Zaman

Anlatma esasına bağlı edebî metinler, okuyucunun karşısına dört ayrı zaman boyutuyla çıkarlar: “Olay zamanı”, “anlatma zamanı”, “yazma zamanı” ve “okuma zamanı” (Aktaş, 2000: 107).

Belli bir müddet zarfında cereyan eden ve bazen geriye dönüşlerle verilen olayların gerçekleştiği zaman dilimine “olay zamanı” adı verilir. Maceranın kendi zamanı “kurmaca zaman” olma özelliğini taşır. Eserde nakledilen olayın dışında, bir de onun anlatılma işi söz konusudur. Yazar bu anlatma görevini bir anlatıcıya yükler. İşte olayı, yine bir müddet zarfında öğrenen anlatıcının olayı anlatma zamanı da “anlatma zamanı” veya “kurgu zamanı” adını alır. Olay ve anlatma zamanı, îtibarî olmalarıyla bildiğimiz zamandan ayrılırlar.

Yazma zamanı “gönderici durumundaki sanatkârın eserine vücut vermek

üzere harcadığı süreye verilen addır” (Aktaş, 2000:107). Bu zamanın îtibarî zamanla alakası yoktur; ölçülebilen gerçek bir süredir. Yazar romanını belli bir süre içinde yazar ve bitirir. Okuma zamanı ise “eserin kodunun okuyucu tarafından çözülmesi

süreler farklıdır. “Bu süre zarfında okuyucu, eserden hareketle ayrı bir îtibarî âlem

yaratır. Yoruma dayalı yaratma işinden kendince bir zevk duyar. Bu da, eserdeki edebîliğin yeniden tezâhürü demektir ve her okunuşta tekrar edilir” (Aktaş, 2000:126). Yazma ve okuma zamanı bir bakıma eserin dışındadır. Bunların her ikisinin de olayla alakası yoktur. İki zaman da kronolojik karakterlidir.

Bereketli Topraklar Üzerinde’de olay zamanı, kesin olarak belli değildir. Fethi Naci, “Belli olan, günde 12-18 saat çalışıldığı ve karşılığında sadece üç lira

bilmem kaç kuruş alındığı yıllarda geçtiğidir.” (Naci, 1994:165) dese de, devirle ilgili gerçekliklere yapılan göndermeler, yazarın biyografisinden alınan bilgiler olayın geçtiği zaman dilimi hakkında yaklaşık bir tarih belirlenmesini mümkün kılar. İşte Orhan Kemal’in eseri yazma planları (Uğurlu, 1970:97-98) ile daha da belirginleşen olay zamanı 1945-1950’li yılları işaret eder.

Halk Partisi’nin iktidarda olduğu bu dönem, ekonomik sorunların su yüzüne çıktığı, köyden şehre göçün başladığı ve sosyal çözülüşün ivme kazandığı bir süreçtir.

“(...) Ekonomik yapıda meydana gelen bu dönüşümler, toplumun sosyal ve kültürel yapısında da bir dizi değişme ve gelişmeyi beraberinde getirdi. Sosyal yapıdaki değişmelerden biri de nüfusun niteliğinde meydana gelen değişmelerle ilgili: Bir yandan, tarım kesiminde kullanılmağa başlayan ileri teknikler nedeniyle kırsal nüfus topraktan itilmiş; diğer yandan da endüstrileşme ve hizmet kesimlerindeki gelişmeler nedeniyle köylü nüfus kente akmağa başlamıştır.” (Özgür, 1975:135)

Romanda olay, sonbaharda başlar ve kronolojik olarak anlatılan yaklaşık bir yıllık süreyi kapsar. Bu süre içinde, yer yer geriye dönüşler ve ileriye fırlamalar yaşanır; zamanda atlamalara gidilir. Böylelikle öykü zamanı; geriye dönüşler, şimdi’ye ait anlatımlar ve gelecek hayalleri ile üç boyutlu nitelik kazanır. Daha çok hatırlayışlardan ibaret olan “geriye dönüşler” ayrıca yaşamın gerçekleriyle bağlantılı psikolojik tahliller de içerir:

Gözleri daldı. Tosbağa mahallesinin çarpık, eğri sokaklarını, ayı inine benzeyen kerpiç evlerin kapısında güneşe karşı kirli saçlarını tarayan kızları, çocuklarını kapı önlerinde herkese karşı yıkayan kadınları, etekleri şakıldaklı çocukları düşündü. Selvi değilse bile, Seyran da bunlardan biriydi. Elinde beş taş, ya da ip, bütün gün sokaklarda ip atlar, beş taş oynardı. Ne zaman boy atmış, ne zaman gelişmişti de baştan çıkmış, şimdi de kerhaneye düşmüştü. (...) Aynı çırçır fabrikasında çalıştıkları yıllarda, hemen her gece yarısı, işten dönerlerken bir işaret, alır Alaman fabrikasının arkasındaki hendeklere götürürdü. Çok uysaldı. Nereye çeksen oraya giderdi. Gel derdi, gelirdi. Git derdi gider, yat der yatar, kalk der kalkardı. Ağzı var, dili yoktu. Birinde elinden para zarfını çekip almıştı da kızcağız hiç sesini çıkarmamış, boynunu büküvermişti. Onunla hendeğe ilk girdikleri geceyi hatırladı. (...) (Orhan Kemal 1996:223-224).

Romanda ileriye fırlamalar, gelecek için yapılan planlarda, roman kişisinin kurduğu hayallerde kendini gösterir:

Köy yeri, köylüler kafasından uğultuyla geçiyordu. Gün geliyor, Ali köye dönüyordu. Kahveye gidiyordu tabii. Veli’nin trende kendilerine yaptığı gibi, resim çıkarıp gösteriyor, köylüsünün şaşan bakışları önünde gururlu: ‘Siz bilmezsiniz!’ diyor. ‘... siz şehre inmediniz ki! Çukurova gibi var mı? Görseniz, dilinizi yutarsınız!’ (Orhan Kemal 1996:53).

Gözlerini yıldız dolu, berrak göğe kaldırdı.

Haftalığını aldıktan sonra Hidayetinoğlu’yla inşaata, Yusuf’un yanına varıyorlar. Yusuf temelli usta olmuş... Ömer Zorlu da Fatma’yı aramak için gitmiş, dönmemiş bir daha. Bir de bakıyorlar ki Fatma orda!

Bunu beğenmedi.

İnşaata onlardan önce varmış, Yusuf’tan Ali’yi sormuş. Yusuf da ‘Vallaha hiç haberim yok bacı. Buraya gelmediler!’ demiş. Fatma ne yapacağını şaşırmışken, Ali, hızır gibi yetişiyor. Fatma dönüp de Ali’yi görünce, ‘Vah Ali’m, Ali’m benim!’ diye sarılıyor boynuna, ağlıyor, Ali’nin kaşları çatık. ‘Bilâl’i bana değiştin!’ diyor.‘Bilâl’ına git!’ diyor. Lakin Fatma’nın iki gözü iki çeşme. ‘Ali’ diyor, ‘... ben ettim sen etme. Bir daha yoluma altın dökseler senden töbe ayrılmam! (Orhan Kemal 1996:247).

Huzur içindeydi. Gözlerini yumdu. Oooh! Yarın bu vakit köyünde olacaktı, çocuklarının içinde. Gaz ocağını yakacak, üstüne tencereyi oturtacaktı. Suyun çabucak kaynayışına karısı, amma da şaşacaktı. ‘Töbe estafurullah’ diyecek, sakınacaktı. İlkin korkardı herhalde. ‘Cin işi,’ derdi, ‘insan işi değil, tövbe değil!’

Sonra komşular... eve doluşurlardı, mücerret.

‘Amanın kıız, o ne ki!’ derler, besmele çekerler, ‘Cin işi, şeytan işi’ derlerdi, ‘... işi iş değil, töbe estafurullah...’ (Orhan Kemal 1996:319).

Öykü zamanının akışı, zamanda atlamalar ve özetlemeler yoluyla sağlanırken diyaloglar üzerine kurulan olay birimleri de birbirini hazırlayıcı niteliktedir. Ayrıca romanda yer alan “gece yarısı, gece yarısını iki saat geçe, ertesi gün, yarım saat

sonra, saat iki buçuğa doğru, çeyrek saat içinde, sabahın sekizine doğru, sabahın altısında, yarın sabahleyin, ertesi gün öğleye doğru, dokuza doğru, öğlenin on birine doğru, çeyrek saat sonra, yarın gece, öbür gece, birkaç hafta sonra, çeyrek saat önce, gecenin çok ileri bir saatinde, gece yarısından sonra ikiye doğru, akşama doğru, iki saat sonra, ertesi günlerden birinde, on beş gün geçti, günler geçiyor, saatler geçtikçe, böylece de bir zaman geçti vb.” gibi zarflar da olay zamanına süreklilik kazandırır.

Bir romanda yazma zamanı, hem yazarın tarihsel zaman içinde yaşanan olaylara nasıl bir anlam katmak istediğini hem de yazarın eserini yazarken hangi imkânlara sahip olduğunu; hangi sosyal, siyasi ve psikolojik şartlarla çevrildiğini ve bunların eserde nasıl yansıdığını açıklığa kavuşturan bir mahiyet arz eder.

Bereketli Topraklar Üzerinde romanının yazma zamanı bir tane değildir. Çünkü yazar, eserin ikinci baskısında birçok değişiklikler yapmış, kitabın hacmini de genişletmiştir. Birinci baskıda bulunmayan birçok diyalog, cümle ikinci baskıda vardır. Birinci baskısı 1954’te yapılan romanın ikinci yazılışı ve baskısı 1964’te olur. On yıl gibi uzun bir aradan sonra yeniden yayınlanan eserin yapısını oluşturan çatışmalarda, tematik özünde değişmeler görülür.