Yerel Yönetimler,Eyalet Sistemi ve Merkez ile İlişkis

Yerel yönetim türleri ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Devlet sistemlerine göre ise yönetim şekilleri değişmektedir. Yakın dönemde Türkiye için söz konusu olmasada eyalet veya bölgesel yerinden yönetim modelleri uzun vadede Türkiye için tartışılınabilinir.Konunun Türkiye ile ilgili boyutunu tartışmadan önce dünyadaki bazı eyalet sistemlerine değinmekte faydalı olacaktır.

Örneğin, ABD’de yerel yönetimler federal devletin değil, eyaletlerin birer kuruluşudur. Federal Anayasada yerel yönetimlere ilişkin hükümlere yer verilmemiştir Eyalet anayasalarında yer alan yerel yönetimler eyaletlerden eyalete farklık göstermektedir. Eyaletten eyalete farklılık göstermekle beraber ABD’ de yerel yönetimleri; eyalet yönetimleri, belediyeler, kasabalar, okul bölgeleri ve özel bölgeler olarak ayırmak mümkündür .155

Almanya 16 eyaletten oluşan federal bir cumhuriyettir. Yerel yönetimlere ilişkin düzenlemeler eyaletlerin yetkisindedir. Bu nedenle yerel yönetim sistemleri eyaletlere göre farklılıklar göstermektedir. Yerel yönetimlerin genel yönetime karşı konumları federal yasada belirtilmekte, ayrıca eyalet anayasaları ve belediye kanunları ile yerel yönetimlerin yapılarına ilişkin düzenlemeler yapılabilmektedir.156

Almanya’ da yerel yönetimler çok karmaşık bir durum arz etmekle beraber şehir eyaletleri olan Berlin, Bremen ve Hamburg dışındaki eyaletlerde 154 Ekşi,s.88-89; Nadaroğlu,s. 111-115 155 Nadaroğlu ,s.123. 156 Koçdemir ,s.12-13.

yerel yönetim birimleri olarak belediyeler ve belediyelerin üstünde kırsal alanı içine alan ilçeler bulunmaktadır. Almanya’da bugünkü yerel yönetim sisteminin temelleri 19. Yüzyılda oluşturulan Prusya Şehir Nizamnamesine kadar gitmektedir.157

Günümüzde üniter ya da merkeziyetçi yaklaşımların tersine yerel yönetimlerin yapı ve nitelikleri hakkında daha özgürlükçü görüşler ön plana çıkmıştır. Yerel yönetimler, siyasal açıdan da, demokrasi eğitiminin gelişmesinde, ulusal birliğin güçlendirilmesinde her zaman önemli roller oynamışlardır. Ulusal birliğin yerel özerklikten zarar görebileceği anlayışı eskimiştir. Siyasal bunalım dönemlerinde, yerel yönetimler varlıklarını daha çok duyurabilmektedirler.158

Yönetim sisteminin iki temel unsuru olan, merkezi yönetim ile yerel yönetim ayrılmaz bir bütün olup, bu iki birim, birbirlerini tamamlamaktadır. Uygulamada yerel yönetimler iki şekilde ortaya çıkmaktadır. Birincisinde, yerel yönetimler, merkezi yönetimin “temsilcisi (agency)” konumundadırlar. Bu modelde yerel yönetimlerin, karar alma konusundaki yetkileri oldukça sınırlı olup, sadece merkezi yönetim tarafından alınmış kararları uygulamakla görevlidirler. Bu modelde, etkin bir merkezi yapı ve onun uzantısı görünümünde bir yerel yönetim birimi bulunmaktadır. İkincisinde ise yerel yönetimler, merkezi yönetimin “ortağı (partnership)” konumundadır. Bu modelde yerel yönetimler daha etkin bir yapıdadır. Kararların alınmasında ve uygulanmasında daha geniş yetkilere sahiptirler. İlk olarak on dokuzuncu yüzyılda ortaya konan bu modelde, yerel yönetimler, bağımsız bir birim olup, merkezle arasındaki ilişki, eşit iki ortak ilişkisi şeklindedir.159

Yerel yönetimlerin görev ve yetkileri ülkeden ülkeye değişmektedir. Gelişmiş ülkelerde, yerel yönetimlerin görev ve yetkileri, ortak kamu hizmetlerinin çoğunluğunu kapsarken, gelişmekte olan ülkelerde, bu yetkiler daha sınırlıdır. Yerel yönetimler, yerel kamu hizmetlerini yerine getirmekle görevli ve

157 Koçdemir ,s.1 2-13. 158 Keleş,s. 416. 159

Azim Öztürk, “Çağdaş Yerel Yönetim Anlayışında Temel İlkeler”, Çukurova Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 1, 1995,s. 97.

yetkili bir birim olmanın ötesinde, yerel halkın yönetime katılımını da sağlayan bir birim olma özelliğini de taşımaktadır.160

Özellikle son dönemde yerel yönetimlerin önemi tüm dünyada artarken, ülkemizde arzu edilen yönde bir gelişme yaşanmamaktadır. 1982 Anayasası, yerel halkın ortak ihtiyaçlarının ve beklentilerinin yerel yönetim birimlerince karşılanacağını yasalaştırmasına rağmen, uygulamada yerel yönetimler tarafından yerine getirilecek olan kamu hizmetleri, bugün merkezi yönetim tarafından yerine getirilmektedir. 161

Aşırı merkeziyetçi yönetimler birçok konuda yerel yönetim birimlerinin, inisiyatif kullanarak karar almalarına engel olmaktadırlar. Günümüzde yerel yönetimlerin, birçok hizmeti yerine getirirken, merkezi yönetimin ya iznine ya da onayına gerek duyması, yerel yönetimleri, her açıdan merkeze bağımlı hale getirmektedir. Yine görev ve yetkilerin merkezi yönetimlerde yoğunlaşması, yerinden yönetim birimlerinin önemini azaltmaktadır. Bu gelişmeler, yerel yönetimlerin karar ve yetki alanlarını olması gerekenden daha dar bir alanda gerçekleşmesine neden olmaktadır. 162

Merkezde ise, ülke ihtiyaçlarını karşılayamayan, aşırı güçlü bir yapı ortaya çıkmaktadır. Bunun doğal bir sonucu olarak da, yerel kamu hizmetlerinde aksamalar yaşanmaktadır. Yerel yönetimler, olması gerektiği gibi yerel halkın ortak gereksinimlerini karşılayan özerk kamu tüzel kişiler yerine, merkezi yönetimin bir alt birimine dönüşmektedir. Genel olarak yönetimde amaç, hizmetlerin halka en yakın birimler olan, yerel yönetimler tarafından yerine getirilmesidir. Yerel yönetimlerin görevlerini yerine getirebilmesi için gerekli finansal kaynak, yerel yönetim kurumlarına sağlanmalıdır. Anayasanın 127. maddesinde de, yerel yönetimlere görevleriyle orantılı olarak, gelir sağlanması gerektiği açıkça belirtilmektedir. Ancak günümüz yerel yönetim yapısında, yerel yönetimlerin büyük oranda mali kaynak yetersizliği içinde oldukları ve 160 Eryılmaz,s. 90 161 Eryılmaz, s.90; Öztürk.s.99-100. 162

Feyzi Uluğ, “Yönetimde Yeniden Yapılanma Ve Kamu Yönetimi Temel Kanunu Tasarısı Üzerine Eleştirel Bir Bakış”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 37, Sayı: 1, Mart 2004,s.2.

kaynaklarının büyük bir kısmının merkezi yönetim tarafından karşılanmasından dolayı, merkezi yönetime aşırı derecede bağımlı oldukları görülmektedir.163

Ülkemiz, idari yapısının en önemli özelliği, merkezi yönetimin çok güçlü olması, yerel birçok hizmetin, merkezi yönetim veya merkezi yönetimin taşra birimleri tarafından gerçekleştirilmesidir. Ülkemizde en geniş yetkiler, yerel yönetim kurumları arasında, belediyelere tanınmaktadır. Ancak belediyeler, bu yetkilerinin sadece sınırlı bir kısmını kullanabilmektedirler.

Diğer taraftan yasalar, il özel idarelerine oldukça geniş görev ve yetki alanı vermesine rağmen zamanla bu yetkileri, merkezi yönetim tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Köylerin durumu da, il özel idarelerine benzemektedir. Türkiye’de yerel yönetimler kamu hizmetlerinin ancak 1/10 ‘unu karşılamaktadır. Gelişmiş ülkelerde bu oran 1/2 ‘dir. Ülkemizin yönetim sistemi içerisinde, yerel yönetimlerin yetkilerinde ne kadar artış olursa olsun, geleneksel kamu yönetimi anlayışımız değişmediği sürece, yerel yönetimler merkezi yönetimin hiyerarşisi içinde yer almaya devam edeceklerdir.164

Merkez ile yerel arasındaki ilişkilerin bu denli karışık olduğu ve merkezin cok fazla güçlü olduğu ülkelerde bir eyalet sisteminden söz etmek mümkün değildir. Eyalet sistemi her eyaletin içeride yarı bağımsız dış ilişkilerde ise tamamiyle merkezi hükümete bağlı olduğu bir yönetim modelidir. Bu yönetim modeli daha çok gelişmiş ve ulusal kimliğini uluşturmuş ülkelerde görmek mümkündür. Bu ülkelerde eyalet sistemi ülkeyi daha da güçlendirmektedir.