Eski eser kaçakcılığı ve basındaki yeri

Marmara IletiSint Dergisi, Sayt:5, Ocak 1994

ESKI ESER

KAqAKQILIGI

ve

BASINDAKI YNNI

Ogr.

cor.

Tiilay ERGIL

MARMARA

TJNIVERSITESI

IletiEim Falitiltesi

Uygarhgrn

beEili

olan Auadolu topralilan her

ydniiylc

bereketlidir. Yurdumuz

kiiltiirel

de$erler balumrndan diinyanm en zengin iilkeleri arasnt-da. hatta belki de bagnda gelir. Bu topralilarda ytizyrllar boyunca

biiyiik

uy-garlftlar

ya$am$tu. Bunlar o kadar qegitlidir ki, baqka higbir tilliede bu kadar

i.ist iiste gelmiq gegmirg uygarhk tabaliasrna rastlamali hemen hemen mtimkiin deSildir. liSte bu ozelliklerinden

dtiirii

alaka uyandrnr ve yrllardrr soyulur.

Ttilkiyehin

kanayan yaralarndan

biri

olan "tarih soyguncululu"

ve-ya

bir

lra;ka deyiqle "eski eser kagakErhlr" konusunda

iilkemiz

bir

arayrq iEiude. Ashnda bu konular ycni yeni konuqulmaya, Uzerinde durulmaya baq-lamrqtrr. Bu trile gok Onemli

bil

agama. Konunun giindemde tutulmasr

Onem-li.

Kuqkusuz

ktiltiirel

varhklanmrza _{sahiplenmeye, korumaya dzendirmenin}

en etkin

silah

bugiin yaygrn kullanrlan taumryla medyadr. Bu

delerlerilniz-le gdrevdelerlerilniz-leri

gereli

miizeciler. kolleksiyon yapma tutkusunda olan kiqiler,

de-tine arayrcrlan ve antika ti.iccarlan yani

kiiltiir

varhgr ticareti yapan sekt0r

de-liqik

agilardan ilgilenirler. Aynca

kiiltiir

degerlerinin ahm ve satrmr

ile

ilgi-lenen kigiler. zaman zaman miizayedeler dtizenliyerek eserlerin el

deligtir-mesine neden olurlar.

Konu gok genig kapsamh. Bu nedenle

innsiz

gizli kazr yaparali bazen de mevcul kolleksiyonlardan galmali suretiyle elde edilen eski eserlerin yasa drgr yollarla yurt dr$rna grkarrhp satilmasr olayr olan "eski eser kagakgrh$r" sorununu tek cephede gOziimlemek miimktin

delildir.

Biz. bu konuda aynn-trya girmeksizin, eski eser kagalicrhlrnur tarihgesi. 0zellikle

iilkemiz

mrndan ouemi biiyi.ik olan Eski Eserter Hukuku' kagrnlan eserler, iade edi-lenler ve tedbirler

tizerile

Ozetlenmi$

bilgi

vermekle

yetircceliz.

Aynca

ya-z

r basnda konuyu iEleyen hab€r ve yorumlardan aLntr ve yazr iistii ba$hkla-m vermekle Yetinecegiz.

Eski eser

kas*ghgrrun

tarihgesi:

Ttirtiye

eski eserlerini yeni fark ediyor' Anadolu

uygarl

ilannm yag-malanmasr lg.yuzyrlda baqlamr$r. Anadolu'ya

batdan

gelen eski eser me' mkhlan, gezginler, diplomatlar, biilge bolge

dolaprali izinli

ya da izinsiz

ka-zr yapmglar o(aya _{eiliardrklan eserleri yine}

izinli

ya da izinsiz iilkelerine gG ttirerek

koleksiyotlanna

katmlqlar veya miizelere

satmlllard[.

Osmanh'lann gliktig doneminde

izinli

ytirUliilen bu yagma,

baa

sul-tanlann

ilgi

eksikligi

yiiziinden, kazl yapan ekiplere "ta!

g*arsa

sizin, altln q*arsa benim" detirtecek denli ileri boyrtlara ula{m$u. Eserlerin gogu padi-lah fermanlanyla yabancl muzelere bag$

oltrak verilmilti.

Bu doDemde

"lh-san-r gahanelerle" veya yine eski bir deyi$le "miisade-i mahsusa" ile bau

iil'

keleri dogunun zengin

kiiltur

kaynaklanndan yaradanm$lar'

opralilanmz-dan

g

ian eserlerle miizelerini doldurmuslardr. Evet' Anadolu'dalii bu zen-gintige onem vermeme, buna kar$n

balrl

afln bu degerlerh dneminin

bilin-gine vannrs olrnalan o yrllarda koca koca anltlann sokiiliip

yun dlllna

gotii-riilmelerine neden olmugur. YiDe o doremde bulunan eserlerin iigte

birinin

arazi sahibine, ugte biriniD bulana, iigte

birinin

ise devlete ait olamk kabul

eclilmesi en

delerli

pargalann, bunlan bulan

bat

rlar tarafindan Anadolu'dan

sokultip gotiiriilmesine olanali

saglam$tr

(l).

Cumhuriyet dtineminde ise Anadolu uygadrklanmn araqtlnlmasrna ve bu

uygadftlarn

korunmaslna buytik Onem

verildifini,

yabanct

kaz

ann yanl sra

Ulu

dnder

Atatiirt'un

emirleri

ile

1933 yrbnda Ahlathbel de ve daha sonra Alacahoyiih'te Tiirk

bilim

kurumlamrca arkeolojik

kaz

ara baqlanma' sryla ifade edilmig oluyor. Ancak

kultiir zenginlili,

cehalet ve ekonomik

ko-qullar nedeniyle eserlerimizin yurt

dlna

glkmasr diinde, bugiiLnde devam

et-mektedir.

Yun

dr$na

kagnlan

eserlerle

ilgili

bir

envanter yapmaya kalkarsak dtinya miizelerinde ve Ozel koleksiyonlarda bulunan Anadolu'dan kagrnlm4

eserlerin

iirkiitucti

boyutlarda

oldulunu

siiyliyebiliriz

(2).

ta-nmml$ olanlannrn

k$a

oyktilerine deginerck bu yazlmrz kanallyla konuyu bir kez daha giindeme getirmek olacaltrlr.

YURT

DI$INA

KAqIRILAN

ESERLERDEN

ORNEKLER

HARPY

ANIT MEZARI

-

NEREIDLER

ANITI

- 18,10

Likya

bolgesinde Ka!-Fethiye

arasrndaki

Krnft

kdyii

yanrndalii

Ksanthos antik kentinde

illi

soygun olayr Chades Fellow'un I 840'larda

bura-lan keqfedip kazrlara ba5lamasryla gergekleqmiltir. Fellows buldupu

kahntr-lan padigahrn dzel izniyle, antik salril kenti Patara'ya yana5an

lngiliz

donan-maslna ait savaf gemilerine yukliyerek Ingiltere'ye

ta$lml$tr.

Harpy Amt Mezarl

Ingiltere

British

Museum'da orjinal ta5

rolieflerin

yerine konan algr

kopyalan ile tiyatronun hemen yanrnda yer ahr.

Nereidler Anrtr

Yaklaq*

l.O.

400 yrllanrrda Ksanthos'un yOneticilerinden

_biri

igin

mezar olarali

yap

mlghr. Titun heykelleri British Museum'a

taqlnm$tr.

BODR[N4

MAUSOLEUMU

- TE44

Diinyanm yedi harikasrndan

biri

olank

tannan Bodrum'dalii mezar

anrtnn

krsa

bykiisii

_{90yle. LO. 4.yy'da yaprlan bu arut 1.O.} l4.yy'da Ege'de meydana gelen

bir

depremde

yd

lmlltr.

Olaganiistii heykeltmqhk

iinlegi

yansltan paryalar, Bodrum kalesinin yaplmlnda

kullanrlmlstr.

lngiltere'nifl Ttirkiye Biiyiikelgisi

Lord Stratford

diplomatik

gorevi

yanr sra arkeoloji ile de yahndan ilgilenmiq, kaledeki antili taglan tespit

et-mii

ve Sultan Abdulmecid'den aldrgl izinle bu

tallan

duvarlardan

sokttire-rek. heykellerle

birlikte

iilkesine gitldermigtir. Aynca Mausoleum'un

bulun-dulu

yerde

kaa

izni

alm4

ve yine Sultann iizel fermanryla eserleri yurt

dqr-na

g iarm$tr.

Tamaml bugiin

British

Museum'da olan eserlefin yurdumuza iadesi

igin Halikamas Bahkglsr tarafindan yazllan

bir

mektuba cevap qdyle

veril-miqtir. "Siz bize ilham verdiniz, esederin

artasndaki

fonu Bodrum'un giine-t't

t

qinden esinlerrcrek yeniden

yaptrdk.

Eserleri iade etmemiz

miimkiin

de$il-dir. Gelin burada g0riin (4).

KNIDOS ESERLERI.1856

1856-1859 yrllannda buraya gelen Sir Charles Newton tarihi

kalntt-lan buhnuq ve;ehrin bekgisi olan aslan heykelfuli ve pek gok eseri British

Mu-seum'a gOttirmiigtiir.

EFES

ESERLERI.

1869

Ephoses antik kentinde.

illi

kazrya 1969 yrhnda

lngiliz

J.Wood. Arte-mision'da baqlatmrg ve dtinyanur yedi harikasrndan

biri

olarali tantmlanan,

giti

sra siituniarla gevrili Artemis Taprna$rnr ortaya Erliarmrgtu'. On

sradalii

siitun dizisinin alt

ksrmlan

_Eok giizel iqlenmiq kabartmalarla siislii olan bu muhtegem Taprna$ur

bulunat tiim

parqalan

British

Museum'a

ta$lnml$lr.

Bugiin ise halli arasurda

"lngiliz

guliuru" denilen yerde

knk

dokti'li siitun par-qalan

ve

1973 yrhnda restore

edilmi;

sadece

bir

siitun vardu.

Efes'te 1895 yrhndan beri Avusturya'hlar kazr Eahgmalannt

siitdiir-mektedirler. sultan

II.

Abdulhamit devrinde. grlian eserler padir'aha yaptlan baskr sonucu. onun

izniyle

Viyana

Arkeoloji

Miizesine ta$lnmry, donemin

muze

miidiirii

Halil Ethem Bey.

II.

Meqrutiyet'in ilanurdan sonm kendileriue

tekrar

kaa izni

verilmesi igin gelen Avusturya|'lara Efes eserlerini iade et-medikge kazr iz,ni

verilmiyecelini

sfiylemiq. lrunuu iizerine gotiirfllen

eserle-rin

trir krsmr lstanbul

fukeoloji

Miizelerine

iade edilmigtir.

Antik

Ephesos kentindeki Celsus kiitiiphanesi nin cephesinde "zeka, kader, itim ve fazilet"

niteliklerini

simgeleyen Sophia. Arete. Ertnoia, Episte-me isimlerindeki d6rt de-lerli

heykel

1903 yrlurda Viyana

Arkeoloji

Miize-si'ne sultatun izniyle ta$mm$ ve pidaqaha da bu dOrt heykel karqilt$r

Avus-turya Imparatoru tarafittdan

iki

ya$rz at hediye olarah gdnderilmiqti.

Bundat

tam ?5

ytl

sonra, Avusturya kazr ekibi bunlanrt kopyalannr yaparak' burada kalan kaidelerin iizerine yerleqtirmiqlerdir (5).

BERGAMA

ZEUS

SUNAGI.

TSZZ

Bergama en parlak dOnemini Eumenes 11 (1.O.

2.yy)

zamanrnda, onun Galat'lan yenmesinden sonra ya$aml5trr. Ust kaleyi gOrkemli

bir

Resi-denz halinde tamamen yeniden imar ettirmigtir' Sunak, Bergama kralt

Eume-nes zamanlnda onun Galat'lara kargr kazandrlr zaferin

bir

anrtr olarak inga

edilmiqtir (6). Tannlann tan-nsr _{Zcus ve krzr Athcna'ya adanan anltrn}

iizerin-deki gepegevre dolaqan kabarlmah frizde olympos tannlannur yeraltr

giiEle-rine ve Gigantlara karqr zaf'eri

gdriiliir.

Sunalur yurt dqrna giden

illi

pargala'

bir heykel baqryla gOvdesi

ol-mu$tur. Bunlar

Ingilterehin

biiyiik

koleksiyonlanndan Arundel

diikii

Tho-mas Howard (1586-1646) tarafindan lngilterc'ye

gdtffiihii$tiir.

Bu olaydan yaklar'ili 250 yrl kadar sonra

carl

Huminn _{Anadoluua yol Eah;malannda}

bu-lunur. Bu gahqmalan suasrnda

yaphg

kazrlarda birgok ydrede tarihi kalurtr-lam rasthyarak bunlan yurl drgrna kagrmrqtrr. _{Daha sonra Hellenistik} dcine-min _{qaheserlerinden olan Zeus Suna$rnr bulmak iqin ozel olarak gahqmalara}

baqlamrgtrr. Sunaktaki tannlann _{devlerle mijcadelesini anlatan katrartmalar,} devrinin en giizel heykeltraqhk orncklcrindendir. _{sultanrnrn f'ermanr ile} su-nalur biiltin pargalannr eksiksiz bulup, tek tek numaralanrp

yuft

drgrna

qakr-rrlmrgtrr. Sunak

bir

sene iginde adrna inqa edilen

Berlin

pergarnon Muse-um'da 0zel ola'ak diizenlenen gorkcmli salona yerleqtirilir (

lg72).

Zeus Sunalr'nrn

oldulu

yerde bugiin sadece temel ve

basamalila'bu-lunmaktadrr. Aradan

yiiz

yrh agan bir zaman geEti. Bugiiniin

yetkilileri

dti-niin

yetkililerinin

kaptrrdrklan "tar; parEalarrnr" geri alabilmek igin kryasrya

bil ulra;a

girmiqlerdir. Gazere siitunlarr incelendi-[inde 1990-91 yrllarrnda

yolun

olarak

bir

kampanya

ile

ilgili

habcrler dikkat gekmektedir (7).

TRUVA HAZINESI

-

1873

Truva antik kenri. diinya rarih ve

_{ktilturiinii biiyiik}

619iide etkilerniq oncmli

bir

yerdir. Ilging

mitolojik

ve arkeolojik

oykiileriyle

her zaman

dik-katleri

iizerinde

yolunlaqtrmUtrr.

Truva kentinde kazr

yapa'

Heinrich

Schliema'n

buldulu

hazineyi

1873 yrhnda yurt drgura gOtiirmiiq ve

bil

golunun

kaybolmasrna neden

ol-mu$tur. Oykiide _{dikkat geken belge. bayan Schliemann rn olaganiistii}

talular-la

gektildili fbtolraftr.

Ne yazikki bugiin bu eserler yoktur. Bugiin gtindem-de olan konu tiim Truva buluntulannrn ne zaman ve nerede birlegecelidir (g).

KULTEPE TABLETLERI

- 1907

Alman Arkeoloji Enstitiisii adrna Ttirkiye'ye gelen

prf.

wi'kler

tara-tindan Bogazli6y (Hattu$as)ua bulunan 100400 adet Hitit givi yazrh tablet ile

iki

sfenks, incelenip iade edilmek

iizere

1906-12

yrllan

arasmda Berlin'e

gonderilmiEti. Tabletlerin yaklaErli ug bini ile bir sfenks 1943'

y

da

incele-iip

Tiirkiye ye iade edilmiqtir.

Diler

eserlerin l9?5 yrlrnda Tiiddye'ye iadesi

igin giri5imde

bulunulmultu. Yetliililer

Dogu Berlin Biiyiikelgimize eserler

vermeyi hazr

olduklarrnr

bildirmiqlerdir.

Ancak

Tiirliiye

buna pek

giiven'

memig olacali ki Unesco ya ba$vuruda

buturmultur'

Yapq

iligkilerden

son-n

tabietlerin iade edilmesindert sonra

bEvurunur

geri gekilecelini belinmig

ve

bir

heyet gonderme hazrrhklanna

girigilmigtir.

SARD

ESERLERI.T9lO

Lidya devletimn baqtienii olan Sa.rtta taz I gatrqmalan, Amerika'da

ku-rulan Sard kazrlan Cemiyeti ile Priccetor

Udversitesi

ilbidigi

ve Osmanh

Devletinin

izniyle 19l0

yrllnda

ballanmrytrr.

1914 yrhna kadar

gftanlan

eserler Sard'da koruma altma ahnmr$tu.

Birinci dihya

savaqr srasrnda kazt gahgmalan tlurdumlmugtur' Depoda korunan eserler, 19l8 yrhnda

lzmirb

ta-qrnaraL "sultani Mektebi" ambarlrnna

yerleitirilmi$ir.

lzmir'in

YunaD

iqga-ii

srasrnda eserler Yunanh'lann

elile

gegmiqtir. Iggal srasrnda

Amerika'l

ar

yeniden kaztlara baglamrg ve

delerli

30 altur

Lidya

sikkesi

bulmuflardrr'

Ti.irt

taanuzunun patlak bir zaferle sonuglandrgl gtinlerde, Amerika'Llaf

lz-mir

yangrmm bahane ederek tiim eserleri 56 sandrla yerlegtirmig ve Ameri-ka

yi

gOnderm\tir. Olaya mnzeci Halil Edhem el atm$ ve 30 siklienin

lzmir

Amerikan Konsoloslugunda korundugunu, 56 sandrli iginde Sard

eserleri

ninde New

York

(daki Metropolitan Museum of Art'da depolandlgmr ogren-mig ve serlerin iadesi igin gah$malam

ba$lam$tr.

1922

y

mda bqlaltrgr iade kampanyaslnr buyi.ik

bt

heyecanla

yiiriitmiif,

uzun yazllmalardan sotra 53 sandrk

eieril

iadesinin kabul edildi$i ve ?5 Haziran 1924 g0ni.i lzmir'e

gon-derildi$

bildirilmiqti. 30 siklie ile etiidliik olarali aynlan 120 siklienin de

Tiir-kiye'ye iadesi istenmiqtir. Amerika hlar bu isteEi birkaE parqa Sard eserinin

kendilerine hediye edilmesi qaflryla kabul

etmillerdir.

Bugiin Sard'da Amerika Harward ve

Come[

Universitesi.

bilim

adamlan ta-rafindan yine kaalar yiiriittilmekte, glkan eserler Manisa Miizesine veya kazt deposunda korunmalftadr. (9)

DORAK

DEFINESI

.

1959

Bugiine dek Dorak Definesi iizerindeki

sr

perdesi

kaldmlmamqtr'

Define gergek midfu? Gerq€kse bu define nercdedil? Bu sorular hen0z ceYaF

landnlrnam{tr.

Yaymlardaki eserler kayrplar dosyasrna konulmu$tur. Apolyont Gdlii'niin yanrndalii Dorak Koyii'nde butundugu soylenen eserler Ankara

Arkeoloji

Enstitiisii,nde

gtirevli

_{arkeolog Jame!}

_Meilart

_,n Yunan asrlh Anna Papastr.rti

isimli

bir kadrnla tren yolculugu

srasnda

tan4-masr. kadrmn

kolundati bilezigin

dikkatini gekmesi ve kadrnrn

Mellan'r

li-mir'deki evine davet etmesi.

Mellafi\n

diger eserleri incelemesi ve yaylnla_ masryla giindeme gelmi$th (10).

1966 yrhnda "She Sunday Times', yaym organrnda

iki

lngiliz

gazcte_

ci,

Tiirkiye'ye

gelerek nerede

oldu!u

bilinrneyen "Dorak Delinesi,'

ionusu

iizerinde

araluma

yapmrqlar ve snnucu o yrl (1966)

iki

makate halinde. daha soma lUks bir sanat dergisi olan Horizonda

ikinci

bir yazr olaralita

yayrrla-m{lardl

( 1967). Ayrx

y

, aynl konuyu bir

kikpta

daha etralll

bir

gekilde ele

almmlflardl

(l l).

Kitabrn sunu$ yazlsmda Dorali hadisesi, aden gergek ha-yatta yer

alm$

bir James Bond hikayesine benzemekedir. yazarlar Mellafl'r korumakta. Tiirkiye'de eski eser ka$akqlhgrnlr

yaprlageldilini

ve Anado_

lu'da

arkcoloiik

gah$malar yapmr$

Meltart!n

cezalandnlmasrnrn yerinde

olamryacagr tczini savunmuglardrr. Yazlrlara g6re

Mellrrt

meslcki gekigme_ lerin kurbaru olmugtur.

TiirkiyeUeki

Eski Eser Kagaligrhlrnrn ve

arkeoiojili

alanlarm tahdp editmesinin sorumlusu olaft$i

Tiirk'ler

gosterilmekte. ancali batr insanr ahcl olmasa bu tahribatrn bu denli olmayacagr

gergeline

aynr onem

verilmemiltir.

Kimligi

bilinmeyen Papasrati

isimli

Rum krzl tarafindan, nercde ol_

dulu

bilinmeyen bir evde kendisine eser gdsterilmesi ve eserlerin

yaynlan-masrnrn

Tiirk yctliililerince

sorumsuz ve ciddi olmayan

bir

davramg olarali nitelerdirilrniS. Mellart'rn kazr

izni

iptal edilmi$ ve kendisine ,,Dorali efsane_

si gerqek midir? Gerqekse bu detiDe nerededir? _{sorulafl sorulmul, faliat} ce-vap

al

lamamrgr

(12).

KUMLUCA DEFINESI

. _T963

1963 yrhnda Antalya yaknlanDda antik kent Corydalla (Kumluca) da

laliir

ve yaqh bir koylti kadtnln. tarlaslnda sert metal pa4alanna rastlatrma-sryla ortaya

g

(an _{arkeoloji literatihiinde "Kumluca Definesi"}

olarali tanrnan.

giimii$ten _{Bizans ddnemine} ait gok sayrda kilise eqyasr bulunmuqtur. lstan-bul'da bu olayr duyan antikacrlar hazinenin bir krsmlnl koyliilerden satm al-m$lar.

duumu

dtsenen Antalya _{miizesi, harekete gegerek, kalan diger}

par-galan

alr

ve lstanbul

Arkeoloji

Muzesi'ni restorasyonu yaprlrnasl igin gon-t'75

tlerir. Yasa drEr yollarla yurt drqrna grkanlan ve

A'B'D'de Dumbuton

Oalis

Koleksiyonuna giren eserlerin 1967 yrhnda yaytnlanan katololunda Kumlu-ca'dan

geldili

tretirtiten sekiz adet eserin

fotolraft

yayrnlanrr vc boylece

du-,u*

ori-uyu grkar. Define'pin

bir

krsmr

bugiil

Antalya Mi.izesinde

sergilen-mektedir (13).

NIKE SARKAqLI

KUPE -

1963

Antik

Nikomedia

(lzmit)

rgelu.inin kuzeyinde bir tepe iizeriltde kurul-muq olan Tepecik mahallesinde 1963 yrhnda

bir

yaprnrn temel kaztsr

yaptlr-kenHellenistik doneme ail bir mezar bulunmuqtur. Mezardan gok ince iqEilik gbsteren bilezik,

Nike

sarkagh kiipe,

iki

alhn yiiziiLli, Herakles

diiliimlii

96-lUs stisii ve Eeqitli altrn parpalan ele gegmiqtir.

Buluntulu

arastnda alhn etek

frrgurr.

ikin;i

bir kiipenin varh-hndan soz ettirmi$tir. Eserler,lstanbul

Arke-btoii

utir.eslne getirilmi$ ve kasada koruma aluna altnmtqtrr. Soziinu etti$im

tarihi

kasada bulunan. heniiz sergilenmeyen

kiipelerin

katalo$ gah;mastnt

yaparken

lzmit'te

bulunan

Nike

sarkaEh

kiipeyle.

1964 yrbnda A.B.D'de h.iihmonO-Virginia Museurn o1 Fine Art's envanterine kaydedilcn Nike sar-kaEh kiipenin eq goriini.imlii olmalarr dikkatimi Eekti. Yanhz bu kupenin uEu-q"il

"t"k

krtm

eksikti.

l;te

tcspitimi do$rulayan bu parEa, Istanbul

Arkeoloji

Miizesi

kasasurda bulunuyordu. Demek

oluyorki

1964 yrhnda Amerika'ya

giden

Nike'li kiipe

1963 yrhnda lzmit'te agtlan mezardan galOralarali yurt

dr-Srna yasa drqr yollarda

gorulmiiftiir

(14).

KARUN HAZINESI

- 1966

I 960'h yrl larda Man isa-uqak c ivar rndalii tiimiiliislerden kaE ali

kazt-larla _{Erkantrp 28} yrldan fazla A.B.D'de

Metropolitan

Museum depolannda

bekletildikten sonra unutuldulu umularali bir krsmr sergilenen

ve

1963

ytltn-da Metropolitau Miizesine ait

"A

great and Roman Tresury" isimli katalolda

uqali

_{ve Eewesine} ail 40 eserin fotografi yayttilanmrqtr. Karun Hazinesi bu

kiiltiir

zenginli-[inin

bil

pargasrdr. Bu eserlerin

Tiirkiye

iade edilmesi.

Kiiltiir

Balianhlr,

Miizeler Genel

Miidiirliiliihiin

aghlr

huliuhsal davalar ve

gazete-ci

O.Acarln

rsrarh Eahqmasr sonucu gerEekleqmiEtir (15).

TZUIN MUZESI

SOYGI.JNU

.1969

1969 yrlurda bir gece bekgisinin oldiiriilmesinden sonra soyulmast es-ki eser kaEaligrhlrnrn yeni bir boyutu olarak ortaya grkmrq ve konu bir

koleksi-youcu taraflndan irdelenmiEtir ( 16).

HERAKLES

LAHDI.1973

I.O.

II.

yiiz yrla

tarihlenen Heraliles Lahdi,

Antalya

ili

antik perga

kentinde yaprlan kagak kazrlarla ortaya qrkanlmrq

ve

1973 yrlurda yurt drqrna kagmlmak istenirken lstanbul'da

iki

grup halinde yalialanmrgtr. Ancak

Lahi-te ait pargalar bulunamamrqtr. A.B.D'de paul Getty

Miizesi

tarafindan 1973 yrhnda yaymlanan dergiden Lalrtin bir parqasurn A.B.D'de

oldulu

Ogrenil-migti. Eserler ve Miizeler Genel

Miidiirliilii

tarafrndan yaprlan giriqimler

so-nunda Herakles Lahtine

ait

bu parga

l98l

yrhnda Amerika'dan getirilerek Antalya Miizesindeki

Lahitteki

yerine konulmugtur.

EFES

MUZESI

SOYGUNU

.1974

1974

yftnda

_{miizenin demir parmaklan kesilerek miize deposundan} bronz

bir

vazo

galnmrq,l982'de

iadesi saflanmrgtr.

VAN

URARTU

ESERLERI.1974

1974 yilrnda _{kagrrlan Urartu uygarhlma ait eserlerin Londra'da} Sot-heby miizesinde satr$a sunuldulu _{dgrenilmig ve eski eserler ve} Miizeler Ge-nel

Miidiirliilii

tarafindan

satn

alurarali 1975'de

getirilmigtir.

-

M.l.

Tunay. "Miize soygununa bir yenisi daha eklendi GORDION",

Pirelli,

sayr. 141,

yrl

l2.Haztran

l976.lstanbul

1976. s.2-3.

GORDION

MUZESI

SOYGUNU

.

1976

5.

Mayn

1976 tarihinde gece bekEisi etliisiz hale getirilerek meghul saluqlar tarafiudan soyulmuq ve

4l

adet

frig

eseri gahnmrqtr. Giivenlik kuv-vetlerinin gahqmalan sonucu 25 eser krgakgrlarla

birlikte

yahalanmrgtr.

Ge-ri

kalan eseder hala

bulunamam$tr.

Kagahgrlann yalialanmalan srasmda

silahh qatrqmaya girmeleri konunun ne denli btiyiik boyutlara ulagtrlrnr

gOs-termektedir. (17)

APHRODISIAS

SOYGUNU.

1976

Aydrn'm Karacasu ilgesine

balh

Geyre

kdyiindeki

Aphrodisias kazr

yerindeki eserlerin

korundulu

deposu, 1976 tarihinde, duvan delip igeri

ren meghul kiqilerce soyularak sekiz adet eser gahnmrghr. Kazt baqkant

rah-metli prof. Di. Kenal

Erim, baqta "antika kaEakErhgura karqr"

yaalara

yer veren Amerikan Dergisi (Juornal

of field

Archeology) olmak iizere; geEitli

sanat dergilerine galman sekiz eserin Eegitli yonlerden gekilmiq foto$ratlannt ve yazrlannr

golderir

(18). Yayurltydau sorua "Sakallt erkek baqr" adh eser,

imrasrz bir m-ektup ekinde paketlenmig olarah

K.Erim'in

adresine gonderil-migtir-. Eser

elgililimiz

kanah ile yurda getirilmiqtir. Dort eser daha bu

yolla

g.ri

ulrnrntqttr.

"E

os'u,t melmer heykeli" Erim tarafindan bir antikactda

96-iit*iig

ve polis yardrmryta, elgilik

kanalyla

yurda getirilmiqtir (1980).

Boy-tece seUz eserden altrsr bulutmuq ve miizeye kolulmuqtur.

lki

eser ise

kayrp-lar dosyasrndadr.

1984 yrhnda miize

ikinci

kez soyulur. Soyguncular mtzede

saklana-rali gece olunca

vitrinleri

krnp,

bir

altrn kolye. seramik minyatiir vazo ve

iki

heykeli alarali kagmrqlardr.

EI,MAI,I

HAZINESI-1984

Yabancilann "Dekadrahmi definesi" adrm verdihleri, 1900 adet

antik

siklieden olugan detine, Antalya\rur Elmah ilgesinden 1984 yrhnda yurt

&qt-na kagnlmrqtn. Eserlerin biiytik bir

boliimii

Teksas'da ya$lyan zengin ig ada-mr

William

Koch ve televizyonun eski suttuculanndan Merv

Gritfin'e

satrl-mrg. Amerikau sikke kuruluqlan ilanlannda ve yaymlarmda bu

biiyilk

hazi-tu"nin Tilrkiye'den kagrnldrlrnr gizlemeden belirtmiglerdir'

Tiirk

hiikgmeti-nin

harekete geEmesindel sonra miizayededen

l0

adet sikhe bedelsiz geri

ahnmutr.

(19)

HITIT TABLETI PARqASI

-

1988

1988 yrhnda Erlenmeyer koleksiyonuna ait bir katalog'dan

bir

Bo$az-koy tablet parEasmilr Ankara Anadolu Meneniyetleri Miizesi

koleksiyonun-da bulunan 1956 yrhnda BoSazkoy kaasmdan gilianlan

bir

tablet pargastnr

tamamhyan

bir

eser

oldu$u

ileri

siiriilmiigtiir.

13.Arahk.1988

tarihinde

Londra'dalii

iinlii

Christie's Manson firmasmm organize etti$i bir miizayede-de satrqa sunulmuqtur (20).

Basrnda yogun olamk yer alan haberler sonucu,

Kiiltiir

Balianlt$

mii-zayedeye katrlarak eseri almrgtu (21).

Naptera tarafindan

Hititkrah II.

Hattuqili'nin kansr puduhepa'ya Akadca ya-zilmry bir mektuptur. Aynca o dOnemdeki siyasi iliEkiler bakrmrndan degerli

bilgiler

veren tabletlerden

birisidir.

lki

devlet arasrndaki

iyi

iligkilerden ve

birbirlerine g0nderdikleri hediyelerden s6z eder. Bu ve buna benzer mektup-lara girig krsmr ahcr ile gdnderenin adlanru igermektedir.

Ikinci

bOliimiinde

mektubu gonderen, mektubu alacali olanrn evine, ailesine, asillerine, askeri

kuvvetlerine

iyi

dileklerini bildirmekte,

kendisinin de

iyi

oldugunu

soyle-mektedir. UEiincti

k)liim0nde

ise asrl konuya gegilmektedir (22).

-

_{Kagrrrlan eserlerin iadesi-geri alma}

_gabalarr:

Anadolu'da yagamq uygarhklann yarattrklan eserleri insanhgrn

or-tak mirasr kabul eden

Tiirkiye cumhuriyeti

Devleti bu eserlerin ait olduklan

yere iadelerini sa$lamak igin

biiyiik

gaba gostermektedir.

Bir

yandan

Unes-cohun koruyucu srizleqmesi,

ICOM

ve ICOMOS'un

girigimleri.6te

yandan

bilim

adamlannur bir dedektif

titizlili

ile

siirdtirdiikleri araqtrmalar sonucu pek gok eserin buluntu yerinin belirlenmesi sallanmrqtu. ICOM

(Uluslarara-sr Mtizeler Konseyi TeEkilah) 16 Kasrm 1946'da merkezi Paris'te olmali iize-re kurulmug. Tiirkiye ise 24 Agustos 1956 tarihinde Bakanlar Kurulu

karany-la ICOM'a iiye olmug ve

"Tiirkiye

Milli

Komitesi" kurulmuq, yOnetmenligi 15.5.1985 giin ve 18755 sayrh Resmi Gazerede yayrnlanarali ytirtirl0ge gir-miqtir.

ICOMOS

(Milletlerarasr

Anrtlar

ve Sitler Konseyi) Unesco\run

bir

koludur. ICOMOS

Tiirkiye

Milli

Komitesi

I

l.

Mart.

1967 tarihinde

kurul-muq, 18. Mayrs. 1974

gtinii

14890 sayrh Resmi Gazetede yayrnlanan

y0net-melik gere$ince faaliyete lraqlamrqtn. UNESCO CONVENSION - Unesco

koruyucu antlagmasr ise qoyledir:

Bir

tillieden, ya da miizeden gahnan

bir

eser, bir baEka _{miize tarafindan satur aluramaz, sergilenemez sonradan}

anla-ylsa

bile ait

oldulu

iilkele

geri

verilir.

Yurt dqrna kagrnlan eski eserlerimizi satrn alarali mtizelerinde

koru-yan veya sergileyen bazr miizelerden eserlerimizi geri almali iEin

Kiiltiir

Ba-kanh$r gal4malanm siirdiirmekte ve bu konuda kararh oldu$unu

vurgulaya-biliriz.

Gegmige

dolru

balrtrlrmrzda Bakanhgrn Ozellikle son yrllmdahi

giri-gimleri olumlu sonuElar vermiq ve bazr iilkelerden getirilen eserlerimiz ait

ol-duklan

miizelerde sergilenmeye sunulmuqlardn. 197 6

yrlnda

Aphrodisias

Mlizesi'nden gahnan sekiz adet eserin altrsr 1980 yrhnda, 1970 yrhnda

Artal-ya-Perge'den kagmlan Herakles

lahdihe

ait parga

l98l

yrhnda, 1974 yrhnda

Efes Mtizesinden gahnan vazo 1982 yrhnda ve 1963 yrhnda

Amerika-New

York'taki Metropolitan

Sanat Mtizesi'ne giden 351 parga eserden olugan

"Karun Hazinesi" 1993

yhnda

geri gelen esederdir.

t79

Eski eserlerimizin korundu$u hukuk

kurallan:

Eski eserler Hukununun onemi

ozellikle iilkemiz

balitmrndan

fazla-drr. Bu nedenle

Tiirkiye

cumhuriyeti Anayasasma 196l metninde md.5o,f.v

"Devlet, tarih ve

kiiltiir

de$eri olan eser ve anttlann korunmasrnt sa$lar"

illie-si konmuqtur. 1982 Anayasasr ise. konuya bagh ba.yna bir madde

ayrmakta-dq

X[

Tarih,

kiilttir

ve tabiat varlftlanrun koruttmasr Madde 63.-Devlet,

ta-rih.

kiiltiir

ve tabiat varlililannm de$erlerinin korunmasrltt sallar, bu amagla

destekleyici tedbirler

alr.

Bu varhlilar ve de$erlerden ozel

miilkiyet

konusu olanlara getirilecek srnulamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yaprlacak

yaldmlal

ve tantnacali

muafiyetler kanunla diizenlenir.

Eski Eserler Huliuku. di$er bazr hukuh dallan (Anayam Hulurlu,

Me-deni Hukuli, Borglar Hukuku, Ticaret Huhuku, Ceza Hukuku. Diiqiinsel Ya-prtlar

Hukuku)

tarih, sanat tarihi, arlieoloji, epigrafi yant yazttlan inceleme

bilimi,

numizmatik yam paralan inceleme

bilimi

gibi

bir

takrm

bilim

dallan ile ba$lantrsr

vardr

(23).

Ilk

kez, 1869 yrhnda Asar-r Atika Nizamnamesi adh

bir tiiziik

hazr-lanm$tr.

1874 yrhnda bir yenisi, 1884 yrlurda

bir

giriq. ddrt bOliim ve bir so-nug Eeklinde

sralanmq

olarali 36 maddeden olugan

bir

yenisi

yiiriirlii$e

ko-nulmugtur.

Arkeoldik

kazrlara

bir

takrm esaslar getirmekle beraber.

kaalar-dan ele gegen eserlerin kimlere ait (eserlerin iigte birinin kazr yapana.

uqtebi-rinin

mazi sahibine. iigte

birinin

de devlete

ait)

olacalnt

gfisteren

iigiincii

maddesi ile, eserlerin yurt drqura qilianlmasrnt yasaklamayan, basit iqlemlere tabi tutan otuz

ikinci

maddesi eski eserlerimizin yurt drgrra gilianlmasrm

ko-laylaqtran tmaflardr.

1884 tarihli Asar-r Atika Nizamnamesi 100 yrla yakrn

yiiriirliikte

kal-m4tn.

Bu nizamnamede kazr yapana ve mazi sahibine pay verilmesi

hiikmii

ortadan kaldrnlmrq ve eski eserlerin yurt

d{ma

grkmtlmasr yasaklanmqtrr. Bu nazamname metni Osman Hamdi Bey'in tek baqrna hazdamali zorunda

oldu$u giinlerde

gftmqtr.

O yrllarda "Nizamname" admt ta$lyan metinler bugiinkii anlamda

"tliziik"

de$ildir. Yasa delerindedir: O giin iEin ileri bir 96-riiEle haznlanmry olan Asar-r Atika Nizamnamesi iilkenin _{$artlan dikliate} alt-narali eski eser

ticaretinin

tamamen yasaklanmamrS. ancali ruhsatnameye

balhyarak disiplin alhna almali amacr giidiilrntiqttir. _{Qeqitli nedenlerle} elinin

bu sal.r6a olanak sa$lamak ve ruhsath

antikacilff

eliyle bunlan Once miizeye

gosterilmesinin sa$lanmasr istenmiqtir.

Aynca

eski eser bulanlara ikramiye verilmesi de 0ngoriilmtisti.ir (24).

25.4.1973

tarihli

1710 sayrh Eski Eserler Kanunu oldukEa uzun bir.

yasa

idi.

55 maddesi vardr. Asar-r Atika Nizamnamesine gOre dnemli bir sis-tem de$igikli$i getirmemigti. onun _{felsefbsi dogrultusunda toplumcu bir}

tu-tumla, bireysel

dzgiidiikleri

kamu yaranna

unrlayan

yeni kurullar

getiriyor-du. Yasa eski eser meralihsr aydularca benimsenmiq, desteklenmigii.

finOi

gftarlan

gignenen veya gilnenecek _{olan Eevreler taratindan ise tenkit} edil-migti.

Aynca

17l0

sayrh yasa kamuoyu riniinde tartrgilmadan. hukukgular

gOrev almadan. Eski Eserler, Miizeler Genel

Miidiirlii$ii

biinyesinde hazn-lanmasr, Eeliqkiler, aksakhlilar. sakrncak kurallann olmasr ve bazr konulann

yeterince di.izenlenmemig yonleriyle eleqtirilmi$ti. tsu nedenle Eski Eserler

Hukuk'unu depigtirme

hazrhklanna girigildi

(25).

21.7 .1983 tarihinde

"Kiiltiir

ve Tabiat Varhklannr Koruma Kanunu"

adnr

taqryan 2863 sayrh 76 maddelik yasa kabul

edildi.

3386 sayrh yasa

ile

deliqik

qekli Resmi Gazetehin 24.6.1987 giin

ve

19497 sayftniishasrnda

ya-ymlanmq

_{ve aynr} giin ytiriirlii_Ie girmiqtir (26).

Bu en yeni yasaya gdre. gerek devlete. gerekse Dzelltilzelkiqilere ait

emlali ve arazide

gilan

her geqit eski eser devletin mahdr: bunlan bulanlar en

yakrn miizeye haber vermek zorundadr ve eserler miize tiuafrndan satrn ah-nular. Ayru yasa _{yurt iginde kamu ve tiizel kigelere koleksiyon yapma ve ozel} miize kurma izni verir (27). Buradaki amag

bellii

de yurt igindeki ahg giiciinii

afitmak.

bOylece eserlerin yerli piyasayr daha fazla "mal" ile beslernek igin -sizli kazrlar artar.zaten 6zel ve koleksiyonerlerimizin ahE gticii yurt drgr

an-tika piyasasrtut sundugu astronomik

fiyatlarla

yanqacak seviyede

delildir:

onlar bugiin iqin sadece

yut

igi antika piyasasurda devlet miizeleri ile rekabet

halindedirler. Bu rekabetinde kagakcrhlr

onliyemiyeceli

aEikardrr. 1983 Yasasr eski eserlerin gegici sergiler amacryla yurt drqura

grkanl-masrla izin veren bir esneklik getirmigtir. Yasadaki yenilik sayesinde yaban-cr iillielerde Anadolu uygarhklanna duyulan aEhh bir Olqiide giderilebiliyor.

Fakat bunun da yeterli bir gOziirn oldugu

goriilmiiyor.

_eiinkii

yabancr

miZe-ler ve Ozel koleksiyonerler satn aldrklan

"mal"

ne kadar

iyi

ve gok olursa, o

denli

isim

yapma ahqkanhgr ve ihtirasr igindedirler (28).

15

Mmt

1984 tarih

ve

18342 sayrh resmi gazetede yayrnlanan

runmasr gerekli

Taqanr

Kiiltiir varhklan

Koleksiyoncululu

ve Denetimi hakkrndigrkan y6netmelik koleksiyonerleri belli

bir

statiiye baglamali

ama-cura yoneiiktir.

Uliemizin iinlii

iq adamlanndan ve 6nemli

bir

koleksiyona

sahipolan Rahmi Kog yayrnladr$r bir mahale ile 6nce yonenneli$in gere$ine' daha soma anlaqrlmayan taratlanna

(6rne!in

l4.madde'de yer alan

"Ata

Ya-digan"nrn ne demek

oldulu

gibi) ve ardrndan di-{er iillielerdeki uygulamalan Omeklerle agrklamrgtr (29).

Etnografik

olarali

nitelenen eserlerin ahmmt

belirliyen

yonetmelik

taslali safhasrnda tartrqma konusu olmugtur (30). Ahmr ve satrml serbest

bra-krlacak etnografik

nitelikteki

eserler madde iigte belirlenmiqtir (31). Bu y0-netmelik etnografik esederin

Tiirkiye

iEinde ahm ve satrmlnl sertrest

brali-mayr amaghyordu. Nedeni yurt iEinde libere etmek ve elinde

gizli

eseri olan-lann orlaya Eilimasmr sallayabilmektir. Bu konuda miizeci uzmanlann

gorii-E[ qoyle olmuqtu: Etnografik eser. sanatgNr

belli

olmayan

kolleLtif

eserdir.

GeEmiEide 100 yrh gegmez oysa yonetmeli$i haz[hyanlar

osmanlfyr

da et-nografrk olarak sayryorlar. Omek olarakta

lznik

ginisinin ettrografili eser ola-rak degeilendirilmesinin yanhqtr$nu ofiaya koymuglar ve

tiim

sanat miizeleri

igin sanat tarihi malzemesi

olduluttu

vurgulamrqlardr (32).

Kiiltiir

varhlr

ticareti yapan sektor ise goriiElerini qoyle dile

getirmi$-ti. Etnogratik eserlerin ahmr, satrmt ileride bellii de arkeolojik eserlerin

bile

satrlmasrnr sapftyacaktr.

Bu olumlu

bir

geligmedir. Bdylece

kiiltiiriimiize

daha

iyi

sahip grlima imkanr elde edece$iz. Eskiden miiqteri yoktu. Ar1ili var.

Aynca biz antikacrlann neyi sataca[r belli

delildi.

Neyin satilmasmm yasali

olup olmadrlrm

bilmemiz

iyi

bir

qey'

Yonetmelikle getirilen

bir

bagka yenilikte. miizenin de

diler

altcrlar

durumuna gefuilrnesidir (33). Miize

yetkilileri

bu konudaki goriiqleri

"muze-leri

antikacilann insafina

brakmak

gok

acfth"

olarak

iiztintf

ile dile

getir-miqlerdir (34).

Insanh$m ortak mah

kiiltiir

ve tabiat varlftlanm korumali amacrnr gii-den yasalar gftmadan once iilkemizden yurt drqura tagrnmaz eser grubuna

gi-ren mimari eserler grlnyordu. Kurtarma, koruma ve istenmeyen

kotii

sonuE-lan engellemeye yonelik grkan yasalardan sonra, yiikte hafif pahada

a$r

olan taqrnabilir, kiigtik boyutlu eserlerin yurt drqrna kaqrnlma olaylan

saylamtya-cak kadar Eolcur.

Eski eser kagakgrh$rnrn ve tahribatrnr Onleme yolundalii giriqimler.

gahqmalar, tedbirler ve gareler bnemli 0lgiide hallun, eski eser-mtize-eski eser kagakgrhlr konusunda

bilinglendirilmesi

ve egitilmesine

balhdu.

Bu

gbrii$ten hareketle

Kiiltiir

Balianhgr 1986 yrhndan beri

yiiriittiilii

periodik

elitim

kurslan diizenlemektedir. Bu kurslara KaEalicrhk Istihbarat

Koordi-nasyon Kurulu tiyeleri ile bu iiyelerin

balh

olduklan Bakanlilr personelinin

katilrmr saglanmrqtr. Bu

tiir olumlu

giriqimler

de[igik

kurumlar tarafindan da yapilmahdrr

Her ilde miize agilmasr ile koleksiyonlar giderek zenginleqmiqtir. Bu

eserler eler bu mi.izeler agrlmasalardr. ya yurt drqura gilrmrg ya da yerinde

tah-rip

edilmiq olacaklardr. Raslantr souucu eski esere sahip

kiqinin,

dncelikle miizeye gitmesini sa$lamak gerekir. Bunun iginde

kiqiyi bugiinliii

olgtilere gOre ddiillendirmek ve "miizelere giden esere

nwa

verilir"

veya "orada ezi-yet gOriirstin" qeklindeki genel yargryr silmek gerekir.

Birkiiltiir

belgesi, taritri bir belge olma

nitelilini

konteksinden, gewe-sinden kopanlarah.

yurt

drqrna grkanlmasryla

niteli$ini

kaybetmig, sadece

giizel

bir

eqya

bir biblo ozelligini almrgtr.

Bu durumun ne

denli

zararh ve

iiziicii

oldu$unu belirtmeye gerek yok.

Peki eski eserlerirnizin yurt drqma kagnlmasmrnn sebebi ne? Sebep dtinyada oluqmug diiqiik sanat piyasasuuu varhgr.

Ukeler

bu konuda iiq

ba;-lft

alhnda

delerlendirilebilirler. (l)-Eski

eser ihrag edenler, bunlar eski eser agrsmdan zengin olmalanna rafmen ekonomik durumu bugiin zayrf olan

iil-keler. Tiirkiye bu grup iginde yer almaktafu. (2)- Eski eser ithal edenler. Eslii eser aqrsrndarr

faliir,

fakat ekonomik durumu

iyi

oldugu igin ahg giicti yiiksek

olanlar A.B.D. Japonya ve Batr Awupa iilkeleri bu gruba girerler. (3)- Birde

sanat piyasasr gOrevi yapan aracl

iilkeler

vardrr.

Isvigre,Ingiltere,

A.B.D.

gibi. Bunlann miizayede salonlama Qo[un-lukla yaqa drqr yollarla varan eski eserlere en yiiksek fiyatr dleyebilen kurum

veya gahrs tarafrndan satrn

alnu

ve bdylece dtnyamn'd0rt bir yamna

dalrlr-lar.

Eski eser ticari de$eri talebi afitmnaktadr.

_eiinkii

artrk eski eser trpkr

alun gibi sa$lam

bir

yatmmdr. Durdulu

yerde uzun vadede

deler kazanr.

Deler

ytikseldiliten sonra

bir

kiiltiir

balrqr olarak miizeye hibe edildi$inde, yaplan

bafq

nedeniyle gelir vergisinden dtiqme imkam sallar. Bu olayrn

ge-risinde de kar diiqtincesi vardrr (25). 183

Eski Eser kaqakqrh$rmn dnlenmesi ve eserlerin ait olduklan

iillielere

iadelerinin

sa$lanmasr. Uluslararasr kuruluqlarca da kabul

edildili

tizere, eserlerin ait olduklan ortamda sergilenmeleri halinde gergek de$erinin ancak

diinya milletlerfuice kabul edilmesi ve

elbirligi

ile u$raE vermeleri ile gergek-leqebilecektir'. 1983 yrhnda

kurulm

"Kiilti.irel Varlilrlamr

Ait

Olduklan

Ul-kelere ladesi" adh Uluslalarasr komitenin gegti$imiz yrllarda yaptrgr

toplan-trda. qu Onlemler ahnmast

istendilini

basrn kanahyla Olrenmigtik.

-

"Tiim

diinyadaki miizeler. koleksiyonlar, antika tiiccarlan, eserleri

nin envanterini UNESCO ve INTERPOL'a

bildirsinler.

-

"Tiim

diinyadalii mtize yOneticileri, koleksiyoltcular' antika tiiccar

lan eser satm alrken nastl, ne zamalr. uereden elde edildi$ini gOsteren

belge istesinler.

-

"Bir iillie

kendi kayrplarr hakkrnda ara$trnna yaptlgl zaman soru

yd

neltilen miize idaresi, koleksiyoncu. antika tiiccan agilica

bilgi

ve ce vap versin.

- "Turistlerin giimriik grluglannda kontrol edihnesini Unesco

Tiirkiye

Milli

Komisyonu Ba;kant Prof.

Dr.

S. Sinanollu Oneriyor. Sebep ola rahta Giiney Do$u Anadolu'da Urartu Uygarhklanna ait de$erli tarihi

eserlerin tulistler tarafindan Awupa'ya kaqnldr$rnr, son yrllarda

kitle

turizmine

alrrtrli verildifini.

ddviz getiren turistin bir 0lgiide tahribata neden oldu$unu

ileri siiriiyor.

Bil

baqka Onlemde yabancr

kaa

ekipleri ile ilgilidit'. Yasa dry yollarla yurt drqrna kaErnlan eserlerin iade edilmedigi siirece, bu eserleri miizelerinde sergileyen devletlerin uyru$undaki arkeologlann Tiirkiye'de kazr

yapmala-nna izin verilmemesiyle

ilgilidir.

Kiilttf

Bakanhlr iist diizey bir

yetkili

1986 yrhnda baynda konu ile

ilgili

gOrtiqlerini q0yle dile getinniqtir. "Ulkemizde

kazr yapan yabanct bagkanlan, kendi 0lkelerindeki antika pazarlannda

Tiir-kiye k6kenli eserlerin satrmtnda bakanh[rmrz taratindan verilecek izin

ka$-drnm zorunlu krlnmasmt kendi iillielerinden isteyebilirler. Bunun yaptlabi-lece$ine inaruyoruz. Mesela,

bugiin A.B.D

haqhaq

ekiminin

yasalilanmast iEin pek gok

iilkeyi

ikna etmiqtir. DE pazarlarda eslii eserlere bir denetim

ge-tirilirse,

kagahcrlann Tiirkiye'ye

ilgisi azalr.

Kagahcrhkla miicadele

konu-sunda

diigiindiiltmtiz

bir bagka giriqimde iilhemiz topraklanndan kaErnlm4

eserleri bize iade etmeyen yabancr miizelerin, Tiirkiye'de finans ettikleri

kabul

edemiyecelimizi bildiriyoruz.

Bunun iEler

bir

metod

oldulunu

paul Getty Miizesinde gordiik. _{Bizden. sergi gondermemizi istemeleri karqnrnda,}

biz de onlarda bulunar Herakles kabartmasuu iade etmesini istedik.

Nitekim

eser. Antalya miizesine gelmigtir".

onlem

tekliti

iizerine

bir

tartrqma ortamr agrlmry ve

bilim

adamlan gOriiglerini

bildirmiqlerdi.

(35)

Bir bilim

adamr g6riiqlerini gdyle agftlamrqtr. "Antika kagalicrlan ile

bilim

adamlannr aynr kefeye koymamak gerekir".

Bir

baqka

bilim

adamrnur

g6riigii ise gu

idi.

"Yabancr kazrlann yasalilanmasr

ile

kagakgrhlrn Oniine gegmek miimktin degildir. Ahsine kagaligrlara arayrp bulamadrklarr bir

firmt

vermiq

oluruz"

(36). Daha onceki yrllarda Dorali olaymur

oldulu

gi.inlerde Dr. N. Frrath diiqtincesini qoyle dile getirmiqti. "Esas amacr eserleri koruma-mak gelecek kuqalilara aktarmali olan bu gibi

ilim

kurumlan veya kiqiler ka-gali eser satm alarak amaElan drqrna grlmrg olurlar. Dorak Hazine'sinirr

kaEr-nhq dykiisiine adr kangan

bilim

adamrmn kazr izni iptal edilmiqtir. Bu Onlem Tiirhiye'de gahEan yabancr

ulieolojik

misyona mensup olanlann bu gibi

ha-reketlere kangma,

Tiirkiye

Kurallanna uymada

dikkatli

olmalan bakrmrn-dan gok

etkili

olmugtur (37).

Yabancr

miize yoneticilerinin g6revlerini

iyi

yapmalarrnrn Olgiisii

miimkiin

oldu$unca

delerli

eseri kurumlanna kazandumaktadrr. yabaucr miizelerin gOrevlerini yasal yoldan yapmalannr sa$layacali 0diing venne

yontemi (loan system) bir oneri olarak ortaya atrlmrgtu. Bu diiqiinceye g0re eski eser koleksiyonlarrmrzdan belli konulan

belli

siire onlarda kalmali

qar-tryla odiing verilebilse veya kiralansa antika piyasasurdalii agrn talebin

ka-rakleri degiqmii; olacaktrr. Bu yontemin uygulanabilmesi iginde 1983 tarihli

yasaya Odiing verme rnaddesinin konulmasr gerekmektedir (38).

l9.yy'da Anadolu'da yabancrlar tarafindan geliqi giizel yaprlmrg

kazr-lann

yaprldr$r, iilliemizden geqitli yollarla

tarihi

eserlerin

gdtiiriildiigU bir

gergektir. Eserlerin ait olduklan iillielere verilmesi igleminde

ilgili

iilhenin

bu eserleri koruma olanaklannm dikkate ahnmasr vurgulanmalitadu. Oysalii artili

iilliemiz

miizecilikte qok ilerleme kaydetmiq ve uluslararasr bir diizeye

grkmrgtr.

Giiniimiizde

toplumun eski eserlerimize kargr duyarh ve sahiplene-bilmesi igin halkamrzrn 6nce iilliemizde var olan zenginligimizi gOrebilmesi

izleyip bilmesi, sindirmesi ve sanat ve

kiiltiir

alanurda do$ru bir deper olgiisii

kazanmasrnr sa$hyabilecek y0nde

e[itilmelidir. Multivizion

programlan.

yayrnlar,

ktiltiir

gezileri, belgeseller, ve medyada yer almasanr sallamak gok

yararh olur kannmdayrm.

Sraladr$rmrz Onlemlerden $u sonug grluyor. Eski eser kagaligtlt$tnn

Onlenmesi ve eserlerin ait olduklan iillielere iadesinin sallanrnasr konusunda

tiim dtinya iilkelerinin el

birli$i

ile

u$raqmasr qart. _Qiinliii

kiiltif

vadftlan

ait olduklan yerlerde sergilendikleri taktirde gergek anlam ve de$erlerini

kaza-nacalilardu. 1993 yilrnda Amerika'dan gelen Karun'un hazinesi heni.iz

giin-celli$ini

yitirmeyen 0ncelikle

iillie stnrlan

iginde var olan de$erleri

koru-mali. sonra da yurl drqrna kagmlan eserlerle miicadele ve daha sonra da toplu-mun bu konuda duyarh olmasrnt sa$layrcr egitim qart. Halk

iilliesinin

gegmi-Eine ait

kiilttirel

de$erleri konusunda

bilgilendirilmeli.

korunmalan igin

bi-linQlendirilmeli ve deste$i almmahdn.

qiinkii

halkrn

kahlmad$

bir

olaydan yapay Onlemlerle sonug almali zordur. Basmur etkisi bu ybnde kullanrlabilir-se iilkesindeki eserleri tanryan, koruyan

bir

toplum oluruz.

Oteki

lilkelerde tilhemize gelerek, miize ve Oren yerlerir.niz gezerek yanhzca seyrededer.

DIP

NOTLAR

(l)

Asar-r Atika Nizamnamesi'nin

yiirtirlii$e

konulmadan Once Osmanh

lm-paratodugu iginde yaptlan eski eser kagalicrh$ ile

ilgili

Ornekler pek qoktur. 1874

tarihli tiiziik

arkeolojik kazrlar igin bir takrm esaslar ge-tirmiq olmasrna karqrn

zayf

taraflanda vardr. Madde.3 ve 32 bulunan eserlerin b0liiqiilmesine ve yurt d4rna grlimasma izirt veriyordu. Bkz. Mustafa Cezar, Sanatta

Batl'ya

Agrhg ve Osman

Hamdi..

lstanbul

1971. s.286.

(2) Krsa

dykiileriyle

tanrtmaya gahqtr$rmrz "Eski Eser Kagaligrh$r" baqh$r altrnda toplanan esederin

tiim

envanterini burada vermek mtimkiin degil.

Yurt

dryrndaki miizelerde bulunan

Tiirk

eserlerinin sayrsr da gok tazladr.

M.

Onder "Yurt drErndaki mi.izelerde bulunan

Tiirk

eser-leri sayrca, neredeyse

Tiirkiye

miizelerinde bulunan eser say$ma

ya-krndr"

ciimlesiyle durumu dzetlemigtir. Mehmed Onder,

Yurt

Drgr Mtizelerinde

Tiirk

Eserleri., Ankara 1983.

(3) Ulkemizden yurt drqura kagrnlan eserlerin anlatrmr, yurt dryma kagrnhq veya gtindeme geliq

tarihleri

esas ahnarak yaprlmrqtrr.

(4)

Tiilay Ergil. "TV'deki bir

belgeselin mdrndan-Eski Eser Kagakgrh$r ve Soygun" Marmaranm Sesi, Sayr:

L2,Mafi

1985,lstanbul 1984,

s.14-15

(5) Wolfgang Oberleitner, "Viyana'daki yeni Ephesos Miizesi"

Arkeoloji

Sa-nat, Sayr:

4Al4l,s.2-8

tapr-nali avlulannda veya baSka yerlerde bulunan. iZerinde kurban kesilen ya da buhur yafulan. ta$tan mermerden geqitli

biiyiikltikte

olabilen ta-purma ve dinsel tdren araglandn. Suf kendisine gorkemli

bir

g0rtiniiq

kazandrmak igin yaprlmrg bir yapmrn ortasmda yer alan sunala 6r-nek Bergama Zeus Suna$rdrr.

(7) Necdet

Gtinkiit

"Bergama Miizesini

igim

srzhyarak gezdim"

Milliyet,

2 3.Temmuz 197 2. " B er gama Tapuragrnr Do$u Almanya

venniyor",

Htiniyet,

2.Haziran

1990. "Zeus'a

Almanya'dan

destek", Giineg,

7.$ubat

1991-"Almanya'daki dernekler faaliyete

geqti"

g.$ubat

1991-Mustafa Balaban "Zeus dosyasl

hazr".

Cumhuriyet, I2.$ubat

1991 -

"fuqiv

hazrrhklan ve dosya

hazrhklan

tamamlandr". Tiirkiye,

15.$ubat

I99l

-

"Zeus Suna$r

igin

Balianhk

devrede",

Milliyet,

2O.$ubat 1991 "Zeus igin rqili", Terciiman, 23.$ubat

l99l-

"Zeus Su-na$r nasrl kagrnldr?". Yeniasn, 24.$ubat 1991 - "Zeus Tapuralr

riiq-vetle kagrrrldr"

Giinaydrn-Aktiiel, 24.$ubat 199I

-

"Bergama'dahi Zeus Sunalr'nur I 12 yrl cince Berlin'e

kagrrlma

dykiisiinii kazryr ya-pan arkeololun

gUnliilii

aydurlattr",

Hiirriyet.24.$ubat

1991 - _H.

Qe-tinkaya. "Siirgiindeki Zeus". Cumhuriyet.S.Nisan

l99l

- Muammer Yagar. "Sunagr

istiyoruz".

Yeniasu,

l4.Nisan

l99l

-

Hrncal Ulug.

"Bu

yazr

bir alkrqtr",

Sabah. l9.Nisan 1991 - "zeus iEin mahliemeye

gidiliyor". Hiiniyet.

2.Mayrs

l99l

-

"Zeus Suna$r'na yeni

kampan-ya",

Yeniasr.

l0.Haziran

l99l

- H.$endken, "Zeus Suna$r. Berga-maya

ait",

Cumhuriyet. 8.Temmuz

l99l

- "Zeus kampanyasma gur-betgi deste$i".

Hiiniyet.4.Eyliil

1991 - Tahsin Tuna, "Diisseldorf

Va-lisi

ve Belediye Baqkanr Bergama'hlarr iizdii-Zeus kampanyasr an-lamsrz giriqim",

Hilriyet,

10.Eyltil

l99l

- "Diisseldod Valisi kestirip

atte -

Milli

servetimiz Zeus'u vermeyiz - Sunali

bizim",

"Zeus'a

des-tek" - Cumhuriyet.23.Eyltil 1991,

Milliyet, l0.Eyliil

1991 -

Ali

$ahin "Qahnan eserlerin iadesi teklifimize Almanyadan acr ama gergek ce-vap.

Kiiltiirpolikaruz

varmr ki?... Dev Mabedi g0tiirmiigler, moloz

yt-lnlannr

da bize buakmrqlar", Zaman,20.Kasrm 1991.

(8)

Kamil

Su, Osman Hamdi Bey'e kadar

Tiirk Miizesi,lstanbul

1965, s.18-20.

Tiilay Ergil,

"Truva Hazinesi, Terkar nerede ve ne zaman birlege

cek", Marmara'nrn Sesi, Sayr: 77,

Arahk l99l,lstanbul

1991, s.23.

Mehmet Onder, "Truvah Helena'nrn hazinesi de gahndr",

Milliyet,

25.Mat

1992.

(9) Mehmet Onder, "Okyanusu

iki

defa aqan 56 sandrk tarihi Sard

eser-leri Amerika'ya nasil ta$mml$tl", Antika, sayr.20. 20, Kasrm

1986,Is-tanbul 1986, s.6-9

(10) The Illustrated London Gazetesi,29.Kasrm 1959-Turhan

Aytul,

yarhk kral hazinesi kagrnldr".

Milliyet,

29.Mayrs 1962 (Gazete

fiyatr

25 kuruq) - James

Mellart. "Tarihi

Dorak

kralhlt

hazinesinde neler

var",

Milliyet,

30.Mayrs 1962.

Bilge Umar/ Attan

Qilingirollu.

Eski Eserler Hukuku. Ankara 1990. s.449-455 Dorali olayr (Urnar'rn eki) baqlilih bOliimde,

Mellart'ttt oykiisii.

yayrm, geliqmeler ve Mellart'rn bu Oykiiyii uydurdu$u kanrtlan

irde-lenmektedir. Vardr$r sonucu da "Dorali hazinesi diye

bir

hazinenin

higbir zaman bulunmadrlrnr ve <iykiiniin

ttimiiniin Mellart'ttt

uydur-dulu

do!rultusunda olmuqtur.

(l l)

Kenneth Pearson-Patricia Connor, The Dorali Affair. London 1967. Ne-zih

Frath, "Antika

kaEaliErhlr konusunda bir eser".

Tilkiye

Turing Otomobil Kurumu Belleteni. Sayr: 19/298, Temmuz 1968, lstanbul

1968. s.9.

(12) James

Mellfi

Konya yakrnrndaki eatalhoyiik'te

kaa

baqkant olarak

bi-limsel kazr qahqmalan yapmaktaydt.

(13) TUlay

Ergil.

Tarih Oncesindcn Ea$lmrza sanat,

Marmala

Ulrivcrsitesi lletir;im Fakiiltesi Yaytnt. lstanbul 1993. s.30.

Cevdet

Bayburtluollu, Lykia.

tarihsiz Ankara. s.19.

(14) Tulay

Ergil,

"lzrnit'te bulunan

Nike'li

kiipe hakkrnda yeni gOrUqler"

Ar-keoloji vc Sanat Dergisi. sayr:6-T.lstanbul _{19'19,s.6-7. YalErn Qrnar} "Koleksiyonu uzmanlar dan bagka kimse goremedi"

Milliyet-Maga-zin 27.Mayrs 1979 -

Tiilay Ergil

"lnsanlar kendilerini bildiklerinden

bu yana siislen

iyorlar". Milliyet-Magazin,

27 .May

s

197 9 .

Ttilay

Ergil. Kiipeler-Earring, Istanbul 1983. s.22-24.

(15) $eluazat Karagoz. "Karun Hazinesi ve Lydia sanah".

Art

Dekor,

Aralili

t993, Istanbul, s. 102- 106.

Tiilay Ergil, Tarih Oncesinden qaptmrza Sanat. lstanbul 1993, s.30 Bu olayrn ardrndalii Oykii. 2600 yrl Oncesine tarihlenen ve gogu giimi.iq ve

alftt

eserlerden oluqan

bilyiik

bit'kolleksiyonuu bundan

yitmi

sekiz yrl

on-ce iillieden yasa drqr yollarla kagrnlmasr ve

Tiirkiye'nin

tarihsel

mira-srmn bir parEasr

oldulunu

iddia ederek hazineyi geri istemesi ve yrllar

siiren hukuksal savaqut sonucudur.

(16) Btilent

Ulukan-

"Yalialauart Alman sugunu inkar

ediyor",

Milliyet

3.

Alustos

1969, -

Ali

Gevgili.

'Tarihi

eser soygunu ve KagakErh$r",

Milliyet,

3.A$ustos 1969.

(17) Mehmet L Tunay.

"Miize

soyguuuna

bir

yenisi daha eklendi-Gordion.

"Pirelli".

sayr: 14

I,

yrl

12. Haziran 197 6, Ismnbul 1 976.

(18)

Martet

Alerl. "Roman sculpture stolen from Aphrodisias", Journal of

fi-eld Archaeology, Vol.4. 1977, s. 1 13- 1 15.

sik-keler Hollywood'da",

Milliyet,

12 Nisan 1987

Ozgen Acar, "1984'de Tiirkiye'de bulunan ve Amerika'ya kagrnlan 1900

sik-kelik

hazine gelik kasalarda saklanryor.

Yiizyrhn

kagakgrhgr"

Cumhuriyet, 20 Haziran 1988.

Ozgen Acar, "Amerika'ya kaEurlan Elmah Hazine'sinin iig sahibinden

biri

Ttirk Hiikiimetinin ekonomik danqmanr-Btiytik hazine talaru", Cum-huriyet. 21 Haziran 1988.

(20) Ti.ilay

Ergil.

Tarih Oncesinden ga-{rmrza sanat.lstanbul 1993. s.26.

(21) Christie's London. Ancient Near Eastern Texts

from

the Erlenmeyer

Colloction.

1988, s.59.

(22) Tabletin Ozel koleksiyondaki parga$ 1916 yrhndaKeilschrifttexte aus

Boghazkrii

I

2)'da

H.H. Figula -

E.F. Weidner tarafindan.

Ankara

Anadolu Medeniyetleri miizesindeki pargasr ise (335/0) 1957 yrhnda

Keilshrifttexte aus BoghazkOi

IX

43te H. Otten tarafindan

yayrnlan-ml$tr.

(23) Bilge Umar/Altan

Qilingiloglu,

Eski

Eserler Hukuku,

Ankara

1990. s.2.5

(24) Mustafa Cezar. Sanatta Batr'ya agrhq ve Osman

Hamdi,Istanbul

1971,

s.225.285-297.

Tanzimat devri basarunda. eski eser ve miize konusunda haber niteli$inde.

haber, haber-maliale qeklinde gilimry olmasr az da olsa eski esere

ilgi

ve bunlann korunmasr

bilinci

do$urmugtur.

Ceride-i Havadis. no:

122.

_Sevval1277 - Ruzname-i Ceride-i Havadis uo:

40.19 Cumadelahir 1281.

no:81,

19 _$aban 1281,

no:86,26

_$aban 1281.

(25) Bilge Umar/Altar

Qilingirollu,

Eski Eserler Hukuliu, Ankara 1990. s.7-9.

(26)F.

Karag6zo$lu

/ l.

S0nmez / T. Karag0zollu, Eski Eserler Huliuku,

An-kara 1989, s.37-85.

(27)

Tiirkiye'nin

ilk

6zel miizesi olarali kurulan Sadberk Hamm

Miizesi'dir.

Tiilay Ergil.

Museums

of

Istanbul

Mtizeleri.

Istanbul 1993. s.

138-140.

(28)

Nu$n

Asgari "Gegmigin

Somiiriisii:

Eski Eser KagaliErh$r",

Hiirriyet-G0steri, sayr78, Mayrs 1987. s.72-73

(29) Rahmi Kog, "Eski eser koleksiyoncululunu diizenleyen kanun

ile

ilgili

y6netmelik amacma hizmet etmeyecek kadar

mu$lalitr.

Eski

eserle-rin

yurdumuzda onanhp korunmasr yerine bunlan toplamaya kalkan-lan tedirgiu edecek, cayduacak gekilde kaleme

alnm4tr.- Kiiltiir

ve Tabiat

Varlftlannr

Koruma Kanunu ve

Ydnetmeli$i",

Milliyet,22

Mayrs 1984.

(30) Bu ydnetmelik 3.5.1988 giin ve 19803 sayrh resmi gazete'de

yaynlan-mrqtil. Yonetmelikte, Etnografik

nitelikteki

kiiltiir

varhklan: Hallun

sosyal hayatuil yansrtan insan yaprsr araq ve gereEler dahil

bilim.

din ve

mihaniki

sanatlarla

ilgili

taqurf

varl*lannt

ifade eder ciimlesiyle

tamamlanmqtr.

(31) Bu maddede de

bir

olgiide serbestiyet getirmiqtir. Madde:3 - Miize ko-leksiyonlaunr tamamlayrcr nitelii<te

ol*ayan

ve belge de$eri taqrma--yan etno$rafik nitelikteki

kiiltiir varlftlnn

ile

AMiilmecit.

Abdiilaziz.

"

V.

Murat.

II.

Abdiilhamit, V.

Mehmet Reqat ve Vahdettin'e ait aynr

galdaki

sikkelerin ahmr ve satrml ve devri serbest olup aynca tescile

tabii

delildir'

(32) Her gegen giin hrzlanan kayrplar kargrsuda, kamu oyunun dikkatini

Eek-me amactyla "Tiirkiye'de Eski Eser KagakErh$r, taluibatr ve korun-ma$ sempozyumu" 30 Ocak-2 $ubat 1989 tarihlerinde Anhara

Dil

ve

Tarih-Colratya

Faktiltesinde

yapilmtqtr.

Kiiltiir

belgelerimizin tahribine son verecek

bir politika

oluqturmak ve

ilgili

gevrelerin goriiqlerini somut bigimde ortaya koyiuak

konu-nun

bilingli

bigirnde ele almmastna

bnciiliik

etmek amactyla

l8.Ma-yrs 1991

giinii.

Taksim

Atatiirli

Kitaph$rnda

Arkeoloji

ve sanat

ya-yurlarmm girir;imi ile "Eski eser kaEaliErft$rnrn Onlenmesinde

politi-ka ne olmahdrr?"

balhkh bir

panel diizenlenmiEtir.

(33) Diizenlenen bir miizayedede bir lznik tabalr satilr alilrmqtr. tznik

Einile-ri

1989 ytltnm

"lznik

yrh" olarak belirlenmesi ile gok populer oldular

bu popiileriteye

biiyiik

katkr veren bir de onemli

bir

sanat olayr olarali

nitelendirilen

_{lznik Qinileri}

Sergisi (16

Eyliil

1989-15

Araltk

1989) ve bu

etkinlilin

yant srra bir de kitap yaymlandt.

Julian Raby /Nurhan Atasoy. ThePotteiry of Ottoman Turkey'

lstan-bul

1989.

(34) Ehrogratik

nitelikteki

tasuur

kiiltiir varlftlan

hakhrnda yonetmelik qtk-turtan sonra,

bir

mtizayede organizasyonunun girigim,

bir

banliannt

desteli

ve Yrldrz Universitesi'nin Oditoryumunda gerEekleqen "Eski

Eser Kagakgrltltntn Onlenmesinde Mtzayedeler ve Yasalar" bagltklt

sempozyum 10, 11. 12 Ocali 1991

tarihleri

arasnda

yaptlmqtt.

"sempozyumun ardtttdatt".

Antik

/

Dekor - sayr: 10,

lstanbul

1991.

s.147-r49.

(35)

Nulin

Asgari

"Gegmigin somiiriisti: Eski Eser

Kagakqtltlt"

Hiiniyet-G6steri sayr:78. Mayrs. 1987. Istanbul 1987 s.72

(36) Serpil-Turgay Gdzdereliler,

"Biitiin

gabalara ve yasalara ra$men tarihi

eser kaEakgrhlr 0nlenemiyor-Anadolu Ya$ma Hasan'rn b0re$i mi?

Milliyet,

l8.Temmuz 1986-"Yerli

ve yabanct uzmaulann genelde

payla$uklan

gdrii$-Ktlttir begi[i

Anadolu",

Milliyet,

l9.Temmuz

1986.

(37) Nezih

Frath,

"Antika kagaligrh$t konusunda bir eser", Tiirhiye Turing

ve Otomobil Kurumu Sayr: 19298, Temmuz 1968,lstanbul 1968. s.9

(38) NuSin Asgari, "Gegmiqin s6mtiriisii: Eski Eser Kaqaligrh$r"

Hiiniyet-G0steri, sayt: 78, Mayrs 1987, s.72'73