Şaman

Rüstəm Behrudi şiirinde önemli bir yere sahip olan Şaman¹⁸, “şamanistlerin inançlarına göre tanrılarla insanlar arasında aracılık yapma kudretine malik olan ve tanrıların seçtiği kişidir” (İnan,1976: 54-55). Şaman adı, köken bakımdan Türkçe değildir. Bu kelimenin Türk topluluklarında çeşitli karşılıkları vardır. Altay Türkleri arasında Kam, Kazak ve Kırgız Türkleri arasında Bahsı, Saha Türklerinde Oyun, eski Kartuklarda Sagun isimleri bu kelime ile eş anlamda kullanılır¹⁹. Bu isimlendirmeler bize Şaman kelimesinin eski Tükler arasında kullanılmadığını gösterir. 18. yüzyılın sonlarına doğru kabul edilmiş olan "Şaman" terimi Türkçeye yabancı bir kelimedir (Radloff, 1975: 301). Bu ad incelenen şiirlerde yalnızca 16 defa kullanılmıştır. Bu kullanışlardan en çarpıcısı, şairin kendisini tanımlarken yer verdiği “Şaman Nəvəsi”

tamlamasıdır. Şaman Nəvəsiyəm Mən Yurd Yerinde adlı şiirinde bu biçime rastlamaktayız. Şair bu şiirde, kendini tanımladığı Şaman Nəvəsi’nin nasıl biri olduğunu açıklamaktadır. Ayrıca bu şiir, Rüstəm Behrudi’nin üzerindeki şamanlık geleneğinin etkisini net bir şekilde ortaya koymaktadır:

18Şaman ve şamanlıkla ilgili ayrıntılı bilgi için bakınız. Saadeddin Buluç, Şamanizm Menşei ve İnkişafı Hakkında, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul, 2012, s.

277-288.

19 Şamanlarla ilgili daha fazla bilgi için bakınız . Saadettin Gömeç, Şamanizm ve Eski Türk Dini, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1998, Sayı 4, s. 38-50

Şaman nəvəsiyəm mən yurd yerində

…

Həç zaman qəbrinə sığmayanların

Ruhudu, danışır mənim dilimcə! (Şaman Nəvəsiyəm Mən Yurd Yerinde)

Bilindiği gibi şaman denilen kimselerin toplum içerisinde birkaç farklı görevi vardır.

Şamanın yaşadığı topumda, büyücülük, kahinlik, doktorluk, din adamlığı, şairlik gibi görevleri vardır. ²⁰ Şamanların ruhsal yolculuk yapabildiği düşünülmüştür. Şamanın, derunî ve gerçek vecd halinde iken ruhunun göklere çıktığına ve yer altına inip cehennemleri gördüğüne inanılır (İnan,1975:55). Bu durum Rüstəm Behrudi şiirine de tesir etmiştir. Eski Türk inançları, Rüstəm Behrudi şiirine doğrudan bir etki göstermektedir. Şaman Nəvəsiyəm Mən Yurd Yerinde şiirinde şamanların ölülerle irtibata geçtiğine dair bir telmih vardır:

Həç zaman qəbrinə sığmayanların

Ruhudu, danışır mənim dilimcə! (Şaman Nəvəsiyəm Mən Yurd Yerinde)

Rüstəm Behrudi milli duygularını anlatmak için Şaman imanı tamlamasını kullanır.

Turan, Türk qanı ve Şaman imanı söylemleri şairin ruh dünyasını dışa vurmaktadır.

Bugün şaman imanını,

Öz içində Turanını,

“Damarında Türk qanını

Zərrə-zərrə bilən gəlsin (Vida Türküsü)

Şamanlarla söz arasında da bir ilişki vardır. Şamanlara atfedilen bir özellik de şiir söylemeleridir. Rüstəm Behrudi topluma yön veren şaman, bozkurt ve Dede Korkut

20Şamanların toplum içinde pekçok görevi bulunmaktadır. Şamanların bu görevlerine dair daha fazla

gibi mitolojik figürleri, şairliğinin merkezine koyar. Dede Korkut’un özelliklerinde bir tanesi de onun Şamanizmden kalma özelliklere sahip olmasıdır. Rüstəm Behrudi’nin kullandığı “Qam qamlayan şaman” ibaresinde, Dede Korkut etkisi görülür. Rüstəm Kopuz Türkler için çok önemli bir araçtır. Hatta Oğuz Türkleri arasında bu çalgının kutsal bir niteliği bile vardır. Dede Korkut hikâyelerinden anlaşıldığına göre Oğuzlar kopuzu takdis etmişlerdir (İnan,1976:149). Oğuz alpları sıkıntılı saatlerinde kopuzun sesinden kuvvet kazanıyorlardı (İnan,1976:149). Rüstəm Behrudi, kültürel anlamı çok büyük olan kopuza şiirlerinde yer vermiştir. Aşağıdaki mısralar bu durumu göstermektedir:

Söz ruhun qəlibi,

Bədən bu canın.

Şaman Tanrının quludu

Qopuz şamanın.

Qopuz şamanın quludu,

mən sənin. (Mən Ayrılıqlara Yandım)

Bilindiği gibi şamanlık geleneğinin yazılı metinlerimizdeki en önemli temsilcisi Dede Korkut’tur. Rüstəm Behrudi şiirinde Dede Korkut’un etkilerini görmek mümkündür²¹. Şairin şamanları ve Dede Korkut’u örnek aldığından yukarıda bahsetmiştik. Burada Rüstəm Behrudi’nin Dede Korkut’tan etkilendiğini gösteren mısralara yer vermeyi uygun bulduk:

Qarşı yatan qara dağın-yaylağım

Düzənleri, ormanların-oylağım

Əyilməyən çinarları-bayrağım (Vətən)

21 Ayrıntılı Bilgi için bakınız. Bigehan Atsız Gökdağ, Rüstəm Behrudi: Dede korkut’un İzinden Giden Şair, Prof. Dr. Tofiq Hacıyev Kitabı, Ankara, 2016, s. 277-296

Burada geçen mısralar Dede Korkut kitabında geçen “Karşu yatan kara tağı sorar olsam yaylak kimüñ / Sovuk sovuk sularını sorar olsam içüt Kimüñ / Katar katar develeri sorar olsam yüklet kimüñ…” (Ergin,2011: 139) mısralarını andırmaktadır.

Buna benzer bir duruma Bozqurd şiirinde rastlamaktayız. Şair, Dede Korkut hikâyelerinde geçen Kazılık At deyimini kullanmıştır:

Eşidersinizmi?!

Qara qazlıq atların

Kişnərtisi gəlir misralarımdan. (Boz Qurd)

Bir başka Dede korkut kullanımı ise Şaman Nəvəsiyəm Mən Yurd Yerində adlı şiirde geçmektedir. Şair şiirinde Qolça Qopuz ifadesini kullanmıştır. Bu kullanım Dede Korkut kitabında geçmektedir. Kan Turalı hikâyesinde canavarlarla karşılaşmadan önce, kahramanın kırk yiğidi ağlaşmaya başlar. Bu durum üzerine Kan Turalı şöyle konuşur: “Hey kırk işüm kırk yoldaşum niye ağlarsız, kolça kopuzum getürün öğün meni” (Ergin,2011: 189). Dede Korkut kitabındaki bir başka kullanım ise Dresten nüshasınde yer alan önsözde geçmektedir. Bu kullanımda şairlerin Kolça Kopuz’u ellerine alıp gezdiğinden bahsedilmektedir: “Kolça kopuz götürüp ilden ile biğden biğe ozan gezer (Ergin,2011: 75).” Bu örneklerden yola çıkarak Kolça Kopuz’un kahraman ve ozan için önemli bir yeri olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca, Rüstəm Behrudi Ata Dili adlı şiirinde Dede Korkut’u atası olarak ifade etmektedir:

“Gərək Dədə Qorqud, Güntəkin babam”

1.1.12. Dərviş

Rüstəm Behrudi şiiri için bir diğer önemli ad Dərviş’tir. Bu ad şiirlerde 28 defa çıkmıştır. Dərviş adı incelemeye konu olan şiirlerde en çok şu kelimelerle birlikte kullanılmıştır: “Əsa, tac, kəşkül, xirqə, fağır (dərviş), təmənnasız (dərviş), əbasız (dərviş), xirqəsiz (dərviş), qərib (dərviş), (dərviş) libası”. Buradan yola çıkarak, Rüstəm Behrudi’nin şiirlerinde dervişliği kullanıldığı söylenebilir. Dərviş adının

de derviş kelimesini Yunus Emre için söylemiştir. Şair “İntiqama Gəlmişəm Mən”

adlı şiirinde dervişliğini şöyle açıklıyor:

Dərd-həybəmdi, qəm-kəşkülüm

Yüz xirqəyə qonar külüm

Səccadədə hər müşkülü

Açılan bir dərvişəm mən. (İntiqama Gəlmişəm Mən)

Rüstəm Behrudi şiirinde derviş dış görünüşü ile dikkat çekmektedir. Dervişin elindeki asa, üstündeki hırka, başındaki taç dervişin dış görünüşü oluştururken; Dervişin fakirliği, yol aşması, aç gezmesi ama kimseye temennasının olmaması onun mental özelliklerini gösterir. Aşağıdaki örneklerde Dərviş adının kullanış şekillerine yer verilmiştir:

Yenilib bac gəzirəm,

Dərvişəm, ac gəzirəm.

Əlimdə tac gəzirəm,

Kim şah olmaq istəmir (Bu Nə Cür Məmləkətdi)

Mən qərib, fağır dərvişəm,

Tanrı dağından gəlmişəm (Son Yolun Məndən Kəçəcək)

Mən əbasız, xirqəsiz,

Bir dərvişəm Parisdə (Parisdə)

Köməksiz, kimsəsiz, qərib dərvişəm (Sonuncu Tanrı Dərsinə Nə Qalır)

Dərviş kimi yol aşsam,

Təmənnasız dolaşsam,

Qurdlarıynan ulaşsam,

Ulaşıb gələ bilsəm. (Ölməzəm Öləbilsəm)

Dərvişlik istəmirəm,

dərvişə xirqə gərək.

Çılpaq ruhum əbaya,

xirqəyə sığmaz Allah (Tanrım Sənin Qapını Mənə Bir Mələk Açdı)

Rüstəm Behrudi şiirlerinde kendini Tanrı Dağı’ndan gelen garip, fakir bir derviş olarak nitelendirmiştir. Şair dervişliğini anlatırken, yalnızlık duygusunu kullanır. “Köməksiz, kimsəsiz, qərib dərvişəm” mısraı dervişliğin sadece aba ile hırkadan oluşmadığını, dervişliğin yanlızlık olduğunu gösterir. Zaten Rüstəm Behrudi dervişliği hırka ve abadan ibaret değildir. Şair, Parisdə adlı şiirinde dervişliğini şöyle anlatır:

Mən əbasız, xirqəsiz,

Bir dərvişəm Parisdə (Parisdə)