Tam Zamanında Maliyet Yönetimi

İşletmelerde çeşitli üretim sistemlerinden söz edilebilmektedir. Kullanılan üretim yöntemine göre bir sınıflandırma yapıldığında bu sıralama; birincil üretim, analitik üretim, sentetik üretim, fabrikasyon üretimi ve montaj üretimi şeklinde olmaktadır. Üretim akışına göre yapılan başka bir sınıflandırma ise, sipariş üretimi, parti üretimi ve sürekli üretim şeklinde gerçekleşmektedir. Son zamanlarda ortaya çıkan ve Japon sistemi olarak adlandırılan JIT (Just-in-Time) üretim sistemi ise bu üretim sistemlerine göre bir takım farklılıklar içermektedir. Bu üretim sistemine tam zamanında üretim veya kısaca JIT üretim sistemi de denilmektedir (Özkan ve Esmeray,2002:129).

Tam Zamanında Üretim Sistemi ile ilgili literatürde farklı tanımlarla da karşılaşılmaktadır. Bunlardan bazıları bu üretim sistemini, “gerekli ürünleri, gerekli miktarlarda üretme yaklaşımı,’’(Yükçü,1998:785) bir başka ifadeye göre ise, “bir üretim işletmesinde verimsizliklerin sürekli elimine edilmesi suretiyle mükemmelliğe ulaşma yaklaşımı” olarak tanımlamaktadır (Savaş,2003:10).

Tam zamanında üretim sistemlerinde maliyet yönetimi içerisinde yürütülen faaliyetler; maliyet planlaması, maliyet azaltma ve maliyet kontrolünden oluşur. Bu bağlamda tam zamanında maliyet yönetimi yaklaşımı, “hammadde ve malzemelerin satın alınmasından, başlayıp tamamlanmış mamul halinde müşteriye teslimine kadar olan üretim sürecindeki tüm israfın ortadan kaldırılması, kalite ve verimliliği arttırarak üretim maliyetlerinin azaltılması” olarak ifade edilebilir. (Yükçü,1998:785).

Maliyet azaltma stratejisi olarak bilinen Tam zamanlı üretim (TZÜ), örgüt içindeki yapısal ve süreçsel süreci yeniden tanımlanmaları üzerine kuruludur. Değer yaratmayan faaliyetlerin seçilmesi, israfın önlenmesi, kalitenin ve prodüktivitenin arttırılması, bekleme ve ayarlama zamanlarının azaltılması, stokların düşürülmesi faaliyet maliyetlerini azaltır. TZÜ sistemi maliyetlerin izlenebilirliğini arttırır. Bu nedenle hizmet dairelerinin maliyetlerinin esas imalat merkezlerine dağıtımı sorununu yok eder, dolayısıyla birim maliyetlemenin çok daha sağlıklı olmasını sağlar.

TZÜ, kavramsal olarak gerekli görülen ve talep edilen faaliyetlerin derhal devreye girmesini esas alan bir felsefe olarak ifade edilebilir. Tam zamanında üretim sistemlerinin, “sıfır stok” ve “sıfır israf” olmak üzere iki temel amacı bulunmaktadır. Bu amaçlar çerçevesinde tam zamanında üretimden beklenen yararlar ise şu şekilde özetlenebilir (Aydemir,2005:171).

1. Ürün tasarımında ekonomik üretimin ön planda tutulması sağlanır. 2. Üretim akışı kolaylaştırılır.

3. Çalışanların katılımı sağlanır.

4. Doğru veri sağlanmasına yönelik yöntemler belirlenir. 5. Bürokraside, üretim sürecinde ve stoklarda azaltım sağlanır. 6. Bütün alanlarda sürekli gelişmeyi sağlamak esastır.

TZÜ’in temel amacı israfları ve stokları azaltmak olduğu için “müşteriler tarafından istenilen zamanda ve miktarda üretmek” ilkesini benimsemiştir. Bu sebeple her üretim faaliyeti, bir sonraki faaliyet tarafından talep edildiği zaman gerçekleştirilir. Oysa geleneksel sistemde her süreç kendi çıktısını bir “talep” olmadan üretir ve bir sonraki sürece doğru “iter”. Bu çıktı ile ilgili bir sonraki süreçte herhangi bir talep yoksa, süreç aralarında yarı mamul stokları birikir. Oysa tam zamanında üretim sisteminde her süreç, izleyen sürecin talebi kadar ve talep ettiği zamanda üretir.

TZÜ’in geleneksel üretim sistemlerinden bir diğer farkı, üretimin her biri küçük fabrika olan üretim hücrelerinde meydana gelmesidir. Geleneksel üretim sisteminde imalat konusu mamul, birbirine benzer makineler grubundan diğerine geçerek devam eder. Benzer işler belli departmanlarda yapıldığı için bu departmanlardan, birbirinden farklı pek çok mamul geçer. Sonuçta mamul maliyetlemesi sürecinde söz konusu departmanın maliyetlerini farklı mamullere, çeşitli anahtarlar aracılığıyla “dağıtmak” gerekir. Ayrıca bu üretim departmanlarındaki işçiler kendi işlerinde uzmanlaşmışlardır. Bu departmanların sağlıklı bir biçimde çalışmalarını sürdürebilmeleri için bazı destek departmanlarından hizmet almaları gerekir. Bu yardımcı departmanların maliyetleriyle, onlarla doğrudan hiçbir ilişkisi olmayan mamullerin birbirleriyle ilişkilendirilmesi gerekir. Bütün bu doğrudan izlenemeyen maliyetler birim maliyetlerin sağlıklı ve doğru bir biçimde hesaplanmasına engel olur. Oysa TZÜ sisteminde makineler, birbirini izleyen faaliyetler zinciri şeklinde yerde gerçekleşebileceği, belli bir mamulün baştan sona orada üretilebileceği biçimde tanzim edilmiştir. Bu nedenle burada çalışan işçiler belli bir konuda uzmanlaşmış olmanın yanı sıra her işten anlar durumda olmalıdırlar.

Tam zamanında üretim sisteminin beş temel özelliği aşağıdaki gibidir (Horngren vd.2000:726);

 Üretimi üretim hücreleri biçiminde organize etmek: Belirli bir ürünü üretmek için kullanılan bütün farklı donanım türleri çeşitli işlemleri yerine getirir ve malzemeler bir makineden diğerine sırayla hareket eder.

 Farklı alanlarda beceriye ve iş görme yeteneğine sahip çalışanların işe alınması: Bu düşünceyle çeşitli işlemler ve görevler bu kişilerce yerine getirilebilir. Örneğin; küçük tamir işleri ve donanımların rutin bakım işleri vb gibi. Böylelikle fabrikanın esnekliği de artmış olur.

 Kusurların önlenmesi için Toplam Kalite Yönetimi (TKY) anlayışının izlenmesi: Üretim hattındaki aşamalar arasında sıkı bağlar ve her aşamadaki minimum stoklama sebebiyle bir aşamada ortaya çıkan kusurlu üretim hat boyunca diğer aşamaları büyük ölçüde etkileyecektir. Tam zamanında üretim, sorunları hızlı bir biçimde çözme ve kusurların temel sebebini hızlı bir biçimde ortadan kaldırılması konusunda atiklik gösterir. TKY tam zamanında üretim sisteminin önemli bir parçasıdır.

 Üretime hazırlık süresi ve üretimin temin süresinin azaltılmasına önem verilmesi: Üretime hazırlık süresi belirli bir bileşen veya ürünün üretimine başlamak için donanım, araç ve malzemelerin hazır olması için gerekli olan zamandır. Üretim temin süresi bir siparişin üretim hattında üretilmeye hazır olduğu an ile o siparişin tamamlanmış ürün durumuna geldiği an arasında geçen süredir. Üretime hazırlık süresinin kısaltılması küçük miktarlarda üretimi daha ekonomik hale getirir ve bu da stok miktarlarının azalmasına neden olur. Üretim ön süresinin kısaltılması ise bir işletmenin müşteri talebindeki değişikliklere daha hızlı tepki vermesine imkan sağlar.

 Kaliteli malzemeleri zamanında ulaştırma yeteneğine sahip tedarikçilerin önemle seçilmesi: Tam zamanında üretim stratejisini uygulayan birçok firma aynı zamanda tam zamanında satın alma yöntemini de uygulamaktadır