

Sırçalı Medrese, taç kapı, türbe, avlu, eyvan ve revaklardan oluşur (Köroğlu, 1999: 69). Günümüze sadece giriş bölümü ve ana eyvanla yanındaki odaları kalmıştır. Giriş eyvanı, avluyu çevreleyen revak açıklığı ile vurgulanmıştır (Kuban, 2002: 192). Portal ve ön cephede muntazam kesme taş kullanılmış, diğer duvarları gayri muntazam taşlarla örülmüştür. İç kısımda ise revak ayaklarının dışında tuğla ağırlıklı bir malzeme dikkati çekmektedir (Erdemir, 2009: 46). Mekânların yerleştirilişi büyük bir uyum içindedir (Karpuz, 2001: 59). Avlunun yanlarında dikdörtgen ayakların taşıdığı üç taraftan kemerli revaklar bulunmaktadır. Batısında ana eyvan ve kubbeli odalar, kuzey ve güneyinde öğrenci hücreleri, doğu tarafında ise giriş eyvanı ile türbe ve diğer servis mekânları yer almaktadır (Erdemir, 2009: 66). Sırçalı medresenin avluya bakan bütün yüzeylerin, ana eyvanın tamamının ve

(37)

avlunun yanlarında bulunan revakların mozaik çini ile kaplı olma ihtimali şuan duvarlarda bulunan örneklerden anlaşılmaktadır.

Fotoğraf 2: Sırçalı Medrese avlusu.

E-kaynak: https://okuryazarim.com/konya-sircali-medrese/, Erişim tarihi 23.11.2018

Eyvan kemerinin içinde sağda ve solda aynalı olarak mozaik çini ile Farsça yazılmış iki adet kitabeden soldaki yerinde dururken sağdaki Almanya’da Berlin Müzesi’nde sergilenmektedir. Soldaki kitabe de “Amele Muhammed ibn Muhammed ibn Osman el Benna el Tusî” olarak mimarın adı yazılıdır. Sağdaki ve şu anda Almanya’da sergilenen kitabede “Yaptığım eserin dünyada eşi yoktur, ben baki değilim, bu eser hatıra olarak bakidir” deniyor (Aslanapa, 1984: 147). Bu kitabeleri yazan ve mimariye montajını yapan aynı kişi olmalıdır. Dolayısıyla bu iki kitabe hem mimar hem de mimarinin dekorasyonunu yapan kişi aynı kişinin olabileceğine işaret etmektedir.

2.2.1.1. Ana Eyvan Mihrabı

Sırçalı Medrese’nin ana eyvanı ve mihrabı çini mozaik süslenerek Selçuklu çini sanatının en güzel örneklerinden olmuştur (Karpuz, 2001: 59). Mihrap eyvanın solundaki duvarın tam ortasındadır. Mihrap, etrafını çevreleyen bordürlerle birlikte cepheden genişlik 232 cm. ve yükseklik 280 cm.’dir. 115 cm. yükseklikteki mukarnas kavsarasının içinde 20-22 cm. yükseklikte beş mukarnas sırası vardır. Alttaki iki sıra ile tepedeki kısmen orijinal kalabilmiş aradakilerin çinileri dökülmüştür (Erdemir, 2009: 83-84). Mukarnas sıralarının ikisinde de ortadan

(38)

kenarlara doğru aynalı bir mukarnas dizilimi yapılmıştır. Alttan ilk sırada ortaya bir mukarnas dizilimi ve hemen yanlarına aynalı olarak yeni dizilimden birer tane, tekrar onlarında yanına aynalı yeni bir dizilim yapılarak sona kadar aynı sıralama devam etmiştir. Alttan ikinci sırada ise ortaya ve yan yana iki adet aynı tasarımdan yerleştirilmiş, hemen yanlarına farklı dizilimden sağlı sollu aynalı olarak mukarnaslar yerleştirilerek sona kadar bu şekilde devam etmiştir. Aradaki iki mukarnas sırası mozaik çinileri döküldüğü için günümüze ulaşamamıştır. En üstteki tek mukarnasın üç dilimli bir tasarımı vardır. Bu mukarnasın üç diliminde de bir modülden oluşan ve dizilimi aynı olan mozaik çini yapılmıştır.

(39)

Çizim 1: Sırçalı Medrese mihrabının çizimi.

Medresenin iç mekânda uygulanan çinilerde ve mihrabın çinilerinde renk olarak turkuaz, kobalt mavisi, patlıcan moru ve beyaz olarak alçı kullanılmıştır. Çini renkleri genelde mavi ağırlıklı kullanılmıştır. Mavi renk göze ve gönle hoş gelen ve ferahlık sağlamanın yanında hoşnutluk, iyi niyet, merhamet, açık sözlülük, dürüstlük, esneklik, yumuşak başlılık, anlaşma, işbirliği ve huzuru çağrıştırır. Aynı zamanda mavinin tonları, içinde özgürlük ve uyum taşıyan, ciddi olmaya ve kapsamlı düşünmeye sevk eden algıyı artırıcı bir renktir (Özdemir, 2005: 391-402).

2.2.2. Karatay Medresesi Tarihi, Konumu ve Mimarisi

Anadolu Medreseleri içinde çok tanınmış birkaç medreseden biri olan Karatay Medresesi, Alaaddin Tepesi’nin eteğinde Kemaliye Medresesi’nin karşısındadır (Sözen, 1972: 63). Kitabesine göre Karatay Medresesi Celaleddin Karatay Bin Abdullah tarafından 649 H. (1251) yılında inşa ettirilmiştir. Mimarının kim olduğu bilinmemektedir (Turan, 1969: 53).

(40)

Karatay Medresesi, Selçuklular’ın üzerine geniş ve yüksek bir kubbe ile örtülü kapalı medrese örneğinde yapılmıştır (Önder, 1996: 81).

Fotoğraf 4: Karatay Medresesi mimari planı

E-kaynak: (https://okuryazarim.com/anadolu-selcuklu-donemi-mimari-planlari/), Erişim tarihi

14.10.2018

Medreseye doğu cephesinin güney ucundan beyaz ve gri mermerlerle süslenerek kaplanmış güzel bir taç kapıdan girilmektedir. Kapalı avluya ise taç kapısına göre yan düşen sağ köşedeki küçük bir kapı ile girilir. Kapalı avlu bir hol ve bir divanhane biçiminde ve tam dört köşe plandadır. Kapalı avlu mekânı ortasında dört köşe planlı derince ve yonu taşıyla yapılmış bir havuz yer almaktadır (Akok, 1970: 6-7).

Kare planlı kapalı avlu 12 x 12 m. ölçüsündedir. Bu kare mekanı örten fenerli kubbe 12 m. çapında görkemli bir yarımküre halinde oturmaktadır (Erdemir, 2009: 88). Avlu duvarlarında öğrenci hücreleri ve dershanelere açılan kapılar vardır. Kapalı avlunun güney ve kuzey cephelerinde tam bir simetri şeklinde dörder kapı bulunmaktadır. Doğu cephesinde kapalı avluya giriş kapısıyla birlikte dört kapı bulunmaktadır. Batı cephesinde ortada eyvan olup, soldaki kapı Celaleddin Karatay’ın türbesine ve sağdaki kapı ise kışlık dershane olduğu düşünülen odaya geçiş sağlamaktadır. Kapalı avludaki bütün kapıların üzerinde havalandırma

(41)

pencereleri yer almaktadır. Günümüzde ise kapalı avludaki kapılardan 9 tanesi niş şeklinde kapatılmış ve bu nişlerin 6 tanesi camekanlı vitrin olarak kullanılmaktadır. Kapıların 5 tanesi açık olup kapı olarak kullanılmaya devam etmektedir.

Fotoğraf 5: Karatay Medresesi kapalı avlu genel görünüş.

E-kaynak: (http://www.kayihanzeybek.com/gezi_aksehir_konya_catalhoyuk_beypazari_2.htm),

Erişim tarihi 15.10.2018

Karatay Medresesi, çini süslemeleriyle Selçuklu sanatında bir üslup ve karakter oluşturan en sembolik eserlerden biridir (Odabaşı, 2016: 259). Karatay Medresesi’ndeki çini süslemelerin tamamı kapalı avlu denilen mekândadır diyebiliriz.

2.2.2.1. Kapalı Avlu Pencere Kemer Köşelikleri

Karatay Medresesi ana kubbenin bulunduğu kapalı avluda öğrenci hücrelerine ve diğer odalara giriş sağlayan 11 adet kapı bulunmaktadır. Bu kapıların her birinin üstünde havalandırma pencereleri bulunmaktadır. Bütün pencerelerin kenarları bitkisel, yazı ve geometrik düzenlemeye sahip çini mozaikle dekorlanmıştır. Özellikle bütün pencerenin kemer köşeliklerindeki mozaik tasarımların her biri farklı olduğu için dikkat çekicidir.

Kapalı avlunun pencere köşeliklerinin incelenmesine doğu cephesinin sağ köşedeki ilk ve aynı zamanda avluya girişi sağlayan kapının üstündeki pencereden başlanacaktır. Kuzey ve batı cephesinde sırayla devam ederek, güney cephesinde ki pencerelerle son bulacaktır.

(42)

Fotoğraf 6: Pencere köşeliği Çizim 2: Pencere çizimi

Karatay Medresesi pencere köşeliklerindeki mozaik çinilerinde Turkuaz mavisi ve patlıcan moru renkler kullanılmıştır. Bu tasarımlarda alçı üçüncü bir renk olarak kullanılmakla birlikte, bazı mozaiklerde üçüncü bir renk ve modül şeklinde, bazılarında ise modül dizilimleri arasında kontur şeklindedir.

(43)

3. SIRÇALI MEDRESE MİHRABININ MUKARNASLARINDAKİ MOZAİK ÇİNİLERİN TASARIMSAL İNCELEMESİ

Sırçalı Medresenin yazlık dershane ve mescit olarak kullanılan ana eyvanın mihrabındaki mukarnaslara uygulanan mozaik çinilerin sırasıyla üstten alta doğru tasarım incelemesi yapılacaktır. Mihrabın en üstteki mukarnas hariç alttaki sıraların ortadan başlayıp yanlara doğru aynalı motifler yerleştirilmiştir. İnceleme sıralaması üstten alta, yatay sıralamada ise ortadan dışa doğru bir sıralama yapılmıştır.

Çizim 3: Medrese mihrabındaki mukarnasların çizimleri yapılıp numaralandırılarak yerleri

(44)

3.1. Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Bölgesindeki 1 Numaralı Alan Mozaik Çini Düzenlemesi

Katalog No: 1 Fotoğraf No: 7

Mihraptaki Yeri: Mirapdaki mukarnasların en üstündeki tek olan mukarnasdır. Panonun Boyutu: 280 x 232 cm.

Modül Sayısı: 1 (İki farklı renkte tasarlanmıştır). Modül Şekilleri: Mızrakucu şeklindedir.

Modül Renkleri: Kobalt ve turkuaz. Modül Boyutları: 15 x 18 mm

Mevcut Durumu: Üç dilimli ve altı yüzeyli bir mukarnastır. Ortadaki dilim kısmen sağlam, sağdaki ve soldaki dilimlerin üst köşelerinde birkaç parça sağlam diğer yerleri tamamen yok olmuştur.

Tasarım Şekli: Sonsuz geometrik örgü şeklinde mozaik çini süsleme mukarnasın kemerli çerçevesi içinde başlangıç, sonu, merkezi ve kenarı olmayan bir sisteme sahiptir. Bu düzen içinde çerçeve kenarı gibi kemer şeklinde devam eden ensiz turkuaz şeridin kenarına denk gelen modüller sıfır temas sağlamak gayretiyle gelişi güzel kesilmiştir. Bu kenar şerit, kesiti kare olan ve birbirine temas eden iki yüzeyi turkuaz sırla sırlanmış seramik çubukların kemerli bir çerçeve oluşturulacak şekilde kırılıp dizilmesiyle yapılmıştır.

Geometrik tasarım, modüller altışarlı grup halinde sivri uçları birbirine temas edecek şekilde 60 derecelik açılarla dizilmişlerdir. Bu dizilim aynı zamanda altıgen

(45)

oluştururken, bu altıgenler kendi aralarında arı peteği şeklinde hiç boş kalmayacak şekilde sıralanmışlardır. Turkuaz renkli modüller 36 modülden oluşan alyı kollu yıldızlar oluşturulmuştur. Turkuaz renkli altı kollu yıldızların etrafına da bir tanesi altı kobalt renkli modülden oluşan baklava dilimi modüllerle çevrelenmiştir. Dizilim bu şekilde sonsuz bir örgü oluşturmaktadır. Dizilim aynı zamanda zemin turkuaz ve bu zemin üzerine kobalt mavisi baklava dilimi motifler 120 dercelik açıyla yatay ve çapraz şekilde yerleştirilmiş algısı da oluşturmaktadır. Bu modüller arasında alçılar görülmektedir. Bu alçılar modüllerin çizgilerini belirleyen beyaz çizgi şeklindedir. Tasarımın Oluşumu: Geometrik ağın temelinde duran düzenleme yatay, dikey, çapraz, paralel ve eşit aralıklarla devam eden çizgilerden oluşur. Yukarıda görseli bulunan mozaik çini tasarımının mevcut hale ulaşması en az altı aşamayla gerçekleşmiştir.

1. Birinci aşama, bir eşkenar üçgenin ölçülerinden yola çıkılarak belirli bir alan yatay ve dikey çizgilerle bölünür.

Çizim 4: Birinci Aşama

(46)

2. İkinci aşamada yatay ve dikey çizgilerin kesişme noktalarından geçen, dikey çizgiye göre 30 derecelik açıyla çapraz çizgiler çizilir. Bu çapraz çizgiler kesişme noktaları birer atlayarak çizilir.

Çizim 4: İkinci Aşama

3. Üçüncü ve dördüncü aşamada yatay ve dikey çizgilerin kesişme noktalarından birer atlayarak geçen ve dikey çizgilere 60 derecelik açıyla çapraz çizgiler çizilir.

(47)

4. Dördüncü aşamada dikey çizgilere 60 derecelik açıyla çizdiğimiz çapraz çizgi, yatay ve dikey çizgilerden faydalanarak arı peteği şeklinde altıgenler çizilir. Altıgenler ile ikinci aşamada çizmiş olduğumuz çapraz çizgilere bütün olarak baktığımız zaman modüllerin şekli ve dizilimi ortaya çıkar.

Çizim 4: Beşinci Aşama

5. Beşinci aşamada çizimi bitmiş olan düzenlemedeki modüller turkuaz ve kobalt mavisiyle renklendirilerek gerçek görsel ortaya çıkarılmıştır.

Çizim 4: Altıncı Aşama

(48)

6. Modülün “mm” bazında ölçüsü verilmiştir. Çizim 4: Ölçülendirme

(49)

Mihraptaki Yeri: İkinci sıra mukarnasların kemer aralıklarında kalan boşluklardadır.

Panonun Boyutu: 280 x 232 cm. Modül Sayısı: 2

Modül Şekilleri: Baklava dilimi ve dire şeklinde. Modül Renkleri: Kobalt ve turkuaz.

Modül Boyutları: 15 x 18 mm

Mevcut Durumu: İki mukarnas kemerinin arasında kalan açıklığın kapatılması için yapılmıştır. Modüllerin büyük bir kısmı dökülmüş, kalan modüller ise dizilimin nasıl olduğunu bize net bir şekilde göstermektedir.

Tasarım Şekli: Sonsuz geometrik örgülü bir sisteme sahiptir.

Geometrik tasarım, Daire modüller birbirine 60 derecelik açılarla dizilmişlerdir. Bu dairelerin aralarına baklava dilimi modüllerin dar ekseni gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Baklava dilimi modüller dar eksende daire şeklindeki modüllere, uzun eksende ise diğer baklava dilimi modüllere ucuca temas edecek şekilde dizilimleri yapılmıştır. Daire modül merkez olacak şekilde düşünüldüğünde, daire modül ve baklava dilimi modüller arasında kalan boşluk altı kollu yıldız oluşturmaktadır. Bu boşluk alçıyla doldurularak tasarım açısından hem yeni bir

(50)

modül görüntüsü hem de üçüncü bir renk algısı oluşturmuştur. Buradaki alçı, modüllerin dizilimi olduğu gibi sabit tutarak bağlayıcılık görevini üstlenmiştir. Tasarımın Oluşumu: Geometrik ağın temelinde duran düzenleme çapraz, paralel ve eşit aralıklarla devam eden çizgilerden oluşur. Yukarıda görseli bulunan mozaik çini tasarımının mevcut hale ulaşması en az dokuz kademeyle gerçekleşmiştir.

1. Birinci aşama eşkenar üçgenden yola çıkılır. Eşkenar üçgenin ölçülerinden yola çıkılarak birbirlerine 60 derecelik yatay ve çapraz çizgiler belirli bir alan üzerinde çizilir.

(51)

2. İkinci aşamada üçgen dilimler haline getirilmiş alanın dikey ekseni üzerinde sekiz adet üçgen gurubunun oluşturduğu bir baklava dilimi çizilir. Üçüncü aşamada uçları birbirine temas edecek şekilde ve aralarında 60 derecelik bir boşluk bırakarak saat yönünde ikinci bir baklava dilimi çizilir.

Çizim 5: İkinci Aşama Çizim 5: Üçüncü Aşama

3. Dördüncü aşamada, iki ve üçüncü aşamalarda saat yönünde ritmik olarak çizilen baklava dilimi motif tamamlanır. Bu şekilde baklava dilimlerinin hem boyutları hem de dizilimlerinin yönleri net bir şekilde belirlenmiş olur

(52)

4. Daire şeklindeki modülün hem konumu hem de boyutu belirlenir. Dairenin çapı baklava diliminin uzun eksen uzunluğuna eşittir. Bu durum gözü yormayan ritmik bir dizilim oluşturacağını gösterir.

5. Altıncı aşamada baklava dilimi motif ve daire motiflerin birbirine olan bağını ve boyutunu geniş alanda gösteren bir çizim yapılmıştır. Yedinci aşamada baklava dilimi ve daire modüllerinin dizilim ve konumlarını gösteren renklendirmeden önceki son çizgi hali gösterilmiştir.

(53)

6. Baklava dilimi motifler turkuaz rengine, daire şeklindeki motifler ise kobalt mavisi rengine boyanmıştır. İki çeşit modülün dışında kalan altı kollu yıldız şeklindeki boşluklar ise alçı ile doldurularak üçüncü bir renk algısı oluşturulmuştur.

Çizim 5: Sekizinci Aşama

7. Modüllerin “mm” bazında ölçüsü verilmiştir. Çizim 5: Ölçülendirme

(54)

Mihraptaki Yeri: Dördüncü sıra mukarnasların kemer aralıklarında kalan boşluklardadır.

Panonun Boyutu: 280 x 232 cm. Modül Sayısı: 2

Modül Şekilleri: Baklava dilimi ve dire şeklinde. Modül Renkleri: Patlıcan moru ve turkuaz. Modül Boyutları: 15 x 18 mm

Mevcut Durumu: İki mukarnas kemerinin arasında kalan açıklığın kapatılması için yapılmıştır. Modüllerin büyük bir kısmı dökülmüş, kalan modüller ise dizilimin nasıl olduğunu bize net bir şekilde göstermektedir.

Tasarım Şekli: Sonsuz geometrik örgülü bir sisteme sahiptir.

Geometrik tasarım, Daire modüller birbirine 60 derecelik açılarla dizilmişlerdir. Bu dairelerin aralarına baklava dilimi modüllerin dar ekseni gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Baklava dilimi modüller dar eksende daire şeklindeki modüllere, uzun eksende ise diğer baklava dilimi modüllere uç uca temas edecek şekilde dizilimleri yapılmıştır. Daire modül merkez olacak şekilde düşünüldüğünde, daire modül ve baklava dilimi modüller arasında kalan boşluk altı kollu yıldız oluşturmaktadır. Bu boşluk alçıyla doldurularak tasarım açısından hem yeni bir

(55)

modül görüntüsü hem de üçüncü bir renk algısı oluşturmuştur. Buradaki alçı, modüllerin dizilimi olduğu gibi sabit tutarak bağlayıcılık görevini üstlenmiştir. Tasarımın Oluşumu: Geometrik ağın temelinde duran düzenleme çapraz, paralel ve eşit aralıklarla devam eden çizgilerden oluşur. Yukarıda görseli bulunan mozaik çini tasarımının mevcut hale ulaşması en az dokuz kademeyle gerçekleşmiştir.

1. Birinci aşama eşkenar üçgenden yola çıkılır. Eşkenar üçgenin ölçülerinden yola çıkılarak birbirlerine 60 derecelik yatay ve çapraz çizgiler belirli bir alan üzerinde çizilir.

(56)

2. İkinci aşamada üçgen dilimler haline getirilmiş alanın dikey ekseni üzerinde sekiz adet üçgen gurubunun oluşturduğu bir baklava dilimi çizilir. Üçüncü aşamada uçları birbirine temas edecek şekilde ve aralarında 60 derecelik bir boşluk bırakarak saat yönünde ikinci bir baklava dilimi çizilir.

Çizim 6: İkinci Aşama Çizim 6: Üçüncü Aşama

3. Dördüncü aşamada, iki ve üçüncü aşamalarda saat yönünde ritmik olarak çizilen baklava dilimi motif tamamlanır. Bu şekilde baklava dilimlerinin hem boyutları hem de dizilimlerinin yönleri net bir şekilde belirlenmiş olur

(57)

4. Daire şeklindeki modülün hem konumu hem de boyutu belirlenir. Dairenin çapı baklava diliminin uzun eksen uzunluğuna eşittir. Bu durum gözü yormayan ritmik bir dizilim oluşturacağını gösterir.

5. Altıncı aşamada baklava dilimi motif ve daire motiflerin birbirine olan bağını ve boyutunu geniş alanda gösteren bir çizim yapılmıştır. Yedinci aşamada baklava dilimi ve daire modüllerinin dizilim ve konumlarını gösteren renklendirmeden önceki son çizgi hali gösterilmiştir.

(58)

6. Baklava dilimi motifler patlıcan moru rengine, daire şeklindeki motifler ise turkuaz rengine boyanmıştır. İki çeşit modülün dışında kalan altı kollu yıldız şeklindeki boşluklar ise alçı ile doldurularak üçüncü bir renk algısı oluşturulmuştur.

Çizim 6: Sekizinci Aşama

7. Modüllerin “mm” bazında ölçüsü verilmiştir. Çizim 6: Ölçülendirme

(59)

Mihraptaki Yeri: Dördüncü sıra mukarnasların kemer aralıklarında kalan boşluklardadır.

Panonun Boyutu: 280 x 232 cm. Modül Sayısı: 5 (beş).

Modül Şekilleri: Asimetrik üçgen, mızrak ucu, asimetrik dörtgen şeklindedir Modül Renkleri: Turkuaz ve kobalt mavisi.

Modül Boyutları: Asimetrik üçgen 42 x 25 x 45 mm, asimetrik dörtgen 17 x 60 mm, mızrak ucu 35 x 28 mm.’dir.

Mevcut Durumu: Modüllerin tamamı yerinde olmakla birlikte, bazı modüllerin üzerinden sır atmaları olmuştur.

Tasarım Şekli: İki mukarnas kemeri arasındaki üçgene yakın bir boşlukta, aynalı bir düzenleme yapılmıştır. Üç sıra şeklinde bir düzenleme olmuştur. İlk sıraya asimetrik dörtgenler aynalı olarak yerleştirilmiştir. İkinci sırada üç parça vardır. Ortada mızrak ucu modülü, yanlarda asimetrik üçgenler ilk sıraya birleşik şekilde yerleştirilmiştir. Üçüncü sırada ise ortada yine mızrak ucu modülü, yanlarda aynalı olarak asimetrik üçgenler yerleştirilerek kemerler arası boşluk doldurulmuştur. Dizilim sonsuz bir geometrik düzenleme yerine aynalı bir düzenleme şeklinde uygulanmıştır. Yukarıda görseli bulunan mozaik çini tasarımı ritmik bir çizimle gerçekleştirilmemiştir.

(60)

Uygulandığı boşluğu doldurmak amaçlı basit bir şekilde tek seferde çizimi yapılarak uygulanmıştır.

1. Birinci aşama uygulandığı boşluğu doldurmak amaçlı basit bir şekilde tek seferde çizimi yapılarak uygulanmıştır.

Çizim 7: Birinci Aşama

2. İkinci aşamada modüllerin renklendirilmesi yapılmıştır.

(61)

3. Modüllerin “mm” bazında ölçüsü verilmiştir.