VI. BÜYÜK GÜNAHLAR İLE İLGİLİ AHLÂKÎ ESASLAR
4. ZULÜMDEN UZAK OLMAK
Bu hükmü sûrenin
۪هِني ۪مَيِب ُهَباَتِك َيِت ُ۫وُا ْنَمَف ْۚمِهِماَمِاِب ٍساَنُا الُك اوُعْدَن َمْوَي ًلي۪تَف َنوُمَلْظُي َلََّو ْمُهَباَتِك َن ُُ۫ؤَرْقَي َكِئٰٓل ۟وُاَف
“Biz kıyamet günü, bütün insanları kendi önderleriyle birlikte çağıracağız.
Ogün kime amellerinin yazılı olduğu kitabı sağ tarafından verilirse işte onlar kitapla-
rını okurlar ve kıl kadar zulmedilmezler.” Anlamındaki 71’inci ayeti ifade etmekte- dir.
Zulüm, sözlükte eksik yapmak, bir şeyi kendine mahsus olan yerinden başka bir yere koymak demektir."560
Bir şeyin yerinden başka bir yere konması; ya o şeyi noksan yapmak, ya ziyade etmek ya da zaman veya mekânından saptırmak suretiyle olur.561
Ayette geçen “kıl kadar zulmedilmez” cümlesinde “fetil” kelimesi, hurmanın üzerindeki ince ipliktir.562
Bu ifade ile yüce Allah’ın kullarına hiç zulmetmediği vur- gulu bir şekilde ifade edilmiştir. Yüce Allah dünya ve ahirette hiçbir insana zerre kadar zulmetmez.563 Yüce Allah, dünyada mümin veya kâfir herkese rızkını, çalış- masının karşılığı verir ve merhamet eder. Ahirette ise herkese dünyada iman ve iba-
559 Mümtehine, 60/12; Buhârî, Tevhid,31; Ayrıca bk. Hadislerle İslam, III, 461-467; Karagöz, Günahlar Töv-
be ve İstiğfar, s.75-78.
560 Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh, V, 1977, Mısır, ts; Nevevî, Ebu Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî
Tehzîbu'l-Esmâ ve'l-Lüğât , III, 194, Mısır: ts.
561 Râğıb, el-Müfredat, s. 315; Zebîdî, VIII, 383; Asım Efendi, IV, 386. 562 İsfehânî, el-Müfredat, s. 778.
det veya inkâr, isyan ve zulmüne göre karşılığını verilir. Yüce Allah, cenneti mümin ve muttakiler için,564cehennemi kâfirler için 565
hazırlamıştır. Yüce Allah, dünyada günah işleyenlere sadece misli ile karşılık verirken,566
müminlerin bedeni ibadetleri- ne 10 katı,567 mali ibadetlerine 700 katı ve daha fazlasını,568 sabredenlere ise hesapsız derecede569mükâfat verir.
Yüce Allah, kullarına zulmetmediği gibi zulmetmeyi istemediğini570 Yunus sûresinde “Allah insanlara hiç zulmetmez. Fakat insanlar kendi kendilerine zulme- derler.”571
Buyrularak insanların kendi kendilerine zulmettikleri bildirilmiştir. İnsan- ların dünyada ve ahirette maruz kaldıkları sıkıntı, musibet ve cezaların kendi elleri ile işledikleri günahlar sebebi ile olduğu beyan edilmiştir.
İnsanların kendi kendilerine zulmetmesi ile maksat, küfür, şirk, tekzîb yani peygamberleri ve ayetleri yalanlamak, nifak yani ikiyüzlülük ve isyan etmeleri oldu- ğu anlaşılır.572
İnsanların kendi nefislerine zulmettiği gibi başka insanlara da zulme- debilir.
Şûra sûresinin 36’ncı ayetinde “Size verilen şeyler dünya hayatının geçimidir. Allah yanında bulunan nimet ve mükâfatlar ise, daha hayırlı ve daha süreklidir.”573 Buyuran yüce Allah, aynı sûrenin 37, 38 ve 39’uncu ayetlerinde ahiretin nimet ve mükâfatlarından faydalanabilecek insanların 9 özelliğini ve zulüm karşısında nasıl bir duruş sergilemeleri gerektiğini bildirmiştir. Bunlar: İman eden kimseler, Rableri- ne tevekkül edenler, Büyük günahlar, çirkin iş ve sözlerden kaçınanlar, kızdıkları zaman affedenler, Rablerinin çağrısına icabet edenler, namazlarını dosdoğru kılanlar, işlerini aralarında danışma ile halledenler, Allah’ın verdiği rızıktan muhtaçlara ve
564 bk. Âl-i İmran, 3/133; Hadîd, 57/21. 565 bk. Bakara, 2/24. 566 bk. Mümin, 40/40. 567 bk. En’âm, 6/160. 568 bk. Bakara, 2/261. 569 bk. Zümer, 39/10. 570 bk. Mümin 40/31. 571 Yunus, 10/44.
572 bk. Bakara,2/54; A’raf, 7/16, 23, 177; İbrahim, 14/45; Nahl, 16/33, 118; Kehf,18/35; Kasas, 28/16. 573 Şûrâ, 42/36.
hayır işlerine harcayanlar, bir zulüm ve saldırıya uğradıkları zaman yardımlaşarak karşı koyup kendilerini savunanlardır. Şura Süresinin 40’ıncı ayetinde zalimin yaptı- ğı kötülüğe karşılık misli ile karşılık verilebileceği ancak affetmenin daha hayırlı olduğu bildirilmektedir.574
Yüce Allah birey ve toplumun huzurunu sağlayan davranış modellerini insanla- ra tavsiye etmektedir. Şiddetin, ahlâksızlığın, haksızlığın önlenmesi adına insanlara affedici olmalarını, öfkelerine hâkim olmalarını tavsiye ederek böyle davranmaları karşısında mükâfatlandırılacaklarını beyan ederek insanların olgun ve ahlâklı olmala- rını hedeflemiştir. Ayette “Kötülüğün cezası, yine onun gibi bir kötülüktür. Kim af- feder ve barışırsa onun mükâfatı Allah’a aittir. O Allah zalimleri sevmez. Zulme uğ- ratıldıktan sonra kendilerini savunarak hakkını alan kimselerin aleyhine bir yol yok- tur. Bunlar kınanmazlar ve cezalandırılmazlar ancak şunlar aleyhine yol vardır ki, onlar, insanlara zulmederler, yeryüzünde haksız yere fesat çıkarırlar. Böylelerine acı ve azap vardır. Fakat kim zulme ve cezaya sabreder ve kendisine yapılan kötülüğü bağışlar, intikam almaz, işini Allah’a havale ederse işte bu “azm-i umur”dan yani çok önemli işlerdendir.575
Ayette yüce Allah’ın zulmeden kimseleri sevmediği, böyle kimseleri cezalandıracağı, azap edeceği bildirilmektedir.
Zulmü işleyenin de zulümden zarar görenin de insan olduğu anlaşılmaktadır. İnsan nimetlerin muhatabı olmakla birlikte, nimetlere en çok nankörlük eden de O’dur. İnsanın bu denli zalim ve isyankâr olmasının sebepleri; onun aceleci, sabırsız, cimri, ümitsiz, şımarık, azgın, mücadeleci, düşman, nankör, cahil ve zayıf yaratılması olarak beyan edilir. Heva ve hevesine düşkün olan insan dünya hayatının cazibesine kapılabilir. Böylece şeytanın hile ve desiselerine aldanır. Doğru yoldan saparak zul- me düşer. 576
İnsanın karakteri böyle olabildiği gibi yüce Allah’ın övgüsüne mazhar olan, iman sahibi, hakkı ve gerçeği gören, idrak eden, adalet ve takva sahibi insanlar da vardır. Kur’ân-ı Kerim’de bu iki tip insandan bahsedilir. Kur’ân insanları karanlık-
574 Şûrâ, 42/40.
575 Şura, 42/40-43.
lardan aydınlığa çıkaran bir rehber olarak bildirilir.577
Bu anlamda “Zulümât” ve “Nur” kavramlarının birlikte zikredildikleri görülür. “Zulümât” sapıklık, küfür, din- de şek ve şüphe; “Nur” ise, iman ve hidayet anlamına gelir.578
Yüce Allah, kitabında müminleri karanlıktan aydınlığa çıkarmayı kendi zatına,579kitabına580ve Peygamberi- ne581 izafe etmiştir. Yüce Allah insanları, peygamberleri, kitapları vasıtası ile zulüm- den, hidayete, doğru yola iletir. Böylece insanları, küfür, şirk, nifak, şüphe, vesvese, delalet, cehalet, fısk, isyan, heva, terbiyesizlik, nankörlük, ahlâksızlık, haddi aşmak gibi zulmet anlamını ifade ettiği582
bilinen durumlardan uzaklaştırır.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Yüce Allah, ilk insan ve ilk Peygamber Hz. Âdem’i yarattığı andan itibaren tevhit ve ahlâkî hayat ilkelerini bildirmiştir. İnsanlara bu ilkeleri bildirme vasıtaları olarak Peygamberler görevlendirmiş ve onları ilahî kitaplarla desteklemiştir. Son Peygamber Hz. Muhammed (s.a.s.)’e indirilen Kur’ân-ı Kerim evrensellik özelliği ile hem geçmiş toplumlara hem günümüze ve gelecek toplumlara hitap edecek özellikte muciz bir kitaptır.
Kur’ân-ı Kerim, içerdiği prensiplerle insanlığa ışık tutmakta onları ahlâkî esas- lar doğrultusunda iyiliğe, doğruluğa, mutluluğa ulaştırmaktadır. Bu anlamda insanı muhatap alarak onun dünya ve ahiret mutluluğunu hedeflemektedir.
Kur’ân, insanı muhatap alarak onun bu dünyadaki konumunu ayetlerinde açık bir şekilde ifade eder. İnsanın en güzel şekilde yaratıldığını ve ona belli sorumluluk- lar yüklendiğini izah eder. Yani insanın bu dünyada varoluşunun sebepleri olduğunu, başıboş olmadığını beyan eder.
Kur’ân-ı Kerim, içerdiği konular açısından sınırsız, zengin bir muhtevaya sa- hiptir. Genel olarak mesajlarında ahlâk ilkelerine vurgu yapıldığı, insanlar arası ileti- şimde belli ilkelerin öğütlendiği görülmektedir. Sosyal hayatta huzur ve mutluluğun
577 Bakara, 2/57; Mâide, 5/16; İbrahim, 14/1-5; Ahzab, 33/43; Hadîd, 57/9; Talak, 65/11. 578 Taberî, III, 21; Kurtubî, III, 283.
579 Bakara, 2/57. 580 Mâide, 5/16. 581 Talak, 65/11. 582 Yazır, II, 875.
hedeflendiği, iyilik, adalet, yardımlaşma, hoşgörü, barış, tevazu, vb. konuların çokça vurgulandığı Kur’ân-ı Kerim’de aile, anne-baba, akraba, birey ve toplum’da sevgi ve saygının ön planda olduğu bilinmektedir. Bu ilkeler toplumda oluşabilecek güvensiz- lik, kötülük, öfke, cahillik, zulüm vb. durumları önlemeyi, bertaraf etmeyi amaçla- maktadır.
Çalışmamızda işlediğimiz Kur’ân-ı Kerim’in 17’nci sûresi olan İsrâ sûresi bu ahlâkî ilkelerin bir arada bulunduğu bir süredir. Sûre şu ahlakî konuları içermektedir:
I. Yapılması Gerekenler:
1. İhsan yani ibadetleri, dinî görevleri ve işleri iyi yapmak.
2. Anne ve babaya, akrabaya, fakirlere, kimsesizlere, yetimlere ve bütün insan- lara iyilik etmek, ihsanda bulunmak.
3. Aceleci olmamak.
4. İmanda, sözde, ibadette, niyette, iş ve işlemlerde doğru olmak. 5. Nimetlere kalp, dile ve uzuvlarla şükretmek.
6. Anne ve baba haklarına riayet etmek, onlara gözel söz söylemek, hayır dua etmek ve merhametle muamele etmek.
7. Sözde durmak ve sözleşmeye uymak.
8. Affedici ve hilm sahibi olmak. 9. Günahlara tövbe etmek. 10. Sorumluluk sahibi olmak. 11. Mütevazı olmak.
12. Merhametli olmak.
13. İsim ve sıfatları ile Allah’ı bilmek ve tanımak, O’nu noksan sıfatlardan tenzih etmek.
14. Allah’a dua etmek. 15. Peygamber hak bilmek. 16. İnsanları saygın bilmek. 17. Şeytanı düşman bilmek.
19. Denetim ve gözetim altında olduğumuz bilmek. 20. Dost, arkadaş ve önderleri iyi seçmek.
21. İman ve İslam’da sebat etmek. 22. İbadetlere devam etmeyi bilmek. II. Yapılmaması Gerekenler:
1. İnsanlara beddua etmemek. 2. Nankörlük etmemek.
3. Anne vebabaya öf bile dememek, kötü davranmamak, kaba ve kırıcı olmamak.
4. İsraf, savurganlık ve cimrilik etmemek.
5. Haksız yere cana kıymamak, çocukları öldürmemek.
6. Zina etmemek, zenaya vasıta olan söz, eylem ve davranışlara yaklaxmamak. 7. Yetimlerin mallarını haksız yere yememek.
8. Ölçü ve tartıda hile yapmamak. 9. Bilmediği konularda konuşmamak.
10. Allah’a, peygambere ve insanlara karşı kibirlenmemek. 11. İnsanlara aldatmamak.
12. Kimseye iftira etmemek. 13. Ümitsiz olmamak. 14. Kimseye zulmetmemek.
15. Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak,
Günümüze, geçmişe ve geleceğe ışık tutan bu ahlâkî esasların özümsenmesi ve davranışlara yansıması ile birçok kötülüğün ortadan kalkabileceği, terör, düş- manlık, şiddet olaylarının yok olacağı, birey, aile ve toplumda huzur, birlik bera- berlik, sevgi ve barışın hâkim olacağı anlaşılmaktadır.
KAYNAKÇA
Akdemir, Hikmet. (2001). Kur'ân-ı Kerim'de Ahlâk Kavramı. Harran
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi(1).
Akgün, Mehmet. (1997). Kutadgu Bilig'de Ahlâk. Felsefe Dünyası, Felsefe
Kongresi Özel Sayısı(23).
Akyüz, Vecdi (1991), DİA, Ana-Baba (Ebeveyn) III. İstanbul: Diyanet Vakfı
Yayınları.
Arı, Abdüsselam (2013) DİA, Yetim, XXXXIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları.
Ateş, Süleyman ( 2000), DİA, İhlas, XXI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ya-
yınları.
Bardakoğlu, Ali ( 2002), DİA, Katil, XXV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ya-
yınları.
Buhârî, Muhammed B. İsmail, (1981). El-Camiu'-Sahih. İstanbul: Çağrı
Yayınları.
Bursevi, İsmail Hakkı. (ts). Ruhu'l-Beyan. Beyrut: Daru'l-Fikr.
Cevherî, İsmail İbn Hammâd.(1987). es-Sıhâh, thk. Ahmed Abdulgafur Attar,
Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1407.
Cilacı, Osman. ( 1994). DİA, Dua, IX, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Çağrıcı, Mustafa. -(1989). DİA, Ahlak, II, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ya-
yınları.-(1992). DİA, Beddua, V, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. -(2000).
DİA, İftira, XXI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. -(2000). DİA, İhsan,
XXI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. -(2004). DİA, Merhamet, XXIX, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. -(2012). DİA, Ucb, XXXXII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. -( 2013). DİA, Zan, XXXXIV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Çelebi, İlyas.(2010). DİA, Şeytan, XXXIX, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ya-
yınları. -(2012). Sıfat, DİA, XXXVII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınla Demirci, Muhsin. (2000). Kur'ân'ın Temel Konuları. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları.
Demirtaş, Mehmet. (2017, Aralık 5-2). İslam Düşüncesinde Ölçülü ve Dengeli
Olmak Nasıl Ele Alınır. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 191- 202.
Dönmez, K. İbrahim.(2009). DİA, Sedd-i Zerâi, XXXVI, İstanbul: Türkiye Di-
yanet Vakfı Yayınları.
Düzgün, Ali, Şaban. (2010). DİA, Tabiat, XXXIX, İstanbul: Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları.
Ebu Dâvûd, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd).(1981). el-Câmiʿu’ṣ-
ṣaḥîḥ (es-Sünen) İstanbul:Çağrı Yayınları.
Efendi, Asım. (1304-1305). Kâmus Tercümesi. İstanbul: Matbaa-i Osmaniyye. Efendi, Kınalızade Ali. (ts). Ahlâk-ı Alâ'i. 1001 Temel Eser, Kervan Kitapçılık. Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b.
Muhammed (h.291). Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl (1.b.). Beyrut-Lübnan: Dar'u İhyau't-Türasi'l-Arabi.
Ezherî, Muhammed B. Ahmed. (1967). Tehzîbu'l-Lüga. Kahire: Daru'l-Mısrıyye. Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm. (2014). Lübâbü’t-
teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl. Beyrüt: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b.Ferh.(h.1427,m.2006). el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. Beyrut-Lübnan: Al-Resalah.
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn, et-
Taberistânî. (h.1401,m.1981). Mefâtîḥu’l-ġayb. et-Tefsîrü’l-kebîr. Lübnan-Beyrut: Daru'l-Fikr.
Esen, Hüseyin.(2013). DİA, Zina, XXXXIV, İstanbul. Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları.
Sâbûnî, Muhammed Ali, ( 3824/97). Safvetü’t-Tefâsîr,III, Kahire: Dâru’s-
Sâbûnî.
Gazzali, Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. (ts). ihya’u Ulumiddin, (Mekte-
be’tüt- Ticariyyetu’l Kübra).
Geredeli, Mustafa. (2008). Namazın Sosyo Psikolojik Tahlili ve Kişişlik
Gölcük, Şerafettin.(2008). DİA, Rızık, XXXV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları.
Görgün, Tahsin.(2002). DİA, Kur’ân, XXVI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları.
Hanbel, Ahmed b. (1992). el-Müsned. İstanbul: Çağrı Yayınları. İbn'ül-Esîr, Mecdüddin. (1995). En-Nihaye fi Garîbi'l-Hadis. Beyrut.
İbn Manzur, Ebü'l Fazl Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem b.Ali b. Ahmed
el-Ensari. (1300). Lisanü'l Arab. Beyrut: Dar'u Sadır.
İnan, Yusuf. (1964). İslamda Ticari Ahlâk. İstanbul: Çağdaş Yayınları.
İsfehanî, Râğıb. (2009). Mutluluğun Kazanılması. (Çev.Doğan, Lütfi.) Ankara:
İslami İlimler Araştırma ve Yayma Vakfı. -(2012). Müfredât (Dini Kavramlar
Sözlüğü) (3.b.). İstanbul: Çıra Yayınları.
İz, Mahir. (1969). Tasavvuf. İstanbul: Rahle Yayınları.
İzutsu, Toshihiko. (1975). Kur'ân'da Allah Ve İnsan. ( Çev.Ateş,Süleyman.)
Ankara: AÜİF Yayınları.
Kallek, Cengiz (2001) DİA, İsraf, XXIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın-
ları.
Karagöz, İsmail. -(2007). Fert ve Toplumlara İsabet Eden Musibetler Sebep ve
Sonuçları (3.b.). Ankara: Kitap Neşriyat Dağıtım Yayınları. -(2008). Kur'ân'ı Anlamak Kırk Ayet ve Yorumu (2.b.) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. -(2009). Kur'ân'dan Öğütler (1.b.). Ankara: TDV Yayınları. -(2010). Kur'ân'da Dört Kavram Sıdk, Emanet, Sabır, Şükür, (1.b.). Ankara: Kar Yayıncılık. -(2010). Esma-i Hüsna,
İstanbul: D.İ.B. Yayınları. -(2011). Namaz Dosdoğru Nasıl kılınır (2.b.). Ankara: Kar Yayınları. -(2013). Kur'ân'ı Ve Sünneti Anlamak. Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları. -(2013). Kur'ân'ı Yaşamak (1.b.). Ankara: TDV. -(2014). Allah İnsan ve
Merhamet (1.b.). Ankara: DİA Yayınları. - (2014). İman İlmihali, Ankara: Kar Ya-
yınları. - (2015). İlahi Emirler (2.b.). Ankara: Kar Yayınları. -(2015). Kur'ân'da
Dört Kavram Adaleti İhsan, Birr, Takva (3.b.). Ankara: Kar Yayınları. -(2015). Kur'ân'da Dört Kavram, İman, İslam, İhlas, Salih Amel (1.b.). Ankara: Kar
Helal, Mekruh ve Haramlar. Ankara: TDV Yayınları. -(2016). İlahi Yasaklar (3.b.).
Ankara: TDV Yayınları. -(2017). Günahlar Tövbe Ve İstiğfar (3.b.). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. -(2017). İnsan Din ve Özgürlük. Ankara: DİA Yayınları. -(2018).
Kur'ân'dan Mesajlar (3.b.). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. -(2020). Allah Kelamı Kur'ân'ın Hedefi Örnek Müslüman Örnek Toplum. Ankara: Kar Yayınları. -
(2013). Kur’ân’a Karşı Görevlerimiz, Kar, Ankara. Karaman, Hayrettin; Çağrıcı, Mustafa; Dönmez, İbrahim Kafi; Gümüş, Sadrettin. (2007). Kur'ân Yolu Türkçe
Meal ve Tefsir (3.b.). Ankara: DİB Yayınları.
Karaman, Fikret; Karagöz, İsmail; Paçacı, İbrahim; Canbulat, Mehmet;
Gelişgen, Ahmet; Ural, İbrahim. (2007). Dini Kavramlar Sözlüğü (3.b.). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
Karaman, Hayreddin.(1989). DİA, Akid, II, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları.
Kesîr, İmamuddin Ebu'l-Fida İsmail. (h.1431). Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm (1.b.)
Kahire: Dâru'bnü'l-Cevzi.
Kılavuz, Ahmet, Saim.(1991). DİA, Amel Defteri, III, İstanbul: Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları.
Koçak, Muhsin.(1996). DİA, Gurre, XIV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ya-
yınları.
Komisyon (2013). Hadislerle İslam: Hadislerin Hadislerle Yorumu (5.b.).
Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
Kutluer, İlhan.(2000), DİA, İnsan, XXII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın-
ları.
Kutup, Seyyid. (1976). Fîzılâl-il Kur’ân,(Trc. Şengürler, İ,Hakkı vd.) IX, İstan-
bul: Hikmet Yayınları.
Mâlik, Ebû Abdillah b. Enes.(1992). el-Muvatta’, İstanbul: Çağrı Yayınları, Maturidî, Ebu Mansur.(2018). Te’vîlâtü’l- Kur’ân, (Trc. Yavuz, Vehbi Yunus,
Mevdûdî Ebu’l-Âla,(1991). Tefhîmu’l-Kur’ân, (Ter. Muhammed Han Kayani)
Karac Yusuf, Şişman Nazife, Bosnalı İsmail, Ünal Ali, Aktaş Hamdi, III, İstanbul: İnsan Yayınları.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. (1981). Camiu's-Sahih. İstanbul:
Çağrı Yayınları.
Nesefî, Ahmed b., Muhammed b. İmam Ebu’l Berekât. (2017). El Vadıhu’l-
Mesalik Alâ Tefsîri’l- Medârik, (Haşiye; Celâlî, Molla Mûsa) III, İstanbul: Ravza
Yayınları.
Parlatır, İsmail; Gözaydın, Nevzat; Zülfikar, Hamza. (1998). Türkçe Sözlük.
Ankara: Türk Dil Kurumu.
Peker, Hüseyin; Perşembe, Erkan; Köylü, Mustafa; Kara, Mustafa; Kesgin,
Salih. (2015). Kur'ân ve Sünnet Ekseninde Ahlâk Birey ve Toplum (1.b.). Samsun: Üniversite Yayınları.
Polater, Kadir. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü Dergisi.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/erzisosbil/issue/6033/80853. adresinden alındı
Rıfat, Ahmet. (1984). Tasvîr-i Ahlâk (Ahlâk Sözlüğü). İstanbul: Tercüman1001
Temel Eser, Kervan Kitapçılık.
Şentürk, Lütfi; Yazıcı, Seyfettin. (2004). İslam İlmihali (11. b.). Ankara: DİA
Yayınları.
Şevkânî, Muhammed b. Ali. B. Muhammed,(1996). Fethu’l-Kadîr, el-Câmî Bey-
ne fenneyi’r-Rivâyeti ve’d-Dirâyeti Min İlmi’-Tefsîr III. Beyrut.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî, el-Bağdâdî,
(h.1422,m.2001). Câmiu’l-Beyân an Te’vîl'i Âyi’l-Kur’ân. Kahire: Daru'l-Hicr Li't- Tebaati ve'n-Neşri ve't-Tevzi'ı ve'l İ'lan, Tahkik, Abdullah İbn Abdülmuhsin, et Türki.
Tatcı, Mustafa (1990), Yunus Emre Dîvanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları:
1280.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) (1981). El-Camiu's-
Topaloğlu, Bekir.(1996). DİA, Gafûr, XIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ya-
yınları. -(1997). DİA, Halîm, XIV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. - (2012). DİA, Tövbe, XXXXI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Turgut, Ali. (1980). Kur'ân-ı Kerim'e Göre Ahlâk Esasları. İstanbul: Şamil
Yayınevi.
Tusî, Nasuriddin.(2007). Ahlâk-ı Nasırî, (Çev. Anar Gafarov,Zaur Şükürov), İs-
tanbul: Litera Yayıncılık.
Yaşaroğllu, M. Kamil. (2001). DİA, İsrâ Süresi, XXIII, İstanbul: Türkiye Diya-
net Vakfı Yayınları.
Yavuz, Şevki, Yusuf.(2012). Vahdaniyet, DİA, XXXXII, İstanbul: Türkiye Diya-
net Vakfı Yayınları.
Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. (ts). Hak Dini Kur'ân Dili. (Çev. Karaçam,
İsmail. vd.) İstanbul: Zehraveyn Yayınları.
Yusuf, Has Hacip. (2005). Kutadgu Bilig. (Çev. Çağbayır,Yaşar.) Ankara:
T.D.V. Yayınları.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Carullah, Mahmud.b. Ömer. (2006). El Keşşaf an Ha-
kaiki Kavamidi’t-Tenzîl ve Uyuni’l-Ekavili fi Vucûhi’t-Te’vîl, II, Beyrut: Dâru’l-