Zamirler

Zamirler adların yerini tutan, kişileri ve nesneleri temsil veya işaret ederek karşılayan bir gramer kategorisidir (Korkmaz,2009: 339). Dilde zamirler sadece kişi veya nesnelerin yerine kullanılır ve anlam alanları sınırlıdır (Balcı, 2015: 166). İncelemeye konu olan şiirlerde Rüstəm Behrudi 2531 adet zamir kullanmıştır. Bu şiirlerde 48 farklı zamir tespit ettik. Tüm zamirler arasında en sık kullanılanları gösteren grafik şöyledir:

Grafik 11: Zamirler

Zamirler içinde en çok kişi bildiren zamirler kullanılmıştır. Kişi zamirlerinden “Mən”

891 defa kullanılmıştır. Bu kelimeden sonra Sən (460), Nə (229), Kim (136) en çok kullanan zamirlerdir. Zamir türlerinin dağılımını gösteren grafik şöyle oluşmuştur:

Grafik 12: Zamir Türleri

891

460

229

151 136 116

71 70 53 34

0 200 400 600 800 1000

Mən Sən Nə Öz Kim Bu Biz O Hər şey Harda

1.4.1. Kişi Zamirleri

Rüstəm Behrudi şiirinde en yaygın kullanılan zamir türü olan kişi zamirleri, varlıkları kişi olarak temsil eden ve kişi adlarının yerine geçen zamirlerdir (Korkmaz,2009: 405).

Zamir kullanımının, şairin hayal ve düşüncelerini hangi şahısları kullanarak ifade ettiğinin, hangi şahısları önemsediğinin tespiti üslûp incelemelerinde ehemmiyet arz eder (Balcı, 2015: 166). İncelenen şiirlerde kişi zamirlerinin bu kadar yaygın olmasının nedeni Mən zamiridir. Yukarıdaki grafikte görüldüğü gibi Mən zamiri en çok kullanılan zamirdir. Kişi zamirlerinin sıklık sayısını gösteren grafik şöyle olmuştur:

Grafik 13: Kişi Zamirleri

Bir şair şiirine gerek duygusal gerek düşünsel özelliklerini yansıtmaktadır. Şaire ait olan her şey onun benliğini oluşturur. Bir şairin benliğini ortaya çıkartmasını, şiire yansıtmasını gösteren emareler ise onun hangi zamiri, hangi iyelik ekini veya hangi şahıs eklerini kullandığıdır. Rüstəm Behrudi benliğini şiirlerine yansıtmıştır. Bu benlik anlayışını ortaya koyarken, ben ve bene ait olan şeylerden de bahsetmesi doğaldır. Mən Rüstəm Behrudi şiirinde en çok kullanılan kelimedir. Bu noktada şair, kelimeyi çeşitli bağlamlarda dile getirmiştir. Mən zamirinin kullanımları şairin hayata, olaylara, durumlara karşı duruşunu ve bakış açısını göstermektedir. Ben zamirinin sık kullanışı sadece Rüstəm Behrudi’ye özel bir durum değildir, pek çok üslûpbilim çalışmasında ben zamirinin sıklık sayısı fazla çıkmaktadır. Bu durumu, “Hemen hemen bütün şairler

891

için söylenen ‘çok güçlü bir enaniyet duygusuna sahip’ yönündeki genel kabulle”

açıklamak mümkündür (Balcı, 2015: 167).

Rüstəm Behrudi, şiirlerinde “Mən kiməm?” sorusuna, cevaplar vermektedir. Bu cevaplar şairin düşünce dünyasını doğrudan yansıtmaktadır. Bir metinde ben zamiri çok geçiyor ise yazarın; yapılan eylemlerin, söylenen sözlerin arkasında olduğu söylenebilir. Rüstəm Behrudi şiirinde bu durum açıkça görülmektedir. Rüstəm Behrudi’nin şiirlerinde Mən zamiri özellikle benzetme ilgisiyle kullanılmıştır. Şairin kişiliğini, ben algısını bu kullanımlarda bulmak mümkündür. Mən zamirinin yaygın olarak kullanıldığı benzetme örnekleri şunlardır:

Mən yalqızam bir qurd kimi,

Mən Şaman nəvəsiyəm,

Adım – Qurddu, yalquzaqdı mənim,

Mən Gürşadın ruhuyam, dözmədim Tanrı dağda,

Mən qərib, fağır dərvişəm,

Mən əbasız, xirqəsiz, / Bir dərvişəm Parisdə,

Mən – tənhalığın, yalqızlığın balası,

Mən çılpaq ağacam – qolsuz, budaqsız

Yol gedirəm mən dəli,

Mən qərib, kimsəsiz, didərgin ruham,

Mən əzab çəkməyə doğulan adam,

Mən talesiz bəndəyəm

Odam, sönən ocaqda mən,

Mən dəli rüzgar kimiyəm,

Mən payızı gözləyən / Əsir-yesir buluddum

Mən dərdə hücrəyəm, sualım olmaz.

Mən qəbrim üstündə bir şam…

Haqq da mənəm, nahaq da mən,

Ruham, candan uzaqda mən,

Divanə sorsan, mənə bax

Ölən yarpaq bəlkə mənəm budaqda

Bu mısralardan yola çıkarak şairin, Mən zamirini kurt, şaman, rüzgâr, ateş, derviş, ağaç… gibi kelimelerle benzetme ilişkisinde kullandığı söyleyebilir. Mən kelimesinin nitelikleri ise genellikle yalnızlık, tedirginlik, garipliktir.

Rüstəm Behrudi’nin şiirlerinde Aşık Veysel’in etkisi olduğunu söylemek mümkündür.

Şair, Mən zamirini Danabaş Kəndinin Ahvalatları adlı şiirde şöyle kullanmıştır:

Axı, “sadıq yarım qara torpaqdır”

Söyləyən kişinin nəvəsiyəm mən. (Danabaş Kəndinin Ahvalatları)

1.4.2. Soru Zamirleri

Rüstəm Behrudi şiirinde, zamir türleri arasında en çok kullanılan ikici tür soru zamirleridir. Soru anlamına sahip kelimelerin kullanılması, kişinin sorguladığını, düşüncelerini hazır kalıplara göre kazanmadığını gösterir. İncelenen şiirlerde Mən ve Sən kişi zamirlerinden sonra en çok kullanılan zamirin Nə soru zamiri olduğunu tespit ettik. Bu zamir metinlerde 229 defa geçmiştir. Nə zamirinden sonra en çok kullanılan soru zamiri Kim’dir. Azerbaycan Türkçesinde en sık kullanılan soru zamirleri Nə ve Kim’dir (Kartallıoğlu-Yıldırım, 2012: 202). Çalışmada bu durum değişmemiştir. Soru zamirlerinin sıklık sayısını gösteren grafik şöyledir:

Grafik 14: Soru Zamirleri

1.4.3. İşaret Zamirleri

İşaret zamirleri, varlıkları işaret ederek, göstererek karşılayan zamirlerdir (Korkmaz,2009: 420). İncelenen şiirlerde en çok kullanılan işaret zamiri Bu’dur.

İşaret; zamanda, mekânda ve tasavvurda uzaklık ve yakınlık kavramına bağlıdır (Korkmaz,2009: 420). Türkiye Türkçesinde bu zamiri yakını işaret etmek için; şu zamiri ise uzağı işaret etmek için tercih edilir. Ancak Azerbaycan Türkçesinde şu zamiri kullanılmaz. Zaten incelenen şiirlerde de şu zamiri hiç yoktur. Bu zamirinin ise sıklık sayısı 116’dır.

1.4.4. Belgisizlik Zamirleri

İncelemeye konu olan şiirlerde belgisizlik zamirleri, sıklık sayısı bakımdan çok olmasa da çeşitlilik bakımında diğer zamir türlerinden fazladır. Belgisizlik zamirleri arasında en çok kullanılanı Hər Şəy’dir ve 53 defa metinlerde geçmektedir. Ancak Şəy kelimesini birleşik yapılı zamirlerden çıkartıp, müstakil olarak düşünürsek 88 defa kullanıldığını görmekteyiz. Bu noktada Şəy zamiri metinde en çok kullanılan belgisizlik zamiridir, demek mümkündür.

229

1.4.5. Dönüşlülük Zamiri

İncelemeye konu olan şiirlerde dönüşlülük zamiri Öz’dür. Bu zamir en çok kullanılan zamirler arasındadır ve sıklık sayısı 151’dir. Rüstəm Behrudi Öz zamirini sadece dönüşülük anlamı ile değil pekiştirme anlamı ile de kullanmıştır. Aşağıda Sevəcək Hər Şəyi Payız Birazdan adlı şiirden alınan parçada Öz zamiri dönüşlülük anlamı ile kullanılmıştır:

Gedim, mən üz tutum olacaqlara,

Ruhumu köçürüm sözümə bir də.

Mən qaçım özümdən, görüm, ilahi,

Dönə bilirəmmi özümə bir də.

Mən qaçım özümdən, görüm, ilahi

Mənə nə doğmadı,

sevincmi, qəmmi?!

Çılpaq ağaclara üz tutm,

desin:

Sözümdən özümtək görünürəmmi? (Sevəcək Hər Şəyi Payız Birazdan)

Aşağıdaki örneklerde ise Öz zamiri pekiştirme anlamı ile kullanılmıştır:

Dar ağacıyam – asdım

Mən özümü özümdən (Bir Gün Çıxıb Gedərəm)

Sən – özün özünə verdiyin əzab,

Mən əzab çəkməyə doğulan adam (Mən Əzab Çəkməyə Doğulan Adamam)