Yerli Tasnifler

Yerli olarak ironi eleştirisi alanında dikkat çeken ve hatırı sayılır nitelikte bir ciddiyet taşıyan eser olarak Oğuz Cebeci’nin Komik Edebi Türler: Parodi, Satir ve İroni adlı eserini saymak gerekir. Cebeci’nin sadece ironiyi değil parodi ve satiri de

268 _{Bronislaw Szerszynski,} The Post-Ecologist Condition: Irony as Symptom and Cure, Journal of Environmental Politics, 16: 2, 2007, s. 340-341.

269 _{Meyer Howard Abrahams, A Glossary of Literary Terms, Heinle&Heinle Thomas Learning,} Boston 1999, s. 135-138.

270 _{Ayrıntılı bilgi için bkz. Katharina Barbe, Irony in Context, John Benjamins Publishing Company,} Amsterdam 1995.

145

ele aldığı bu eser, özellikle Batı literatüründe söz konusu alanda yapılan çalışmaları gündeme getirir. Cebeci eserin son kısmını ironiye ayırmıştır. Oğuz Cebeci çalışmanın ironi ile ilgili kısmında öncelikle ironiye ilişkin birtakım kuramsal bilgiler vermektedir. Burada Aristoteles’ten Anaximenes’e, Muecke’den Müller’e, Schlegel’den Karl Solger, Brooks, Paul de Man, Northrop Frye ve Linda Hutcheon’a değin birçok ismin ironi ile ilgili görüşlerini aktaran Cebeci, bir yandan ironik türleri ifade ederken diğer yandan ironi kavramını çok yönlü irdeler. Ancak daha sonra ironinin tür ve teknik olarak bir değerlendirmesini yapan Oğuz Cebeci, daha çok Douglas Colin Muecke ve Wayne C. Booth’un formülasyonunu dikkate alır. Buna göre Oğuz Cebeci’nin esas aldığı ironi, tür ve teknikleri şöyle sıralanabilir271:

a) Douglas Colin Muecke

Oğuz Cebeci, Muecke’nin ironiyi gerçek anlamın gizlenme seviyesi açısından üç sınıf ve ironi ile ironiyi yapan arasındaki ilişki açısından dört duruma ayırdığını belirtir ve şöyle bir tasnif yapar:

(Sınıflar) Açık İroni:

İroninin muhatabının ironiyi hemen görebileceği ironi türüdür. Kapalı İroni:

Kapalı ironi, niyetin örtülü olduğu ve keşfedilmeyi beklediği ironi türüdür. Oğuz Cebeci, ironilerin genellikle kapalı ironi sınıfına dâhil olduğunu belirtir.

Özel İroni:

Oğuz Cebeci, özel ironiyi Ne kurban ne de bir başkası tarafından anlaşılması hedeflenmemiş ironidir şeklinde tanımlamaktadır.

271 _{Çalışmamızın yukarıdaki kısmında Oğuz Cebeci’nin ironi türleriyle ilgili aktarımlarının çalışmamıza} dolaylı ve doğrudan alınan kısımları Komik Edebi Türler Parodi Satir İroni isimli eserden alınmıştır. Doğrudan yapılan aktarımlar italik olarak gösterilmiştir. Detaylı bilgi için bkz. Oğuz Cebeci, Komik Edebi Türler Parodi, Satir İroni, İthaki Yayınları, İstanbul 2008, s. 300-306.

146 (Durumlar)

Şahsi Olmayan İroni:

Oğuz Cebeci, şahsi olmayan ironiyi şöyle açıklar: İroniyi yapanın nasıl biri olduğundan çok, söylediği şeyin ne olduğuyla ilgilidir. Şahsi olmayan ironinin ayırt edici özelliği, ironistin kişi olarak ortada olmaması, yalnızca sözlerinin duyulmasıdır.

Kendini Azımsama İronisi:

Sokratik ironi ile büyük ölçüde ölçüşen bu ironide, ironist cahil ve saf olarak ortaya çıkabilir. Kendini azımsama ironisinde abartılı ve eksiltili ifadeler önem arz eder.

Saflık İronisi:

Oğuz Cebeci, saflık ironisini açıklarken Saflık ironisinde ironist izleyiciden iyice uzaklaşır, (…) bu karakter gerçekten saf bir kişiyi temsil etmektedir ifadelerini kullanır.

Dramatik İroni:

İronistin devreden çıktığı ve ironik durumun tasvir edildiği ironi türüdür. Bu teknik daha çok tiyatro ve romanda kullanılmaktadır.

b) Wayne C. Booth

Oğuz Cebeci Wayne Booth’un A Rhetoric of Irony isimli eserinden hareketle ironinin 2 türünü ele alır:

Sabitlenebilen İroni:

İronini nihai bir sonuca ulaşması durumunda sabitlenebilen ironiden söz edilir. Sabitlenemeyen İroni:

İroninin nihayete ermeyip sürüp gittiği durumlarda sabitlenemeyen ironiden söz edilmektedir.

147

Buraya kadar sözü edilen hem Batı kaynaklı çalışmalarda hem de Oğuz Cebeci’nin çalışmasında –ki bu çalışma da büyük oranda Batı kaynakları esas alarak yapılmıştır- ironiyle ilgili şu durum ortaya çıkmaktadır: İroni sadece söz ve söylem ile gerçekleşen bir aktarım yolu değildir. İroni, durumun belirtileri ve taşıdığı paradokslarla, istemsiz ya da tuzağa düşürülmüş düş kırıklıkları ve hesaplanamamış öngörüsüzlüklerle de ortaya çıkabilen bir durumdur. İronistin acımasız, ironiye muhatap olan kurbanın ise olabildiğine masum göründüğü bir durumda ironinin şiddeti, etkisi ve küçük düşürücülüğü de artar. Dolayısıyla ironinin oluşum ve gelişim şeması da tıpkı kavramın temel dinamiklerinde olduğu gibi ironik temele sahiptir.

Türk edebiyatında ve özelde roman türünde ve daha alt bir eksende postmodern söylem yoğunluğu taşıyan romanlarda ironi konusunu ele alan bir çalışmaya esas teşkil edecek olan tasnifi belirlerken yerel şartları da dikkate almak gerekecektir. Çünkü Batı yazınında hem kavram eleştirisi bakımından hem de uygulama noktasında geniş bir art alana sahip olan ironi kavramının Türk edebiyatında herhangi bir döneme veya sahaya aynen tatbik edilmesi ciddi şekilde yorum sapmasına neden olabilir. Bu nedenle Türk edebiyatının gelenekten aldığı ironik söylemleri ve romanlardaki postmodern söylem yoğunluğunun hangi söylem tekniklerinde daha çok yoğunlaştığı sorusunun cevabını da dikkate alarak seçici davranmak ve buna göre bir tasnif denemesine girişmek gerekir.

Ayrıca postmodern Türk romanlarında ironiyi ararken ironinin şekil olarak klasik düzlemde kaldığı ya da modern anlatı disiplini içerisinde değerlendirilebilecek ironilere rastlamak da mümkün olabilecektir. Bu noktada tasnif hatası ve aşırı yorum272 sapmasını olabildiğine önleyebilmek için ironinin postmodern anlatılarda tamamen kabuk değiştiren ve başkalaşım geçiren bir ifade tarzı olmadığını söylemek doğru olacaktır. Dahası, ironi buraya kadar birkaç defa ifade ettiğimiz gibi dilin tarihi ile eşdeğer bir serüvene sahiptir. Ayrıca ironinin insanî boyutunun dışında mistik ve İlâhi bir yanının olduğunu da vurgulamıştık.

272 _{Bu ifade literatürde ortak bir kullanım ögesi ise de özellikle Umberto Eco'nun Yorum ve Aşırı Yorum} adlı eseri ile terimleşme sürecini büyük ölçüde ilerletmiştir. Dolayısıyla burada Umberto Eco’nun adını anmamak yanlış olurdu. Bkz. Umberto Eco, Yorum ve Aşırı Yorum, çev. Kemal Atakay, Can Yayınları, İstanbul 2011.

148