T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
KAMU HUKUKU ANA BĠLĠM DALI
BĠYOLOJĠ UYGULAMALARI VE TIBBĠ MÜDAHALELER
KARġISINDA ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI
Mehmet Ali ZENGĠN
DOKTORA TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. Yavuz ATAR
v
ĠÇĠNDEKĠLER
GĠRĠġ………..1
BĠRĠNCĠ BÖLÜM BĠYOLOJĠ UYGULAMALARI VE TIBBĠ MÜDAHALE KAVRAMLARI I-BĠYOLOJĠ UYGULAMALARI ... 3 A.TERMĠNOLOJĠ ... 3 1.Kromozom ... 3 2.Kök Hücre ... 3 a.Kavram ... 4 b.Kök Hücre ÇeĢitleri ... 5
aa.Fonksiyonlarına Göre Kök Hücreler ... 5
bb.Elde Edildikleri Kaynaklara Göre Kök Hücreler ...6
aaa. Embriyonik Kök Hücreler... 6
bbb.YetiĢkin Kök Hücreler ... 10 3.Genom ... 11 4.DNA ... 12 5.Gen ... 12 B.GENETĠK ... 13 1.Genetik Mühendisliği ... 13
a.Genetik ÇalıĢmaların Tarihi GeliĢimi ... 13
b.Genetik Mühendisliği ... 15
c.Genetik Mühendisliği ve Ġnsan Hakları ... 16
vi
C.KLONLAMA ... 21
1.Klonlama Kavramı ... 21
2.Klonlamanın ÇeĢitleri ... 23
a.Klonlamanın Teknikleri Bakımından Klonlamanın ÇeĢitleri ... 23
aa.Transgenik Teknolojisi Kullanılarak GerçekleĢtirilen Klonlama ... 23
bb.Çekirdek Transfer Teknolojisi Kullanılarak GerçekleĢtirilen Klonlama ... 24
b.Klonlamanın Amaçları Bakımından Klonlamanın ÇeĢitleri ... 25
aa.Üreme Amaçlı Klonlama ... 27
bb. Tedavi Amaçlı (Terapötik) Klonlama ... 29
c.Kullanım Alanları Bakımından Klonlamanın ÇeĢitleri ... 31
aa.Ġnsan DıĢındaki Canlıların Klonlanması ... 31
bb.Ġnsanın Klonlanması... 32
II- TIBBĠ MÜDAHALE ... 32
A-TIBBĠ MÜDAHALE KAVRAMI VE ġARTLARI... 32
1.Tıbbi Müdahale Kavramı ... 32
2.Tıbbi Müdahalenin ġartları ... 34
a.Tıbbi Müdahalenin Sağlık Personeli Tarafından Yapılması ... 35
b. AydınlatılmıĢ Rıza ... 38
aa. Genel Olarak ... 38
bb. Genetik ÇalıĢmalarda AydınlatılmıĢ Rıza ... 39
cc.Etik Konsültasyonun AydınlatılmıĢ Rıza Üzerindeki Etkisi ... 42
dd. AydınlatılmıĢ Rızanın ġartları ... 44
ee.Aydınlatma Yükümlülüğünün Kapsamı ... 46
c.Tıp Biliminin Verilerine Göre Zorunlu ve Bu Verilere Uygun Tıbbi Müdahale…48 aa.Endikasyon ... 48
vii
B- ÜREMEYE VE ORGAN-DOKU NAKLĠNE ĠLĠġKĠN TIBBĠ MÜDAHALELER... 50
1.Üremeye ĠliĢkin Tibbi Müdahaleler... 50
a.Kürtaj ... 50
aa.Kürtaj Kavramı ... 50
bb.Tıbbi Kürtaj Teknikleri ... 52
cc.Kürtaja Yönelik Etik YaklaĢımlar ... 52
aaa.Muhafazakar YaklaĢım ... 52
bbb.Liberal YaklaĢım ... 53
ccc.Ilımlı YaklaĢım ... 53
b.Tüp Bebek ... 54
2.Organ Nakline Yönelik Tıbbi Müdahaleler ... 54
a.Genel Olarak ... 54
b.Organ-Doku Nakli ÇeĢitleri ... 55
aa.Ölü Ġnsandan Organ-Doku Alınmak Suretiyle Yapılan Organ-Doku Nakli ... 55
bb.Canlı Ġnsandan Organ-Doku Alınmak Suretiyle Yapılan Organ Doku Nakli..57
cc.Hayvanlardan Alınan Organların Ġnsanlara Nakli (Xenotransplantation) ... 58
C- ÖTENAZĠ ... 61
1.Ötenazi Kavramı ... 61
2.Ötenazinin Tarihi GeliĢimi ... 62
3.Ötenazi Türleri ... 63
a.Ötenazi Uygulamasının ġekline Göre Yapılan Ayrım ... 63
aa.Aktif Ötenazi ... 63
bb.Pasif Ötenazi ... 65
b.Hastanın Rızasının Durumuna Göre Yapılan Ayrım ... 66
aa.Hastanın Rızasına Dayalı Ötenazi ... 66
bb.Hastanın Rızasına Dayalı Olmayan Ötenazi ... 68
viii
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
BĠYOLOJĠ UYGULAMALARI KARġISINDA ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE HUKUKSAL DÜZENLEMELER
I-BĠYOLOJĠ UYGULAMALARININ ĠNSAN HAKLARI STANDARDI ... 71
A-BĠYOETĠK ... 71
1.Kavram ... 71
2.Biyoetik-Ahlak ĠliĢkisi... 73
3.Biyoetik-Hukuk ĠliĢkisi ... 74
B-BĠYOETĠK VE ĠNSAN HAKLARI ĠLĠġKĠSĠ ... 75
1.Biyoetiğin Ġnsan Haklarını Koruma Mekanizması ve Biyoetiğin Ġnsan Haklarının Ortak Dili Olması ... 75
2.Kültürel Farklılıkların Biyoetiğin Evrensel Ġlkeleri Üzerindeki Etkileri ... 77
C- ĠNSAN HAKLARININ BĠYOLOJĠ UYGULAMALARININ SINIRLARININ BELĠRLENMESĠNDEKĠ ROLÜ ... 81
1.Genel Olarak ... 81
2.Ġnsan Onuru Kavramı ve Bu Kavramın Genetik Teknoloji ÇalıĢmalarının Sınırlandırılmasındaki Rolü ... 83
a.Ġnsan Onuru Kavramı ... 83
b.Ġnsan Onuru ve Temel Ġnsan Hakları ĠliĢkisi ... 86
c.Genetik ÇalıĢmalarda Ġnsan Onurunun Korunması ... 88
3.Genetik Teknoloji Uygulamaları ve Ġnsan Hakları ... 90
a.Gen Testleri ve Ġnsan Hakları ... 90
aa.Genel Olarak ... 90
bb.Gen Testleri ve Ayrımcılık Yasağı ... 92
cc.Gen Testleri ve Sağlık Hakkı ... 95
dd.Gen Testleri ve ÇalıĢma Hürriyeti ... 97
ix
ff.Gen Testleri (DNA) ve Adil Yargılanma Hakkı ... ...102
b.Ġnsan Genom Projesi ... 103
aa.Genel Olarak ... 103
bb.Ġnsan Genom Projesinin Toplumsal Yansımaları... 106
aaa.Ayrımcılık Yasağı ve Öjenizm ... 106
bbb.Biyokolonizm (Biocolonialism) ve Genetik Mirasın Korunması Hakkı ... 109
c.Biyobankalar ve Ġnsan Hakları Açısından KarĢılaĢılan Etik Sorunlar ... 111
aa.Biyobanka Tanımı ... 111
bb.Biyobankaların Faaliyetlerinin Ġnsan Hakları Hukuku Açısından Düzenlenmesi ... ...114
aaa.Biobankaların Faaliyetlerinde Denetimin, ġeffaflığın ve KiĢi Güvenliğinin Sağlanması ... ...114
bbb.Biyobankalar ve Özel Hayatın Gizliliğinin Korunması ... 117
ccc.Biyobankaların Faaliyetlerinde Demokratik Katılım Mekanizmalarının ĠĢletilmesi ... 120
cc.Biyobankaların Faaliyetlerinin Etik Olarak Değerlendirilmesinde Ġnsan Haklarının Rolü ... 120
4.Biyoloji Uygulamalarının Sınırlandırılmasında Ölçü Alınacak Bazı Ġnsan Hakları ... 121
a.YaĢam Hakkı ... 121
b.KiĢinin Maddi ve Manevi Varlığını GeliĢtirme Hakkı ... 124
c. Doğal Yoldan Doğma Hakkı ... 126
d. Bilim Özgürlüğü ... 129
e. Özel Hayatın Gizliliği Hakkı ve Tıbbi Verilerin Korunması ... 131
aa.Özel Hayatın Gizliliği Hakkı ... 131
bb.Tıbbi Verilerin Korunması ... 132
aaa. Genel Olarak ……….132
x
ccc.Genetik Verilerin Özel Konumu ………...137
ddd.Tıbbi Verilerin Korunmasında Benimsenen YaklaĢımlar ………. 140
eee.Tıbbi Verilerin Korunması Hakkının Sınırlandırılması ……… 147
f.Anne Babayı (Genetik Kökenini) Bilme Hakkı ……… 152
aa.Bilgi Edinme Hakkı Açısından Anne Babayı Bilme Hakkı ………..152
bb. Anne Babayı Bilme Hakkı ………. 153
cc.Anne Babayı Bilme Hakkının Çocuğun Sağlık Durumuna Olan Etkileri (YaĢama Hakkı-Sağlık Hakkı ve Önleyici Tıp)………... 158
II-KLONLAMA ÇALIġMALARI KARġISINDA ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI ... 161
A.EMBRĠYO’NUN STATÜSÜ VE KLONLAMA ÇALIġMALARI ... 161
1.Embriyonun Tıp Bilimi Açısından Statüsü 161 2.Embriyonun Hukuk Bilimi Açısından Statüsü ve Ġnsan Onuruna Sahipliği Sorunu..161
a.KiĢilik Merkezli YaklaĢımlar ... 161
b.Embriyonun GeliĢim Sürecine Dayalı YaklaĢımlar ... 164
c.Dini Değerleri Esas Alan YaklaĢımlar ... 169
B.KLONLAMA TÜRLERĠ BAKIMINDAN ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI REJĠMĠ ... 173
1.Üreme Amaçlı Klonlama ve Ġnsan Hakları ... 173
2.Tedavi Amaçlı Klonlama ve Ġnsan Hakları ... 176
a.Embriyonun Potansiyel YaĢam Hakkı ile Hastaların YaĢam-Sağlık Hakkı Arasında Dengenin Sağlanması ... 176
b.Tedavi Amaçlı Klonlama ÇalıĢmaları ve Kadın Haklarının Korunması ... 181
C.KLONLAMA ÇALIġMALARININ SONUÇLARI VE ĠNSAN HAKLARINA OLAN ETKĠLERĠ ... 183
1.Klonlama ÇalıĢmaları, Hybrid Canlılar (Chimera) ve Ġnsan Varlığının Geleceği ... 183
xi
2.Klonlama ÇalıĢmaları ve Var OluĢsal Ayrımcılık (Existential Segregation) ... 187
3.Ġnsan Hakları Bakımından Klonlamanın Ortaya Çıkaracağı Muhtemel Sonuçlar ... 189
a.Klonlamanın Zararlı Sonuçları ... 189
b.Klonlamanın Yararları Sonuçları ... 195
III-ĠNSAN HAKLARI AÇISINDAN BĠYOTEKNOLOJĠ ÜRÜNLERĠNĠN PATENTLENMESĠ ... 199
A-PATENT KAVRAMI ... 199
B-BĠYOTEKNOLOJĠ ÇALIġMALARINDA ĠNSAN KAYNAKLI ÜRÜNLERĠN PATENTLENMESĠ ... 202
1.Ġnsan Vücudunun Bölümlerinin Patentlenme Bakımından Değeri ... 202
2.Genlerin EĢya Olma Vasfı ve Patentlenmesi ... 204
a.Ġnsan Genlerinin EĢya Olma Vasfı ve Ġnsan Onuru ... 204
b.Ġnsan Genlerinin Patentlenmesi Konusunda YaĢanan TartıĢmalar ve Ġnsan Hakları Açısından Yapılan Değerlendirmeler ... 207
IV- HUKUKSAL DÜZENLEMELER ... 214
A.ULUSLARARASI HUKUKTA DÜZENLEMELER ... 214
1.BirleĢmiĢ Milletler Bünyesindeki Bazı Düzenlemeler ... 214
a.Evrensel Ġnsan Genomu ve Ġnsan Hakları Deklerasyonu (Universal Decleration on the Human Genome and Human Rights) ... 214
b.Ġnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi (International Declaration on Human Genetic Data) ... 217
c.Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Ġnsan Varlığının Üreme Amaçlı Klonlanması Raporu (WHO Report of Reproductive Cloning of Human Beings) ... 218
d.Dünya Sağlık Örgütü Biyomedikal AraĢtırmaları Değerlendiren Etik Komiteler Ġçin Uygulama Kuralları (WHO Operational Guidelines for Ethics Committees That Review Biomedical Research) ... 219
xii
e.Ġnsan Konulu Biyotıp AraĢtırmaları Hakkında Uluslararası Etik Yönergesi (International Ethical Guidelines for Biomedical Research Involving Human
Subjects) ... 221 2.Avrupa Komisyonu ve AB Bünyesindeki Bazı Düzenlemeler ... 223 a.Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından Ġnsan Hakları ve Ġnsan Haysiyetinin Korunması SözleĢmesi: Ġnsan Hakları ve Biyotıp SözleĢmesi ... 224 b.Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından Ġnsan Hakları ve Ġnsan Haysiyetinin Korunması SözleĢmesine Ek Ġnsan Kopyalanmasının Yasaklanmasına ĠliĢkin Protokol (Additional Protocol To The Convention For The Protection Of Human Rights And Dignity Of The Human Being With Regard To The Application Of Biology And
Medicine, On The Prohibition Of Cloning Human Beings) ... 229 c.Ġnsan Hakları ve Biyotıp SözleĢmesi, Biyotıp AraĢtırmaları Hakkında Ek Protokol (Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine,
Concerning Biomedical Research) ... 230 d.Ġnsan Hakları ve Biyotıp SözleĢmesi Sağlık Amaçlı Genetik Teste Dair Ek Protokol (Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine
concerning Genetic Testing for Health Purposes) ... 232 e.Avrupa Komisyonu’nun Ġnsan Temelli Biyolojik AraĢtırmalar Hakkında Tavsiye Kararı (Recommendation on Research on Biological Materials of Human Origin)…234 f.Avrupa Komisyonu, Bilim ve Yeni Teknolojilerde Biyoetik Avrupa Grubu GörüĢleri (Commission of Europe, Europen Group on Bioethics in Science and New
Technologies, EGE) ... 236 aa.Ġnsan Kök Hücre AraĢtırmaları ve Kullanımının Etik Yönleri (Ethical Aspects of Human Stem Cell Research and Use) ... 236 bb.Bilgi Toplumunda Sağlık Hizmetinin Etik Sorunu (Ethical Issues of Healthcare in
xiii
the Information Society) ... 239
cc.GeliĢmiĢ Ülkelerde Klinik AraĢtırmaların Etik Boyutu (Ethical Aspects of Clinical Research in Developing Countries) ... 241
dd.ĠĢyerinde Genetik Testin Etik Boyutları (Ethical Aspects of Genetic Testing in the Workplace) ... 243
ee.Nanotıbbın Etik Boyutları (Ethical Aspects of Nanomedicine) ... 244
B.ULUASLARARASI KURUMLAR ... 246
1.BirleĢmiĢ Milletler Bünyesindeki Bazı Kurumlar ... 246
a.UNESCO Uluslararası Biyoetik Komitesi (International Bioethics Committee) ... 246
b.BM Üniversitesi (United Naitons University, UNU) ... 248
c.Tıp Bilimi Uluslararası Organizasyonlar Konseyi (The Council for International Organisations and Medical Sciences, CIOMS)... 248
2.Avrupa Komisyonu ve Avrupa Birliği Bünyesindeki Kurumlar ... 249
a.Bilim ve Yeni Teknolojilerde Biyoetik Avrupa Grubu (Europen Group on Bioethics in Science and New Technologies, EGE) ... .251
b.Avrupa Tıp Ajansı (European Medicines Agency) ... 252
c. Avrupa Komisyonu Bilim, Ekonomi ve Toplum Direktörlüğü (Commission of Europe; Science, Economy and Society Directorate) ... 254
d.Tıbbi Ürünlerin Değerlendirilmesi Avrupa Ajansı (European Agency for the Evaluation of Medicinal Products, EMEA) ... 255
V.KARġILAġTIRMALI HUKUKTA DÜZENLEMELER ... 255
1.Ġzlanda ... 256
a.Projenin Genel Durumu ve ĠĢleyiĢi ... 256
b.Proje Kapsamında Hazırlanan Yasalar ... 260
aa.Sağlık Sektörü Veritabanı Hakkında Yasa (The Act on a Health Sector Database) ... 260
xiv
c.Biyobankalardaki Biyolojik Örneklerin Saklanması ve Kullanılmaları Hakkında Düzenleme (Regulations on the Keeping and Utilisation of Biological Samples in
Biobanks)... 264
2.Estonya ... 265
3.Kanada (CARTaGENE) ... 267
4.Ġngiltere ... 267
VI.TÜRK HUKUKUNDA YER ALAN DÜZENLEMELER ... 268
1. Kök Hücre ÇalıĢmaları ve Hukuki Durum ... 268
2.Klonlama ÇalıĢmaları ve Embriyonun Hukuki Durumu ... 274
3. Genetik ÇalıĢmalar ve Hukuki Durum ... 281
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TIBBĠ MÜDAHALELER KARġISINDA ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI I-TIBBĠ MÜDAHALELER VE ĠNSAN HAKLARI ARASINDAKĠ ĠLĠġKĠ ... 286
II- ÜREMEYE ĠLĠġKĠN TIBBĠ MÜDAHALELER VE ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI ... 288
A.KÜRTAJ ... 288
1.YaĢama Hakkı ve Ceninin YaĢamının Sona Erdirilmesi ... 288
2.Ceninin Ġnsan Haklarına Sahip Olup Olamayacağı Konusundaki TartıĢmalar ve Yargısal Ġçtihatlar ... 290
a. Genel Olarak ... 290
b.Konuya Dair Avrupa Komisyonu Kararları ... 291
aa.Bruggeman ve Scheuten v. FRG Kararı ... 291
bb.Paton v. UK Kararı ... 292
xv
c.Konuya Dair AĠHM Kararları ... 295
aa.Open Door ve Dublin Well Woman v. Ireland ... 295
bb.Vo v. France ... 296
3.Kürtaj Hakkı (Özel Hayat Hakkı) ve Ceninin YaĢam Hakkı Arasında Dengenin Sağlanması ... 302
4. Kürtajın Toplumsal Boyutu ve MeĢruluğu ... 306
B.TÜP BEBEK ... 306
1.Tüp Bebek Yönteminin Üreme Hakkının GerçekleĢtirilmesi Bakımından Önemi .. ..306
2.Üreme Hakkı ve EĢey Hücrelere Müdahalelerin Kapsamı ... 308
3.Tüp Bebek Yönteminin Embriyonun Hukuki Statüsüne Olan Etkileri... 311
4.Üreme Hakkının Bazı Ġnsan Haklarıyla Olan ĠliĢkisi ... 312
a.Üreme Hakkı ve Özel Hayatın Gizliliği Hakkı ĠliĢkisi ... 312
b.Üreme Hakkı ve Bilgi Edinme Hakkı ĠliĢkisi ... 316
c.Üreme Hakkı ve Seyahat Hürriyeti ĠliĢkisi ... 316
III-ORGAN NAKLĠNE YÖNELĠK TIBBĠ MÜDAHALELER VE ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI ... 320
A.ORGAN NAKLĠNĠN KĠġĠ HÜRRĠYETĠ VE GÜVENLĠĞĠNĠ TEHLĠKEYE DÜġÜRMEMESĠ ZORUNLULUĞU ... 320
1.Genel Olarak ... 320
2.Organ Naklinin KiĢi Hürriyeti ve Güvenliği Hakkına Olan Etkileri ... 321
B.ORGAN NAKLĠ ĠÇĠN ORGAN TEMĠNĠNDE KARġILAġILAN ZORLUKLAR VE SAĞLIK HAKKI ... 322
1.Yasal Yollardan Organ Teminini ZorlaĢtıran Faktörler ... 322
a.Organ Temininde Sosyal ve Kültürel Etkenler ... 323
b.Organ Temininde Yasal Düzenlemelerin Etkisi ... 327
c.Organ Temininde KarĢılaĢılan Tıbbi Zorluklar ... 329
aa.Tıbbi Teknoloji Bakımından Ortaya Çıkan Zorluklar ... 329
xvi
cc.Organ Temininde Dini ĠnanıĢların Etkisi... 335
2.Sosyal Devletin Organ Teminini Sağlama Yükümlülüğü ... 337
a.Sağlık Hizmetlerinin Sunulması Bakımından Sosyal Devletin Sorumluluğu ... 337
b.Organ Bankalarının OluĢturulması ve Koordinasyonun Sağlanması Yükümlülüğü ... 339
C.ORGAN NAKĠLLERĠNDE ORGAN TEMĠNĠ ĠÇĠN ÖNGÖRÜLEN TOPLAMA SĠSTEMLERĠ ... 339
1.Genel Olarak ... 339
2.Gönüllülük Esasına Dayalı Toplama Sistemi ... 341
3.Nakil için Gerek Duyulan Organların Donörlerden Para KarĢılığında Temin Edilmesi ... 343
a.Ġnsan Hakları Bakımından Ortaya Çıkan TartıĢmalar ... 343
b.Organ SatıĢına KarĢı Toplumsal Algının DeğiĢmesi ve Hukuk Kurallarının Bu DeğiĢime Adaptasyonu ... 351
c.Organ Teminini Arttırmada Vergi Ġndirimi Uygulanması ve Diğer Alternatif Öneriler ... 355
4.Zorunlu Organ BağıĢı Sistemi ... 356
5.Farazi Rıza (Opt-out
)
Sistemi ... 359D.ORGAN TEMĠNĠNDE ÖNGÖRÜLEN DĠĞER ÇÖZÜM YOLLARI ... 363
1.Kürtaj Yoluyla Alınan Ceninin Organlarının Kullanılması ... 363
a.Ceninden Organ Temin Edilmesinin Önemi ... 363
b.Ceninden Alınan Doku ya da Organların Kullanıldığı Bazı Hastalıklar ... 364
c.Ġnsan Hakları Açısından Çekinceler ... 366
aa. Genel Olarak ... 366
bb.Ceninin Sağlayacağı Muhtemel Yararların Kürtajı TeĢvik Etmesi ve Ġnsan Onurunun Korunması ... 367 cc.Hekimlerin Organ Nakli için Kullanabilecekleri Ceninleri Temin Edebilmek
xvii
Amacıyla Hastalarını Kürtaja Sevketmeleri ... 368
2.Anensefalik (Beyni Bulunmayan) Yenidoğanın Organlarının Kullanılması ... 369
a.Genel Olarak ... 369
b.Ġnsan Hakları Açısından Çekinceler ... 371
3.Beyin Ölümü GerçekleĢen Hamile KiĢinin Ceninin Organları OluĢana Kadar YaĢatılması Suretiyle Organ Temini ... 373
4.Ġdam Edilen Mahkumlardan Alınan Organların Kullanılması: Çin Halk Cumhuriyeti Modeli ... 373
5.Mahkumların Organ BağıĢında Bulunması ve Bunun Ġnfaz Rejimine Olan Etkileri ... 377
E.ORGAN NAKLĠNDE KARġILAġILAN ETĠK SORUNLAR ÜZERĠNE GENEL BĠR DEĞERLENDĠRME ... 381
1.Organ Naklinin Ġnsan Hakları Açısından MeĢruluğu ... 381
2.GloballeĢmenin Organ Nakline Olan Etkileri ... 382
a.Organ Ticareti Yasağı ... 383
aa.Organ Ticaretini Yasaklayan Etik Değerler ... 383
bb.Ġnsan Organlarının Bireyin Organları Üzerindeki Mülkiyet Hakkına Dayanılarak Satılması ve Serbest Piyasa OluĢturulması... 384
b.Organ Nakli Turizmi ve Seyahat Özgürlüğü ... 389
F.ORGAN NAKLĠNĠN GERÇEKLEġTĠRĠLMESĠNDE ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASINI AMAÇLAYAN POZĠTĠF DÜZENLEMELER ... 394
IV- ÖTENAZĠ VE ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI ... 395
A.KĠġĠNĠN YAġAMINA SON VEREBĠLME HAKKI ... 395
1. Ötenazi ve Ġnsan Hakları ... 395
a.ÇatıĢan Değerler: Kamu Yararı ve Ötenazi Hakkı ... 395
b.Ötenazi Hakkı ve Kürtaj Hakkı ... 397
2.Tedavi Sürecindeki Hastanın Geleceğinin Belirlenmesinde Etkili Olan Faktörler…399 a.Hastanın Karar Verme Otonomisi ... 399
xviii
b.Tıbbi Ġmkansızlık ... 405
aa.Genel Olarak ... 405
bb.Tıbbi Ġmkansızlığın Tespiti ve Sınıflandırılması ... 409
cc.Mesleki Otonomi ve Meslek Ahlakının Korunması ... 412
aaa.Mesleki Otonominin Korunması Hakkı ... 412
bbb.Meslek Ahlakının Korunması Hakkı ... 417
c.Kamu Kaynaklarının Etkin Kullanımı ve Tedavi Hakkı Dengesi ... 418
aa.Genel Olarak ... 418
bb.AĠHS’ne göre Tedavi Hakkı ve Kamu Kaynaklarının Kullanımı ... 421
cc.Tedavi Hakkı ve Kamu Kaynaklarının Kullanımı Konusunda Örnek Ġki Olay..422
aaa.Jameey Bowen Davası ... 422
bbb.Bebek Ryan Nguyen Olayı ... 425
3.Ötenazinin Aktif ve Pasif Olarak Tasnifi ve Bu Tasnifin Ġnsan Hakları Hukuku Açısından MeĢruluk Analizi ... 427
a.Genel Olarak ... 427
b.Aktif ve Pasif Ötenazi Tasnifinin Ġhmal Teorsine Dayandırılması ... 429
c.Aktif ve Pasif Ötenazi Tasnifinin Nedensellik Bağı Teorisine Dayandırılması ... 432
4.Ötenazi Uygulamalarının YasallaĢtırılması ve YaĢanan Hukuki TartıĢmalar ... 433
5.Olağanüstü Durumlarda Ötenazi Uygulamalarının Yasal Olarak Ele Alınması: Katrina Kasırgası Örneği ... 438
B.KĠġĠNĠN BAġKASININ YAġAMINA SON VERĠLMESĠNĠ ĠSTEME HAKKI……443
C.BAZI AHLAKĠ DEĞERLER VE ÖTENAZĠ ... 444
1.Genel Olarak ... 444
2.Ġnsan YaĢamının Değeri ve Çift Etki Öğretisi (Double Effect) ... 446
3.Tıbbi Müdahlenin Zararsız Olması ve Fayda Sağlaması Ġlkesi ... 449
V- HUKUKSAL DÜZENLEMELER ... 451
xix
1.Dünya Sağlık Birliği’nin (DSB) Ġnsan Organ ve Dokusna Dair Kararı (Resolution on
Human Organ and Tissue Transplantation) ... 452
2.Dünya Sağlık Birliği’nin (DSB) Ġnsan Organ ve Dokusuna Dair 63.22 Nolu Kararı (Resolution on Human Organ and Tissue Transplantation) ... 453
3.Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Ġnsan Hücresi, Dokusu ve Organı Nakli Konusunda Temel Ġlkeler Kararı (WHO, Guiding Principles on Human Cell, Tissue and Organ Transplantation) ... 454
4.Nakil Toplululuğu (The Transplantation Society) ve Uluslararası Nefroloji Topluluğu (International Society of Nephrology) Ġstanbul Bildirisi ... 457
5. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Xenotransplantasyon Hakkında GörüĢler (WHO, Advisory Consultation Meeting) ... 460
6.Ġnsan Hakları ve Biyotıp SözleĢmesi Ġnsan Kaynaklı Organ ve Dokuların Nakline Daie Ek Protokol (Additional Protocol to The Convention on Human Rights and Biomedicine Concerning Transplantation of Organs and Tissues of Human Origin)...461
7.Ġnsan Doku ve Hücrelerinin Depolanması, Korunması, ĠĢlenmesi, Testi, BağıĢlanmsı Konularında Kalite ve Gücenlik Standartlarının OluĢturılmasına Dair Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi (Directive of The European Parliament and of The Council On Setting Standards of Quality and Safety for The Donation, Procurement, Testing, Processing, Preservation, Storage and Distribution of Human Tissues and Cells) ... 464
B.Uluslararası KuruluĢlar ... 466
1.Dünya Sağlık Birliği, DSB (World Health Assembly, WHA) ... 466
2.Ġskandinav Nakil Programı (Scandiatransplant Programme) ... 467
3.Organ Nakli için Asya Güç Birliği (Asia Task Force for Organtransplant) ... 468
VI-.KARġILAġTIRMALI HUKUKTA DÜZENLEMELER ... 469
1.Brezilya ... 469
2.Avustralya ... 469
3.Ġngiltere ... 479
4.Japonya ... 485
xx 6.Singapur ... 487 7.Kanada ... 489 8.Malezya ... 492 9.Filipinler ... 493 10.Mısır ... 496 11.Hindistan ... 496 12.Pakistan ... 498 13. Hollanda ... 498 14.ABD ... 503
a.Mahkumların Sağlık Hakları ve Organ Nakli Üzerine YaĢanan TartıĢmalar ... 505
b.Organ Temini Arttırmada ABD’ye Özgü Bir Model: Sağlık Sigortası KarĢılığında Organ BağıĢı ve Hukuki TartıĢmalar ... 507
c.Ġnternet Aracılığıyla Verilen Ġlanlarla Organ Teminin Arttırılması ... 510
d.Kürtaj Yoluyla Ceninden Organ ya da Doku Temini ... 511
e.Hukuki Düzenlemler ... 512
aa.DoğuĢtan Gelen Anatomik Tek Biçim Yasası (Uniform Anatomical Gift Act, UAGA) ... 512
bb.Ulusal Organ Nakli Yasası (National Organ Transplantation Act, NOTA) ... 513
cc.DoğmamıĢ KiĢilere ġiddet Yasası (Unborn Victims of Violence Act) ... 515
dd.Oregon Onurlu Ölüm Yasası (Oregon Death With Dignity Act) ... 516
ee.Teksas Ġleri Direktif Yasası (Teksas Advance Directive Act) ... 517
f.Yargısal Ġçtihatlar ... 519
aa. People v. Kevorkian Kararı ... 519
bb.Quill v. Vacco Karar ... 520
VII. TÜRK HUKUKUNDAKĠ DÜZENLEMELER ... 520
1
I-GĠRĠġ
21'inci yüzyıl dünyada bilim ve teknolojinin "rönesans"ı olarak ilan edilmiĢ ve insanoğlu, tekerleğin icadından daha önemli bir keĢfi "gen devrimi"yle gerçekleĢtirmiĢtir.1
Hatta bu devrim bilim çevrelerinde ilk çağlarda ‗ateĢin keĢfi‘, yakın çağlarda da ‗atomun parçalanması‘ ile ‗aya gidilmesi‘ kadar önemli bir buluĢ olarak tanımlanmıĢtır.2
Molekülerbiyoloji ve gen teknolojisi alanında yaĢanan geliĢmeler pek çok bilim dalında olduğu gibi hukuk bilimi açısından da önemli tartıĢmalara neden olmuĢtur. Bu tartıĢmaların odak noktasında ise klonlama ve araĢtırma amaçlı embriyo oluĢturulması bulunmaktadır. Öyle ki söz konusu bu alanlardaki geliĢmeler insan neslinin kaderini değiĢtirebilecek bir noktaya gelmiĢtir. Bilim kurgu filmlerinde gördüğümüz klonlama çalıĢmaları neticesinde ortaya çıkabilecek ucube yaratıkların bir an için komĢularımız olabileceği ihtimalinin düĢünülmesi bile insanı ürkütmektedir. Bu anlamda ister yararlı sonuçları olsun isterse sonu insanlığı mahvedecek bir boyuta ulaĢacak olsun insanoğlu her zaman olduğu gibi bilinmeyeni keĢfetmeye yeni bir Ģeyler var etmeye doğru hızla ilerlemeye devam etmektedir. Bu noktada insanoğlunun gücünün yettiği yada baĢarılı olabileceği her Ģeyi yapıp yapamayacağı yada yapmasına nereye kadar izin verilebileceği sorusu gündeme gelmektedir.3 Bu durumda ortada insan hayatını doğrudan etkileyebilecek bir durum söz konusu olduğunda konu daha da önemli bir hal almaktadır.
Ġnsan embriyosu ve gen teknolojileri alanında yaĢanan tüm buluĢların olumlu geliĢmeler olarak algılanması her zaman mümkün olmayabilir. Zira ısmarlama bir bebek sahibi olma imkânının varlığı öncelikle insanın yaĢamına ve geleceğine dair
1SAZAK, Derya, Gen Devrimi, www.milliyet.com.tr/ozel/interaktif/gen/yor03.html, E.t.18.10.2007.
2ARAPKĠRLĠ, Zafer, Bilim Çağ Atladı, www.milliyet.com.tr/ozel/interaktif/gen/gen02.html.
Et.18.10.2007.
3DOĞAN, Ġlyas, Ġnsan Hayatını Koruma Yükümlülüğü ve Ġnsan Embriyosunun Ahlaki Statüsü,
2
bakıĢ tarzlarını derinden etkileyebilecek dinamikleri bünyesinde barındırmaktadır.4
Özellikle gen teknolojisinin hızlı ilerleme kaydetmesiyle birlikte yardımcı üreme metotlarının geliĢmesi sayesinde çocuk sahibi olma yolundaki engellerin ortadan kalması bu çalıĢmalarla ilgili pek çok sorunu gündeme getirmiĢtir. Bu problemlerin halledilmesinde sosyolojik, etik, psikolojik ve hatta bazı politik gerçeklerin ortaya konması gerekmektedir.5
Tüm bu geliĢmelerin çok boyutlu bir niteliğe sahip olduğunu belirtmekle birlikte bu çalıĢmada konun özellikle insan hakları ve insanlık onuru alanındaki yansımaları ele alınacaktır. Bu bağlamda öncelikle insan onuru ve insan hakları kavramları ele alınacak ardından da bu kavramlar açısından klonlama, embriyonun durumu, yardımcı üreme metotları gibi konulara değinilecektir.
4DOĞAN,(2005a); s.104.
5CĠN, Onursal, Yardımcı Üreme Metotları ve Embriyonun Korunması, Hukuki Perspektifler Dergisi,
3
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
BĠYOLOJĠ UYGULAMALARI VE TIBBĠ MÜDAHALE KAVRAMLARI
I-BĠYOLOJĠ UYGULAMALARI A.TERMĠNOLOJĠ
1.Kromozom
Genleri içeren ve mikroskop altında görülebilen ipliksi yapılara kromozom adı verilmektedir.6
Diğer bir tanımla kromozom hücre çekirdeği içerisinde yer alan uzun DNA parçalarıdır.7
Kromozomlar, canlılarda kalıtımı sağlayan ve DNA'nın "histon" proteinlerini etrafına sarılmasıyla yoğunlaĢarak oluĢturduğu genetik birimlerdir. Birçok canlı gibi insan da trilyonlarca hücreden meydana gelir. Hücre, bitkisel ya da hayvansal her türlü yaĢam biçiminin en küçük birimidir. Her hücre bir sitoplazma ve çekirdekten meydana gelir. Çekirdeğin içinde ise kromozom adı verilen ipliksi parçalar bulunur. Kromozomlar, molekül yapıları çok iyi bilinen DNA (deoksiribo nükleik asit) zinciri ile histon denilen protein zincirinden oluĢur. DNA zincirleri de özgül proteinleri sentezlemekle görevli olan ve ―gen‖ adı verilen birimlerden oluĢmaktadır.8
Bununla birlikte insanlarda genleri taĢıyan 23 çift kromozom bulunmaktadır. Döllenme sırasında çocuk anneden 23 kromozom, babadan 23 kromozom alır. Döllenme XX olarak gerçekleĢtiğinde bebeğin cinsiyeti kız, XY olduğundaysa erkek olur.9
Cinsiyet kromozomları olarak adlandırılan bu kromozomlar bireyin cinsiyetinin ne olacağını belirlemektedir. Kadınlarda iki adet X
6KENT, Rebecca, Genetic Glossarry, Geneti Sözlük, (Çev. BĠLGEN, Türker), 2007, s.4. 7Chromosome, www.medhelp.org/medical-information/show/641/Chromosome E.t.01.03.2011.
8Kromozom, www.tr.wikipedia.org/wiki/Kromozom E.t.28.02.2011.
9Genom Projesi, www.genetikbilimi.com/genbilim/genom.htm E.t.27.02.2011; Chromosome,
4
kromozomu vardır. Erkekler ise bir adet X ve bir adet Y kromozomuna sahiptirler.10 Yine DNA, bölünme zamanının dıĢındaki dönemlerde "kromatin ağ" denilen uzun ve ipliksi bir Ģekle sahiptir. Bölünme esnasındaysa kromatin ağ kısalıp kalınlaĢarak kromozomu oluĢturur. Kromozomun yapısında DNA ve protein vardır. Kromozomların Ģekli, büyüklüğü ve sayısı her canlı türü için farklı ve sabittir. Bununla birlilkte aynı kromozom sayısına sahip olma iki canlının birbirine benzemesini gerektirmemektedir. Buna göre canlıların benzerliği ya da farklılığı kromozom sayısına değil DNA'daki bazı diziliĢlere bağlıdır.11
Normalde kromozomların mikroskop altında dahi görülemedikleri ancak hücre bölünmesi esnasında daha çok sıklaĢmaları nedeniyle görünülebilir hale geldikleri belirtilmektedir. Bu nedenle de araĢtırmacıların kromozomlarla ilgili bilgilere hücre bölünmesi evresinde ulaĢtıkları bildirilmektedir. Yine kromozomlar centomere adı verilen boğumlarla iki kola ayrılmaktadırlar. Her kromozomun karakteristik özelliği bu boğumların konumuna göre belirmektedir. Bu nedenlede bu durumun bazı özel genlerin belirlenmesinde kullanılabileceği belirtilmektedir.12
2.Kök Hücre a.Kavram
Kök hücreler (KH), teorik olarak sonsuz bölünme ve birçok değiĢik hücre türüne dönüĢebilme yeteneklerine sahip, özelleĢmiĢ hücrelerdir. Bir kök hücre (KH) bölündüğünde oluĢan yavru hücreler ya bir KH olarak kalabilme ya da daha özelleĢmiĢ bir iĢlevi olan yeni bir hücreye farklılaĢabilme yeteneğine sahip olmaktaadır.13
KH‘lerin en temel özelliklerinden birisi herhangi bir dokuya özgü
10KENT, (2007); s.2.
11
Kromozom, www.tr.wikipedia.org/wiki/Kromozom E.t.28.02.2011.
12What is a Chromosome, www.ghr.nlm.nih.gov/handbook/basics/chromosome E.t.01.03.2011.
13GÖRKEY, ġefik, Türkiye Biyoetik Derneği Kök Hücre AraĢtırmaları ve Uygulamaları Kurulu,
Kök Hücre AraĢtırmalarının Etik ve Hukuki Boyutu, Nisan, 2009, s.13: McLAREN, Anne, HERMEREN, Göran, Ethical Aspects of Human Stem Cell Research and Use, Opinion of the
5
yapılara sahip olmamaları nedeniyle sadece bu dokulara özgü iĢlevleri yerine getirmek zorunda olmamalarıdır. Örneğin, KH çevresindeki bir kas hücresi gibi ya da elektrokimyasal sinyalleri ileten bir sinir hücresi gibi davranmaz. Ancak KH uygun koĢullar altında kas, sinir ya da baĢka bir dokuyu oluĢturan değiĢik hücre tiplerine dönüĢebilir. Bununla birlikte normalde bölünerek çoğalamayan sinir, kas, kan hücrelerinin aksine KH‘lerin sonsuz bölünme ve çoğalma yeteneğine sahiptirler. Buna göre KH‘ler üç temel özelliğe sahiptir. Bunlar; neredeyse sonsuza dek bölünme ve çoğalma yeteneğine sahip olma, özelleĢmemiĢ olma, özelleĢmiĢ hücrelere dönüĢebilme Ģeklinde sıralanmaktadır.14
Bununla birlikte KH‘ler fonksiyonlarına ve elde edildikleri kaynaklara göre tasnif edilmektedirler.
b.Kök Hücre ÇeĢitleri
aa.Fonksiyonlarına Göre Kök Hücreler
Fonksiyonlarına göre kök hücreleri progenitor kök hücre, multipotent kök hücre ve pluripotent kök hücre olmak üzere sıralamak mümkündür. Progenitor kök hücre; epidermal veya spermatogonial kök hücreler gibi sadece keratinocytes ve spermatozoa gibi belli tip hücrelere dönüĢebilen kök hücrelerdir. Multipotent kök hücre; belli organ ve dokuları oluĢturan hücre tiplerine dönüĢebilen kök hücrelerdir. Örneğin sebaceous glands ya da haematopoietic kök hücreler tüm kan hücresi çeĢitlerine ya da nöral kök hücreleri sinir sistemi içerisindeki tüm hücre çaĢitlerine dönüĢebilmektedir. Pluripotent kök hücre; tüm hücre tiplerine dönüĢebilen kök hücrelerdir. Progenitor ve multipotent kök hücreler insanın yaĢamı boyunca mevcut bulunan hücrelerdir. Fetus döneminde bu hücreler yetiĢkinlere oranla daha fazla olup organ ve dokuların oluĢmasında ana rolü üstlenirler. YetiĢkin dönemdeyse bu kök hücreler dokuların kendilerini yenilemesini sağlamakla birlikte sınırlı bir ömre sahiptirler. Bu kök hücrelerin yok olması neticesindeyse dokular tükenir ve ölüm
European Group on Ethics in Science and New Technologies to the Europran Commission, No.15, 2000, s.3.
6
meydana gelir. Pluripotent kök hücrelerse diğerlerinden farklı olarak insan vücudunda yapısal olarak meydana gelmezler.15
bb.Elde Edildikleri Kaynaklara Göre Kök Hücreler aaa. Embriyonik Kök Hücreler
Embriyonik Kök Hücreler (EKH) kök hücre türleriyle kıyaslandığında farklı hücre tiplerine ayrıĢma yeteneklerinin daha güçlü olması nedeniyle tedavisi zor olan pek çok hastalık için kullanılan hücre kaynaklarıdır. Bununla birlikte organ nakillerinde ortaya çıkan immünolojik ret için EKH‘lerle yapılan hücre tedavisi uygulanmalarında dahi problemler yaĢanabilmektedir. Yine EHK‘ların defrensiye (ayrıĢma) özellikleri bunları ilaç endüstrisi ve biyoloji araĢtırmalarında da sıklıkla baĢvurulan kaynaklar haline getirmiĢtir. Bilim adamlarının 20 yıldır farelerin EKH‘leri üzerinde yaptıkları araĢtırmaların insan EKH‘leri konusunda yapılan çalıĢmalara ıĢık tuttuğu belirtilmektedir.16
Buna göre mevcut araĢtırmalar multipotent kök hücrelerin somatik tedavilerde kullanılabileceklerini göstermektedir. Ancak bu durumun Ģimdilik sadece EKH‘ler bakımından geçerli olduğu yetiĢkinlerden elde edilen multi potent hücreler konusunda aynı Ģeyin söylenemeyeceği ifade edilmektedir. Örneğin tramvatilk bir yaralanmadan sonra bir farenin birkaç gün sonra omur iliğine nakledilen nöral EKH‘lerin nöral dokuları tekrar oluĢturarak vücutta tekrar hareketliliğin baĢlamasını sağlamıĢlardır. Farelerin EKH‘leri üzerinde yapılan çalımaların bu hücreler kullanılarak transgenetik hayvanlar oluĢturulduğu ve bu sayede de insan hastalıkları üzerinde çalıĢılabilecek modellerin ortaya çıkartıldığı beliritlmektedir.17 Diğer yandan insandan EKH‘lerin temin edilmesi insan
15
McLAREN, HERMEREN, EGE, Opinion No. 15, 2000, s.3.
16
MOON, SY, PARK YB, KIM DS, OH, SK, KIM, DW, Generation, Culture and Differentiation of Human Embriyonic Stem Cells for Therapeutic Applications, Moleculer Therapy. Vol.13, 2006, s. 5–14.
7
embriyolarının parçalanması yoluyla gerçekleĢtiğinden bu alanda yapılan çalıĢmalar etik tartıĢmalara neden olmaktadır. Bununla birlikte özellikle hastalıklı veya iĢlevini yitirmiĢ dokuların tedavisinde bilim adamlarının EKH transferlerine baĢvurdukları belirtilerek bu yöntemin hasta ya da deforme olmuĢ organların tedavilerinde yeni bir metod olduğu ifade edilmektedir.18
Bu bakımdan embriyonik kök hücrelerle yapılacak bir tedavinin yetiĢkin kök hücrelere göre daha baĢarılı olacağı düĢünülmektedir. Bu yüzden kök hücre çalıĢmaları esas itibarıyla embriyonik kök hücreler üzerinde yoğunlaĢmaktadır.19
Öte yandan embriyoların tedaviye yönelik olarak klonlanmasının EKH üretimi konusunda etik tartıĢmaları ortadan kaldırdığı ileri sürülmektedir.20
Buna göre EKH‘ler özellikle organ nakilleri bakımından oldukça umut verici çalıĢmalara sahne olmaktadır. Klonlama teknolojisi sayesinde genetik olarak identikal, aynı karyotipte21 ve alıcının immünolojik reaksiyonlarını önleyecek kök hücrelerin üretilmesi ve kullanılması organ nakli çalıĢmalarına yeni bir boyut kazandırmıĢtır.22
Buna göre bu çalıĢmalar sayesinde nakledilen organın bağıĢıklık sistemince reddedilmesini önleyici yeni ve ekonomik bir çözümün bulunabileceği belirtilmektedir. Bununla birlikte EKH‘lerin yapısal özellikleri de araĢtırmalar açısından ayrı bir öneme sahiptir. Zira KH‘lerin değiĢik hücre türlerine farklılaĢabilmesi özelliği plastisite olarak adlandırılmakta olup KH‘nin plastisitesi elde edildiği kaynağa göre değiĢiklik göstermektedir. Buna göre döllenmiĢ yumurta
18KOH, Chester, ATALA, Anthony, Therapeutic Cloning Applications for Organ Transplantation.
Transplant Immunology. Vol. 12, 2004, s.193-201.
19HAKERĠ, Hakan, Kök Hücre ÇalıĢmaları ve Hukuki Boyutu‖, Türkiye Klinikleri, Cerrahi Tıp
Bilimleri, Kalp Damar Cerrahisi, C:2, S.43, 2006a, s. 78–82.
20YILMAZ, Oktay, UÇAR, Mehmet, Kök Hücre ÇalıĢmaları ve Terapötik Klonlama, Hayvancılık
AraĢtırma Dergisi. Vol. 16, 2006, s.30.
21Karyotip: Bir hücredeki kromozomlar özdeĢ çift kromozomlar halinde eĢlendikten sonra belli bir
düzene göre sıralanırsa o kiĢinin karyotipi meydana gelir. Her bireyin kromozom sayısı, Ģekli ve büyüklüğü onun karyotipini ifade eder. Karyotip nesilden nesile aktarılarak korunur. Karyotipten faydalanılarak çeĢitli türlerin kromozom haritaları çıkarılabilmektedir. Rehber Ansiklopedisi, www.turkcebilgi.com/karyotip/ansiklopedi E.t. 02.02.2011
8
hücresi, plastisitesi en fazla olan hücredir ve bedendeki bütün hücreler ondan köken almaktadır. DöllenmiĢ yumurta hücresi bu özelliğinden ötürü totipotent EKH olarak ifade edilmektedir. Bunlar, birkaç hücre türüne dönüĢebilme kapasitesine sahip oldukları için dokuda bir tür onarım görevi üstlenmektedir.23
EKH‘lerin bu özelliği organ ve doku tamiri, parkinson ve kalp-damar hastalıkları gibi pek çok hastalığın tedavisinde baĢarı oranını arttrmaktadır.24
Bu nedenle de birçok araĢtırmacının kök hücre araĢtırmaları için kök hücre elde edilmesine yönelik çalıĢmaları desteklediği söylenebilir. Bununla birlikte hastaların tedavisi için EKH‘lerin elde edilmesine yönelik çalıĢmalarda klonlanmıĢ embriyolara zarar veriliyor olması embriyoların potansiyel insan yaĢamına sahip olduğunu savunan çevrelerce eleĢtirilmektedir.25 EKH‘ler, yetiĢkin hücre çekirdeğinin çekirdeği çıkartılmıĢ bir yumurta hücresine transferi yoluyla26 (somatic cell nuclear transfer, SCNT) yada dört-beĢ günlük embriyoların blastosist adı verilen yapılarının iç hücre kütlesinden (inner cell mass) IVF yöntemiyle elde edilebilmektedir. Buna göre iç hücre kütlesi ve blastosistin
23GÖRKEY, (2009); s.13-14.
24Kök hücre tedavisi sonrasında olumlu neticeler alınan bazı hastalıklar ve yaĢanan geliĢmeler kısaca
Ģuı Ģekilde belirtilebilir. Kalp-damar ve Akciğer Hastalıkları: Kalp kas hücresine, damar düz kas hücresine ve endotel hücresine dönüĢebilen hücreleri tanımladıklarını bildirmiĢlerdir. Kas-iskelet Sistemi Hastalıkları: fare EKH‘lerinden elde edilmiĢ olan çizgili kas hücrelerinin kas distrofisi, yani vücut kaslarınının kuvvetten düĢmesi ve körelmesi, benzeri hastalığı olan hayvanların tedavisinde kullanıldığı ve kas iĢlevinde iyileĢme sağladığı bildirilmiĢtir. Endokrin Sistem Hastalıkları; Diyabet tedavisinde, KH çalıĢmalarının getirdiği umut, pankreasta insülin salgılama görevi yapan beta-adacık hücrelerinin yedeklenebilmesidir. Bu konuda çalıĢan araĢtırmacılar, insan EKH‘lerinden insülin sentezleyen hücreler elde etmeyi baĢardıklarını bildirmiĢlerdir. Sinir Sistemi Hastalıkları: Ġnsan fötal omurilik hücrelerinin normal ve hasar görmüĢ sıçan omuriliğine aktarıldığında çoğaldığı, yerleĢime bağlı olarak olgun sinir hücrelerine dönüĢebildiği gözlenmiĢtir. Hücrelerin çoğalmasının yanı sıra iĢlevsel hale gelmesi, omurilik hasarında tedavi amaçlı kullanım için umut doğuracaktır. Parkinson hastalığının tedavisinde, hastalarda yitirilen dopamin üreten nöronların yedeklenmesi tam sağaltımı yani tedaviyi sağlayabilir. Ġnsan EKH‘lerinden dopamin salgılayan sinir hücresinin elde edildiği bildirilmiĢtir. GÖRKEY, (2009); s.22-23.
25Klonlama Uygulamalarının BaĢarısı ve Etik TartıĢmalar, Bilim ve Teknik,
www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/klonlama/klonlama_uygulamalari.html E.t. 03.02.2011.
26
9
diğer bir önemli bileĢenini oluĢturan trofoblastlar, EKH elde etmek için birbirinden ayrıldığında, embriyonun hayatı sona erer. Bu nedenle EKH elde edilmesinde embriyoların kullanılmasına yöneltilen eleĢtiriler yaĢama potansiyeline sahip insan embriyosunun kullanılmamasını ve yeni insan EKH serileri oluĢturmada farklı yolların araĢtırılmasını gerekli kılmaktadır. Bu nedenle günümüzde üzerinde çalıĢılan altı farklı yöntemle27 yaĢayan insan embriyosuna zarar verilmemesi amaçlamaktadır.28
27Bu altı yöntem sırasıyla Ģu Ģekildedir: Altered Nuclear Transfer (ANT) yöntemi, embriyoya zarar
vermek için baĢtan hatalı bir embriyo oluĢturulmaktadır. Buna göre genetik olarak embriyo geliĢme kapasitesi hasarlanmıĢ somatik hücre nukleusu, nukleusu çıkartılmıĢ bir yumurtaya aktarılır. Partenogenezis yöntemi, spermle fertilizasyon yapılmaksızın yumurtadan doğrudan embriyo geliĢimini tanımlayan partenogenezis yoluyla, partogenetik embriyonik KH (pES) elde edilmektedir. Bu yöntemde, geliĢim sürecini etkileyecek bir hasar meydana getirilmemekle birlikte, paternal olarak ―imprint‖ olan genlerin bulunmaması trofoblast geliflimini etkilemekte ve tam geliĢim gerçekleĢmemektedir. Organizma olarak ölmüĢ olan embriyoların kullanılması yönteminde belli markerlarla embriyoların hücre bölünmesi geri dönüĢümsüz olarak durdurulmaktadır. Ancak Bu embriyolarda ileri derecede morfolojik bozukluk olmakla birlikte, az sayıda blastomerin yani morula ve blastulayı oluĢturan, ileride embriyoyu biçimlendirecek olan farklılaĢmamıĢ hücreler normal gelĢimine devam etmektedir. Bu durumda, embriyonun kesin olarak öldüğünün söylenmesi güçleĢmektedir. Kromozomal olarak anormal olan embriyoların KH kaynağı olarak kullanımı yönteminde IVF kliniklerinde anöploidik embriyolar da bulunmaktadır. Anormal kromozomal yapıları nedeniyle bu embriyoların insan embriyonik KH kaynağı olarak kullanılamayacağı düĢünülmüĢtür. Ancak son yıllarda yapılan çalıĢmalarda, bu anormal embriyoların önemli bir kısmının kendiliğinden normal yapıya döndüğü gösterilmiĢtir. Bu yöntemin güvenilirliği tartıĢmalıdır. Tek blastomer biopsisi yönteminde embriyo bir zarar görmemektedir. Ancak erken dönem blastomerlerden geliĢtirilecek hESC serileri totipotent olabilmektedir. Somatik hücre dediferansiasyonu yöntemi, insan embriyonik KH çalıĢmalarında ulaĢılabilecek son nokta olarak tanımlanabilir. Kısaca söylemek gerekirse bu süreç, diferansiye olmuĢ herhangi bir olgun hücreden, pluripotent yani tüm bir canlıyı oluĢturabilme yeteneğine sahip olan hücreye geri dönüĢümün sağlanmasını amaçlar. Bu yolla doku uygunluğu ve atılım problemleri gibi teknik birçok sorun aĢılabilir. Ayrıca insan embriyonik KH serileriyle ilgili çalıĢmalarda öne sürülen etik sorunlar da bu yöntemle ortadan kalkacaktır. Bkz. GÖRKEY, (2009); s.15-17. Görüldüğü üzere embriyonun statüsü ve insan onuru konusunda yaĢanan problemler tıbbibiyoloji ve genetik bilimindeki ilerlemeler sayesinde çözüme kavuĢacak ve tartıĢmalar sona erdirilebilecektir.
10
bbb.YetiĢkin Kök Hücreler
YetiĢkin KH‘ler farklılaĢmamıĢ halde de bulunabilir; ancak plastisiteleri, yani dönüĢüm kabiliyetleri EKH‘lere göre daha düĢüktür. Bu KH‘lerin baĢlıca görevleri, bulundukları dokunun onarımını ve devamlılığını sağlamaktır.29
Memeli canlılarda pankreas, karaciğer ve kemik kök hücreleri gibi 20 çeĢit yetiĢkin kök hücre bulunmakla birlikte bunların bulunup ayırt edilmelerinin oldukça güç olduğu belirtilmektedir. Örneğin beyinde bulunmaları nedeniyle nöral kök hücrelere eriĢimin sınırlı olduğu belirtilmektedir. Yine haematopoietik kök hücrelerin kanda bulunduğu ancak bunlara ulaĢılabilmesi için kemik iliğini tetikleyici bazı uygulamalara ihtiyaç duyulduğu ifade edilmektedir. Buna göre yetiĢkin kök hücreler seyrek olup embriyonik kök hücrelerle aynı geliĢim kapasitesine sahip değillerdir.30
YetiĢkin KH‘lerin zaten uzun yıllardır transplantasyon amacıyla kullanıldıkları ifade edilmektedir. Örneğin kemik iliği ve göbek kordon kanından bol miktarda elde edilebilen kan üretiminden sorumlu (hematopoietik) KH‘ler, lösemi hastalığının tedavisinde kullanılabilmektedir. Son yıllarda yapılan bazı çalıĢmalar, multipotent nitelikteki yetiĢkin KH‘lerinin tamamen farklı bir dokunun hücrelerine de köken olabileceğini ortaya koymuĢtur. Buna göre hematopoietik KH‘lerinin sinir hücrelerine, insülin üreten karaciğer hücrelerine ve kalp kası hücrelerine dönüĢmesinin birer plastisite örnekleri olduğu belirtilmektedir. Bu yüzden, yetiĢkin KH‘lerin hücre tedavisi için kullanılması, KH alanındaki önemli araĢtırma konularından biri durumundadır.31
Çoğu bilim adamı önceleri yetiĢkin kökhücrelerin belirli dokuları oluĢturmak üzere programlandıklarını düĢünmekteydi. Fakat son çalıĢmalar yetiĢkin kök hücrelerin sanıldığından daha esnek olduğunu göstermektedir. Örneğin özel kültürler içerisinde tutulan farelerdeki nöral kök hücrelerin kas, kalp gibi diğer organların hücrelerine dönüĢebileceği gözlenmiĢtir.32
29GÖRKEY, (2009); s.18.
30McLAREN, HERMEREN, EGE, Opinion No. 15, 2000, s.4.
31GÖRKEY, (2009); s.18. 32
11
Embriyoların ahlaki statüsüne iliĢkin belirsizliğin nedeniyle yetiĢkinlerden KH elde edilmesi ve bu hücreler üzerinde araĢtırma yapılmasının etik açıdan daha az sorun içereceği söylenebilir. Ancak, eriĢkinlerden KH elde edilmesi söz konusu olduğunda da biyomedikal araĢtırmalara iliĢkin temel etik ilkelere uyulması gerektiği unutulmamalıdır. Ġnsanların gönüllü olduğu bu çalıĢmalarda da aydınlatılmıĢ rızailk ve en önemli koĢuldur. Ayrıca buna ek olarak, bireylerin mahremiyetine saygı çerçevesinde gönüllülerin kiĢisel verilerinin gizliliğinin sağlanması ve bunların kiĢilerin rızaları doğrultusunda kullanılmasının zorunlu olduğu da unutulmamalıdır.33
3.Genom
Genom bir organizma içerisindeki tüm gen koleksiyonlarını ifade etmektedir.34 Buna göre genom, bir kromozom takımı üzerindeki bütün genetik materyali simgeler.35 Günümüzde, 3 milyar 2 yüzbin baz çiftinden oluĢan insan çekirdek DNA dizisinin haritası çıkarılmıĢ durumdadır. Ancak bu durum bilinmekle birlikte anlamlandırılamayan ancak yıllar sonra anlamı deĢifre edilebilen antik dönem alfabelerine benzetilmektedir. Buna göre hangi dizilerin hangi proteini kodladıkları, bunların yerleri ve çalıĢma yolları, birliktelikleri, kullanılabilirlikleri, protein etkileĢimleri gibi bilgiler öğrenilmedikten sonra, bu bilgiler ―ham‖ haliyle fazla bir Ģey ifade etmeyecektir.36 Bu nedenle yürütülen çalıĢmalar zaman ve uluslarası iĢbirliği gerektirmektedir. Bu konuda yürütülen projelere bakıldığında insanın sadece DNA yapısının dahi tam olarak anlaĢılabimesi yakın zamanda mümkün görülmemektedir. Bununla birlikte araĢtırmalarda ilerleme kaydedildikçe bunların biyotıp alanındaki yansımalarının süratle gerçekleĢeceği ifade edilebilir. Bu
33GÖRKEY, (2009); s.27. 34
JAMSHIDI, Maral, An Introduction to Genetic Analysis,
www.cs.helsinki.fi/bioinformatiikka/mbi/courses/0809/bfms/genetics/An%20introduction%20to%2 0genetic%20analysis-CHapter1.pdf E.t.28.12.2009.
35Genom Nedir? www.food-info.net/tr/qa/qa-bt7.htm E.t.27.02.2011.
12
nedenle ilerleme kaydedilen her bir aĢama dahi biyotıp dünyasında önemli yankılar bulacaktır.
4.DNA
Ġnsan vücudunun yapı kütlesi olarak düĢünülen DNA, genleri içinde tutan bir materyal olarak ifade edilmektedir.37 Dioksiribo Nükleik Asit (DNA) denen hücre çekirdeğindeki kimyasal dille yazılmıĢ bu genetik Ģifre fosfat ve Ģekerden oluĢmaktadır. Hücre çekirdeğinde yer alan DNA, bir insanın göz renginden ten rengine, vücut yapısından boyuna kadar çeĢitli fiziksel özelliklerini belirlemenin yanı sıra, sağlığı ve yaĢam süresi konusunda da önemli rol oynamaktadır. Kendi ekseninde dönen ve iplerle bağlanan bir asma merdiveni andıran DNA sarmalında anne ve babadan alınan 23'er kromozom bulunur. Kromozomların taĢıdığı yaklaĢık 100 bin gen, DNA sarmalının üzerinde bulunur. DNA mikroskop altında dört renkte görülür ve bunlar A, T, C ve G harfleriyle adlandırılırlar. Bu dizinlerin 3 milyar farklı kombinasyonu bulunmakta ve tüm canlılar bu harflerin yan yana dizilmesinden oluĢmaktadır.38
Çoğu canlının kalıtsal bilgilerini RNA ya da DNA vasıtasıyla taĢıdığı belirtilmektedir. Bir DNA molekülü birden fazla genin doğal birleĢiminden meydana gelmektedir. Nükleotidlerden oluĢan DNA zinciriyse genlerin birbirlerine hidrojen bağlarıyla bağlanması neticesinde ortaya çıkmaktadır.39
5.Gen
Gen vücudun çalısması için gerekli olan, kimyasal formda kromozomlar içerisinde depolanmıĢ olan bilgi Ģeklinde tanımlanmaktadır.40
Gen kelimesi Yunanca doğum ya da baĢlangıç anlamındaki ―genos‖tan gelmektedir. YaĢamı belirleyen bu
37Chromosome, www.medhelp.org/medical-information/show/641/Chromosome E.t.01.03.2011.
38Genom Projesi, www.genetikbilimi.com/genbilim/genom.htm E.t.27.02.2011.
39BRUCE Alberts, Molecular Biology of the Cell, 2002, s.4-9.
40
13
yapılar DNA sarmalında yer almaktadır. Bununla birlikte genler DNA'nın sadece % 2 ile % 4'lük bir kısmını oluĢturmaktadırlar. DNA‘nın geri kalan kımınaysa ―boĢ DNA‖ adı verilmektedir. Öte yandan genler insanın saç renginden, boyuna, ayak numarasından yakalanacağı hastalıklara kadar kiĢinin hayatını belirleyen kimyasal bir madde olan proteinlerin salgılanmasını sağlar.41 Nükleik asitin bir parçası olan genler genellikle protein Ģeklindeki iĢlevsel ürünlerin üretilmesi için gerekli olan bilgileri içermektedir. Genler uzun DNA veya bazı virüslerde RNA42
Ģeritlerinden oluĢmaktadır. Bununla birlikte genin yapısında genin hareketlerini ne üreteceğini belirleyen ve geni kontrolü altında tutan bir organizatörün bulunduğu bildirilmektedir.43 Buna göre nükleotid zincirinin oluĢturduğu genler organizmanın geliĢimini ve hareketini sağlayacak önemli proteinlerin kodlanmasını temin ederler.44
B.GENETĠK
1.Genetik Mühendisliği
a.Genetik ÇalıĢmaların Tarihi GeliĢimi
Genetik araĢtırmaların uzun yaĢam, daha iyi sağlık Ģartları, yaĢam kalitesinin yükselmesi gibi doğrudan kendi gerekçelerini ürettiği dile getirilmektedir. Buna göre kendi kendimize düĢünebilmemizin genlerimizin bir nimeti olduğunu bildiğimiz gibi gerek medyadaki yayınlar gerekse bilimsel söylemler vasıtasıyla genetik çalıĢmalara
41Genom Projesi, www.genetikbilimi.com/genbilim/genom.htm E.t.27.02.2011.
42Ribonükleik asit veya RNA bir nükleik asit olup nükleotitlerden oluĢan bir polimerdir. RNA,
DNA'da taĢınan genetik bilginin proteine çevirisiyle iliĢkili çeĢitli süreçlerde yer almak gibi pekçok önemli biyolojik rol üstlenir. Buna göre RNA türlerinden biri olan mesajcı RNA, DNA'daki bilgiyi protein sentez yeri olan ribozomlara taĢır, ribozomal RNA ribozomun en önemli kısımlarını oluĢturur ve taĢıyıcı RNA ise protein sentezinde kullanılmak üzere kullanılacak aminoasitlerin taĢınmasında gereklidir.
43What is Gene? www.scfbio-iitd.res.in/tutorial/gene.html E.t.01.03.2011
44
14
ihtiyacımız olduğunu da bilmemiz gerekmektedir. 45 Acaba genetik çalıĢmalar ne zamandan itibaren insan hakları alanında tartıĢılmaya baĢlanmıĢtır. Bu sorunun cevabını verilebilmesi bakımından genetik çalıĢmaların tarihine kısaca değinmekte fayda vardır.
Genin fonksiyonuna yönelik ilk araĢtırmalar 1800‘lü yıllarda baĢlamıĢtır. Buna karĢın gen teriminin kullanılması 1900‘lü yıllara tekabül etmektedir. Avusturyalı din adamı, Gregor Mendel manastırının bahçesinde yıllarca çalıĢmıĢ, farklı bezelye varyetelerini melezlemiĢ, dikkatli kayıtlar tutarak, melezlerin döllerini saymıĢ, bezelye Ģekli, çiçek rengi, bitki yüksekliği gibi özelliklere bakarak genlerin fenotipik ekspressiyonunu incelemiĢtir. Dikkatli gözlemler yaparak, doğru kayıtlar tutarak verileri dikkatlice analiz etmiĢ ve her bir bitkinin erkek ve diĢi ebeveynlerinin döllerine kalıtım üniteleri veya faktörlerin varlığı teorisini ortaya koymuĢtur. Daha sonra James Watson ve Ġngiliz Francis Crick birkaç biyolog araĢtırmacıyla 1953 yılında DNA‘nın çift heliks yapısını incelediler. DNA kavramı yaĢamın geleneksel dili olduğu bakterilerde, mantarlarda, bitki ve hayvanlarda yapılan çalıĢmalarla ortaya konuldu. YaĢayan organizmalar arasında yer alan bu iliĢki bioteknoloji ve genetik mühendisliği biliminin geliĢimine neden olmuĢtur. 1990 yıllarında ABD‘de daha da ileri gidilerek Ġnsan Genom Projesi gündeme getirilmiĢ ve insan genlerinin tüm haritasının yapılması planlanmıĢtır.46
Genetik çalıĢmalar ve insan hakları konusundaki tartıĢmaların baĢlangıç tarihi olarak 1990‘lı yılları kabul edebiliriz. Zira bu tarihten sonradır ki insan üzerindeki çalıĢmaların hayvanlarda olduğu gibi basite indirgenmesinin insanlık açısından öngörülemez risklere davetiye çıkaracağı düĢünülmeye baĢlanmıĢtır.47
45EVERETT, (2003); s.53.
46OKUMUġ, Ahmet, Genetiğin Dünya da ve Türkiye de GeliĢimi,
www.genetikbilimi.com/gen/genetikgelisim.htm. E.t. 08.09.2009; 18 ülkenin destek verdiği projeyle insanın gen haritasının, yani genetik Ģifresinin çözülmesi hedeflenmektedir. Genom Projesi, www.genetikbilimi.com/genbilim/genom.htm E.t.27.02.2011.
15
b.Genetik Mühendisliği
Genetik mühendisliği, canlıların kalıtsal özelliklerinin değiĢtirilerek, onlara yeni iĢlevler kazandırılmasına yönelik araĢtırmalar yapan bilim alanıdır. Bu uygulamalarla uğraĢan bilim insanlarına "genetik mühendisi" denir. Genetik mühendisleri, genlerin yalıtılması, çoğaltılması, farklı canlıların genlerinin birleĢtirilmesi ya da genlerin bir canlıdan baĢka bir canlıya aktarılması gibi çalıĢmalarla uğraĢırlar. Bununla birlikte rekombinant DNA teknolojisi, gen klonlaması, DNA klonlaması, genetik manüplasyon/modifikasyon veya gen ekleme (splays) gibi kavramlarla genetik mühendisliği kavramı birçok bilim insanınca eĢ anlamlı olarak kullanılabilmektedir.48
Genetik mühendisliği bilim adamlarına bakteriler gibi farklı organizmaların DNA‘larını manipüle etme imkanı sağlamaktadır.49
Genetik mühendisliğindeki temel tekniklerle genlerin birbirine eklenebilmesi yeni DNA kombinasyonları oluĢturulmasına imkan vermektedir.50 Yeni DNA kombinasyonlarının oluĢturulması (rekombinant teknolojisi) sayesinde DNA zincirleri kısaltılmakta bakteriler gibi belli organizmaların daha hızlı çoğalması ve protein üretmesi temin edilebilmektedir.51
Genetik mühendisliği sayesinde pek çok endüstri için gelir fırsatı anlamına gelecek olan potansiyel keĢiflerin önü açılmaktadır. Biyoteknoloji alanında DNA temelli ürün ve teknolojilerin satıĢı 2009 yılında 45 milyar doların üzerinde gerçekleĢmiĢtir.52 Öte yandan genetik
mühendisliği uygulaması olan rekombinant DNA teknolojisi sayesinde düzeltici
48Genetik Mühendisliği, www.tr.wikipedia.org/wiki/Genetik_m%C3%BChendisli%C4%9Fi
E.t.28.02.2011.
49BRUCE, (2002); s.536.
50
NICOL, Dianne, On the Legality of Gene Patents, Melbourne University Law Review. Vol. 29. 2005, s.811.
51
LESLIE G. Restaino et al., Patenting DNA-Related Inventions in the European Union, United States and Japan: A Trilateral Approach or a Study in Contrast? UCLA Journal of Law and Technology. Vol.2, 2003, s.3.
52Human Genome Program. Potential Benefits of Human Genome Project Research
16
genlerin somatik dokulara nakliyle tek gen bozukluklarının düzeltilmesi sağlanabilmektedir. Bu duruma gen terapisi adı verilmektedir. Bu tekniğin üç çeĢidi bulunmakla birlikte bunların en geliĢmiĢ olanı bir dokuya tam fonksiyonlu bir genin nakledilmsi suretiyle fonksiyon-kaybı mutasyonuna sahip mutant genin fonksiyonlarının telafi edilmesi tekniğidir.53
c.Genetik Mühendisliği ve Ġnsan Hakları
Genetik çalıĢmaların asli unsuru gen analizleridir. Buna göre gen analizlerinde dört farklı yöntem kullanılmaktadır. Bunlar fenotip analiz, kromozom analizi, protein kimyasal analiz ve DNA analizidir. Görüldüğü üzere DNA analizi gen analizinin sadece bir kısmını teĢkil etmektedir.54
TartıĢmaların esas olarak cereyan ettiği alan ise DNA analizleri ve meydana getirdiği sonuçlardır. Bundan sonraki açıklamalarda genetik çalıĢmalardan bahsederken kast edilen DNA analizi olduğunun bilinmesinde fayda vardır. Öncelikle konunun Ġsviçre‘de olduğu gibi insanlar üzerindeki genetik araĢtırmalar ve insan dıĢındaki genetik araĢtırmalar olarak iki alt bölüme ayrılması55
ve her bölümüm ayrı ayrı değerlendirilmesi daha uygun olabilir. Ġnsan dıĢındaki genetik araĢtırmalar konusunda klonlama açısından yapılan değerlendirmeler burada da geçerlidir. Bu noktada insan dıĢı varlıklarda yapılacak genetik çalıĢmalar bakımından daha esnek olunabileceğini ifade edebiliriz. Zira özellikle hayvanların ve bitkilerin genlerinin manüple edilmesinin ve hatta klonlanmasının temelinde ekonomik ve bilimsel nedenler yatmaktadır. Ancak insan onurunun korunması karĢısında insan üzerinde yapılacak genetik incelemelerin ekonomik ve bilimsel nedenlerin çok ötesinde olduğunu söyleyebiliriz.
53Genetik Hastalıkların Analizi ve Tedavisi, www.yunus.hacettepe.edu.tr/~mergen/derleme/
d_geneticdisease.pdf E.t.04.02.2011.
54BÜYÜKAY, Yusuf, Gen Analizleri ve Mukayeseli Hukuktaki Düzenlemeler, AÜHFD, C.IX, S.3–
4, 2005, s.360.
17
Genetik çalıĢmaların getirdikleri karĢısında insanoğlunu nelerin beklediği tam olarak bilinememektedir. Ancak bu konuda geleceğe dair bazı ip uçlarına ulaĢmak mümkün olabilmektedir. Ġlk olarak genetik çalıĢmaların olumsuz etkisini bireylerin çalıĢma hürriyetlerine yöneldiğini söyleyebiliriz. Buna göre bazı ülkelerde gerek iĢe almada gerek terfi ve iĢten çıkarmalarda genetik verilerden yararlanıldığı bir gerçektir. ÇalıĢma hürriyetinin engellenmesi bakımından gen analizleri ilk olarak ADB‘de zencilere yönelik kullanılmıĢtır. 1970‘ten 1980‘e kadar geçen sürede zencilerin bazı kimyasal maddelere aĢrı tepki verdiği ve düĢük basınçlarda solunum problemleri bulunduğu tespit edilmiĢ ve zencilerin Hava Savunma Akademilerine girmelerine izin verilmemiĢtir.56
Kamu personeli alımı açısından ise anayasamızın 70/II. maddesinde belirtilen ―Hizmete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden baĢka hiçbir ayırım gözetilemez.‖ Hükmü personel alımında genetik muayeneyi engelleyici bir düzenleme olacaktır.
Yine sigortacılık alanında sözleĢme hürriyetine aykırı olabilecek sakıncalar da meydana gelebilmektedir. Bu anlamda sigorta edilenin sağlığı veya hayatına dair gelecekteki muhtemel olumsuz olayların gen analizi neticesinde kontrol edilmesi bireyin özel hayatına müdahalenin yanı sıra sözleĢme hürriyetini de engellemektedir. Özellikle hayat ve sağlık sigortaları açısından düĢünülecek olursa bireyin sigorta edilip edilmemesi ya da sigorta primlerinin miktarı bakımından genetik bilgiler önem taĢımaktadır.57
Ayrıca son zamanlarda genetik çalıĢmalarla birlikte yaĢanan bazı geliĢmelerinde bazı sakıncaları bünyesinde barındırdığı ifade edilmektedir. Buna göre biyolojik veri bankalarına örnek bağıĢında bulunan kimselerin veya yakınlarının genetik ayrımcılığa ve damgalanmaya karĢı korunup korunmayacağı konusunda endiĢeler yaĢanmaktadır. Aslında örneklerin biyolojik bankalarda toplanması ve kiĢilerle iliĢkilendirilmesi durumunda toplumun bütününe yönelik bir tehlikenin söz
56MEMĠġ, Tekin-YILDIRIM, M. Fadıl, Soybağının Belirlenmesinde Gen Analizlerinin Kullanılması
ve Yarattığı Hukuki Sorunlar AÜEHFD, C.VIII, S.1-2, 2004, s.287.
18 konusu olacağı ifade edilmektedir.58
Bu anlamda yaĢanan bu geliĢmeler yeni düzenlemelerin tesisini gerekmekle birlikte özellikle kiĢisel verilerin ve özel hayatın gizliliğinin korunması konusunda meseleye yeni boyutlar kazandıracaktır. Yine genetik çalıĢmaların çocuklar üzerinde genetik kontrol imkanı sağlayacağı, bununda genetik kölelik olarak adlandırılabilecek yeni bir çeĢit kölelik türü olduğu ifade edilmektedir.59
Aslında genetik çalıĢmaların beklide en önemli ve dikkate alınması gereken muhtemel sonuçları bu teknolojinin silah haline getirilmesi aĢamasıdır. Öyle ki insanları kısır yapan, belirli bir milleti çok kısa veya kısmen uzun zamanlarda öldüren genetik bombaların yalnızca yaĢları 20'nin altında olan yeĢil gözlüleri veya Avustralya'da yaĢayan yerlileri veya Yahudiler ile uzaktan bile akrabalıkları bulunmayan bazı Arap toplumlarını veya esmer Ġngilizleri öldüren veya sakat bırakan veya kısırlaĢtıran bombalar (silahların, mikroorganizmaların) olduğu düĢünülürse durumun vahameti kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Genetik silahlar meyve ve sebzelerin tohumlarında da taĢınabildikleri için bu bombalar insanların sofralarına dahi servis edilebilecektir.60
Bu alanda yaĢanan geliĢmelerin insan haklarının varlığından ziyade bizatihi insanlığın varlığına yönelen ciddi tehditler olduğu aĢikardır. Bu konuda genetik teknolojinin insan onuru ve insan haklarını tehdit etmesinin yanı sıra insan türünü de tehdit ettiği ve hatta türler arası savaĢa neden olabileceği de ifade edilmektedir.61
Hiç Ģüphesiz gen teknolojisinin olumlu yanları da mevcuttur. Farmakoloji alanında bu teknolojinin kullanılması sayesinde yeni ilaçların ortaya çıkması sağlanmıĢtır. Bu ilaçlara en güzel örnek dünyadaki
58BÜYÜKAY, Yusuf, Biyolojik Veri Bankaları, Hukuki Perspektifler Dergisi, S.6, Mayıs 2006,
s.179.
59
SHUSTER, Evelyne, Human Cloning: Category, Dignity and The Role of Bioethics, 6th World Congress of Bioethics, International Association of Bioethics. Vol.17, Brasilia, 2003. s.524.
60OKTAY, Hüseyin, Genetik Tehdit,
www.sorucevap.com/bilimkultur/zekasorulari/ders.asp?212285. E.t. 18.09.2009
61
