değişkenler üzerindeki etkilerini farklı yöntemlerle inceleyen birçok çalışma yapılmıştır. 2000 yılı sonrasında yapılan çalışmaların bazıları şu şekildedir:
Schalk ve Untiedt (2000), yapmış oldukları çalışmada Batı Almanya’da uygulanmakta olan bölgesel yatırım teşviklerinin talep, büyüme ve istihdam gibi değişkenler üzerindeki etkilerini panel veri analizi ile incelemişlerdir. 1978 - 1989 yılları arasındaki verileri kapsayan çalışmanın sonucunda, uygulanmakta olan bölgesel yatırım teşviklerinin yatırım ve istihdam üzerinde pozitif yönde etkiler meydana getirdiği saptanmıştır.
43
Tung ve Cho (2001), yapmış oldukları çalışmada Çin’de uygulanmakta olan vergi oranları ve vergi teşvik politikalarının doğrudan yabancı yatırımlar üzerindeki etkilerini regresyon analizi ile ölçmüşlerdir. Çalışmada 1988 - 1994 yıllarına ait vergi oranları, vergi teşvikleri, işsizlik oranları, altyapı ve ücret gibi değişkenlere ait veriler kullanılmıştır. Regresyon analizinin sonucunda, özellikle 1991 yılından sonra değişen vergi kanunlarıyla birlikte daha fazla vergi teşviki verildiği ve daha düşük vergi oranı uygulandığı bölgelerde dolaylı yabancı yatırımların daha fazla olduğu tespit edilmiştir.
Ay (2005), çalışmasında Türkiye’de uygulanmakta olan yatırım teşvikleri ile toplam sabit sermaye yatırımları arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Çalışmada, 1980 - 2003 yılları arasındaki toplam sabit sermaye yatırımları, milli gelir, ithalat, yatırım teşvikleri ve hazine bonosu faiz oranlarına ilişkin veriler kullanılmıştır. Regresyon analizinin yapıldığı çalışmanın sonucunda çalışmanın kapsadığı yıllar arasında yatırım teşviklerinin toplam sabit sermaye yatırımlarını olumlu yönde etkilediği kanısına varılmıştır.
Erden ve Karaçay Çakmak (2005), çalışmalarında uygulanan yatırım teşvik, kredi ve kamu yatırımı politikalarının özel imalat sanayi yatırımları üzerindeki etkilerini panel veri analizi ile incelemişlerdir. Türkiye’den seçilen 24 ilin 1991 - 1999 yıllarına ait verilerinin kullanıldığı çalışmanın sonucunda, uygulanmakta olan kamu yatırımları ile özel sektör yatırımları arasında birbirini tamamlayıcı bir ilişki bulunurken yatırım teşvik ve kredi politikaları ile özel sektör yatırımları arasında ilişki saptanamamıştır.
Porsse vd. (2007), çalışmalarında Brezilya’da ki bölgesel vergi teşviklerinin etkilerini incelemişlerdir. Yöntem olarak genel denge yaklaşımı kullanılmıştır. Çalışmanın sonucunda uygulanan vergi teşvik politikalarının; istihdamın, tüketicilerin, hane halkının refahının ve ekonomik kalkınmanın üzerinde pozitif yönde etkiler meydana getirdiğini tespit etmişlerdir.
Reside (2007), yapmış olduğu çalışmada Filipinler’de uygulanmakta olan mali teşviklerin bölgesel yatırımlar üzerinde ne gibi etkiler meydana getirdiğini regresyon yöntemi ile analiz etmiştir. Analizde mali teşvikler olarak; vergi indirimleri, vergi kredileri ve gelir vergisi tatillerini kullanmıştır. Regresyon analizinin sonucunda, Filipinler’de uygulanmakta olan mali teşviklerin bölgesel yatırımlar üzerinde çok fazla etkili olmadığı kanısına ulaşmıştır.
44
Akan ve Arslan (2008), yapmış oldukları çalışmada yatırım teşviklerinin sektörel bazda istihdama olan etkilerini ölçmeyi amaçlamışlardır. Doğu Anadolu Bölgesi’ni kapsayan çalışmada 1980 - 2006 yılları arasındaki veriler kullanılmıştır. Bu bölgeye ait teşvik yatırımları ile istihdam oranlarının veri olarak kullanıldığı çalışmada regresyon analizi yapılmıştır. Çalışmanın sonucunda, yatırım teşvikleri ile istihdam arasında pozitif yönlü bir ilişki olduğu ve yapılan yatırımların yeni istihdam imkanları yarattığı tespit edilmiştir.
Klemm ve Parys (2009), çalışmalarında vergisel teşviklerin doğrudan yabancı yatırımlar üzerindeki etkilerini incelemişlerdir. Analizi yapmak için Latin Amerika, Karayipler ve Afrika ülkelerinden oluşan 40 ülkenin 1985 - 2004 yılları arasındaki verilerini kullanmışlardır. Çalışmada yöntem olarak panel veri analizi kullanılmıştır. Klemm ve Parys, yapılan analizlerde ülkelerde daha düşük gelir vergisi oranları ve daha çok vergisel teşvikler uygulanması halinde vergisel teşviklerin doğrudan yabancı yatırımları çekmede pozitif etkiler meydana getirdiği sonucunu elde etmişlerdir.
Düzakın ve Kıran Bulğurcu (2010), KÖY kapsamında yer alan illerin kamu yatırımları, teşvik belgeli yatırımlar ve banka kredilerinin katma değer yaratmadaki etkilerini ölçmek amacıyla bir çalışma gerçekleştirmişlerdir. Bu doğrultuda KÖY kapsamında bulunan 49 ilin ekonomilerinin etkinliğini çeşitli değişkenler yardımıyla incelemişlerdir. 1995 - 2000 yılları arasındaki verilerin kullanıldığı çalışmada, kamu yatırım gerçekleşmeleri, teşvik belgeli yatırımlar, toplam banka kredileri girdi olarak kullanılırken; GSYİH (Gayrisafi Yurtiçi Hasıla), teşviklerden sağlanan istihdam, açılan işyeri miktarı ve dış ticaret dengesi çıktı olarak kullanılmıştır. Çalışma için veri zarflama analizi modellerinden süper aylak tabanlı model seçilmiştir. Analizin sonucunda, yıllar itibariyle illerin etkinliğinin değişiklik gösterdiğini ancak etkin olmayan il sayısının etkin olan il sayısından daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca analizi kapsayan yıllar arasında en fazla etkin bulunan yıl 1996 yılı olmuştur.
Yavuz (2010), yaptığı çalışmada sabit yatırım ve makine teçhizat yatırımlarına yönelik sektörel teşviklerin istihdam üzerindeki etkilerini araştırmıştır. Analiz Türkiye’de 1980 - 2000 yıllarını kapsayan 29 yıllık bir süre için yapılmıştır ve yöntem olarak korelasyon ve regresyon analizleri kullanılmıştır. Bunun sonucunda, analizin yapıldığı
45
süre kapsamında yatırım teşviklerinin istihdam üzerinde pozitif yönde etkiler meydana getirdiği tespit edilmiştir.
Yavan (2011), Türkiye’yi kapsayan çalışmasında yatırım teşviklerinin yatırımlar ve bölgesel ekonomik büyüme ile ilişkisini tespit etmeyi amaçlamıştır. Çalışmada 81 ilin 2000 yılına ait verileri kullanılmıştır. Analizde GSYİH ve kişi başına GSYİH bağımlı değişken olarak kullanılırken; teşvik belgesi, teşvik belgeli yatırım ve teşvik belgeli istihdam bağımsız değişken olarak kullanılmıştır. Bunların dışında bölgesel ekonomik büyümeyi etkileyen çeşitli değişkenler kontrol değişken olarak analizde kullanılmıştır. Çalışmanın sonucunda, yatırım teşviklerinin bölgesel ekonomik büyümeye olumlu yönde etki ettiği, teşvikler vasıtasıyla yapılan yatırımların artması halinde o ildeki GSYİH ve kişi başına GSYİH’nın arttığı tespit edilmiştir. Bunun yanında uygulanan kamu yatırımlarının bölgesel ekonomik büyümeye katkı sağlamadığı belirtilmiştir.
Şahin ve Uysal (2011), tarafından shift-share analizine dayanılarak yapılan çalışmada yatırım teşvik belgelerinin bölgelere göre dağılımı analiz edilerek bölgelerin sektörel bazda hangi türde teşvik belgesi almada uzmanlaştıkları incelenmiştir. Analizde Türkiye’nin 2002 - 2009 yılları arasındaki sabit yatırım, istihdam ve yatırım teşvik tutarlarının sektörlere göre değişim verilerinden yararlanılmıştır. Çalışmanın sonucunda, teşviklerin bölgelere göre dağılımı konusunda çeşitli tespitler yapılmış ancak genel olarak teşviklerin geri kalmış bölgelerde yeterli olmadığı ve teşvikler aracılığıyla yapılan yatırımların bölgesel dengesizlikleri gidermede tek başına yeterli olmadığı kanısına varılmıştır.
Dökmen (2012), 20 Düzey 2 bölgelerinin 1999 - 2008 yılları arasındaki verilerini kullandığı çalışmasında panel veri seti kullanarak, kamu politikası araçlarının bölgesel yenilik üzerindeki etkilerini incelemiştir. Analizde; bölgedeki patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım tescilleri bağımlı değişken olarak kullanılırken; kamu yatırımları, yatırım teşvik belgeleri ve devlet üniversitelerinde yapılan yüksek teknolojili yatırımlar bağımsız değişken olarak kullanılmıştır. Çalışmanın sonucunda, devlet tarafından verilen yatırım teşvikleri ile devlet üniversitelerinde yapılan yüksek teknolojili yatırımların bölgesel yenilik sistemlerine etki etmediği tespit edilirken diğer taraftan kamu yatırımları ile bölgesel yenilik arasında pozitif yönlü ilişki bulunmuştur.
46
Yavan (2012), tarafından ortaya konan çalışmada teşviklerin bölgesel dağılımını hangi değişkenlerin belirlediği araştırma konusu olmuştur. Çalışma Türkiye’de ki 81 ili kapsamaktadır ve 2001 - 2008 yıllarını kapsayan verilerden yararlanılmıştır. Yöntem olarak regresyon analizi seçilmiştir. Analizde; teşvik belge sayısı, kişi başına düşen teşvik belgesi, teşvikli yatırım miktarı, kişi başına düşen teşvikli yatırım ve teşvikli istihdam olmak üzere toplam beş adet bağımlı değişken kullanılmıştır. Bağımsız değişkenler ekonomik, küresel, politik ve kurumsal politikalara yönelik olarak seçilmiş ve toplamda sekiz adet bağımsız değişken kullanılmıştır. Literatüre önemli bir katkı sağlayan çalışmanın sonucunda, teşviklerin bölgeler arasındaki dağılımını belirleyen en önemli unsurların gelir seviyesi, dış ticarete açıklık, politik güç, özel sektör sanayi yatırımları, iktidar partisinin ideolojisi ve bölgenin KÖY kapsamında değerlendirilmesi olduğu saptanmıştır. Bunların yanında teşviklerin bölgelerarası dağılımında etki etmeyen unsurlar ise bölgede mevcut bulunan işsizlik seviyesi ve yabancı sermayeye açıklık olarak belirlenmiştir.
Çiftçi ve Koç (2013), 85000 adet teşvik belgesinden yararlanarak yaptıkları çalışmada yatırım teşvik belgesi kapsamında yapılan yatırımların istihdama katkılarını incelemişlerdir. 1980 - 2011 yıllarını kapsayan çalışmada veri zarflama analizi yapılmıştır. Çalışmanın sonucunda, 1980’li yıllarda uygulanan teşviklerin istihdam üzerinde olumlu katkılar sağladığı ve teşviklerden en çok faydayı sağlayan bölgenin 4’üncü bölge olduğu tespit edilmiştir. 1990’lı yıllara gelindiğinde uygulanan teşviklerin istihdam üzerindeki etkinliğinin azaldığı görülmüştür. 2000’li yıllarda, bazı bölgelerde ki yatırım teşviklerinin istihdam üzerindeki etkisinin giderek azaldığı belirtilmiştir. Son olarak 2010’lu yıllara gelindiğinde, 2010 ve 2011 Ekim yıllarını kapsayan analizde tüm bölgelerdeki teşvik belgelerinin istihdama pozitif etkiler sağladığı sonucuna ulaşılmıştır. Şengül vd. (2013), Türkiye’de ki istatistiki bölge birimleri sınıflandırmasına göre Düzey 2 Bölgelerini kapsayan çalışmada bu bölgelerin ekonomik etkinliklerini analiz etmişlerdir. Çalışmada 24 Düzey 2 Bölgelerinin 2007 - 2008 yıllarına ilişkin verileri kullanılarak veri zarflama analizi yapılmıştır. Analizde girdi olarak kişi başına kamu yatırımları, yatırım teşvik belgesi kapsamında yapılan yatırımlar ve toplam banka kredilerine ilişkin verilerden yararlanılırken, çıktı olarak ise kişi başına gayri safi katma değer, yatırım teşvik belgeli istihdam, dış ticaret dengesi ve yeni açılan işyeri miktarlarına ilişkin verilerden yararlanılmıştır. Çalışmada veri zarflama analizinin ardından Tobit
47
Modeli ile belirlenen değişkenlerin ekonomik etkileri incelenmiştir. Yapılan analizlerin sonucunda, TR33 (Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak) ve TR51 (Ankara) bölgeleri etkin bulunmuştur. Analiz sonucunda en az etkin çıkan bölgeler ise 2007 yılında TR90 (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane) bölgesi çıkarken, 2008 yılına gelindiğinde TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) bölgesi çıkmıştır.
Bakırcı vd. (2014), tarafından yapılan çalışmada Türkiye’de uygulanmakta olan bölgesel kalkınma politikalarının bölgesel istihdam üzerinde ne gibi etkiler meydana getirdiği incelenmiştir. Çalışma, Türkiye’nin 12 Düzey 1 Alt Bölgesini kapsamaktadır. Analizi 2007 - 2012 yıllarını kapsamaktadır ve analizi yapabilmek için veri zarflama analizinden yararlanılmıştır. Kamu yatırım tahsislerinin ve yatırım teşvik belgelerinin bölgelere göre dağılımı analizde girdi değişkenleri olarak kullanılırken; hizmet, sanayi ve tarım sektörüne ait istihdam oranları ise çıktı değişkenleri olarak kullanılmıştır. Analizde elde edilen bulgulara göre, bölgesel kalkınma politikalarının bölgesel istihdam üzerindeki etkinliğinin her yıl farklı şekilde gerçekleştiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu doğrultuda yatırım teşvik ve kamu yatırımı araçlarının istenilen şekilde gerçekleşmediği tespit edilmiştir. Ayrıca analiz sonuçlarına göre Batı’daki bölgelerin Doğu’daki bölgelere göre daha etkin olduğu belirlenmiştir.
Selim vd. (2014), çalışmalarında sabit yatırım ve yatırım teşvik belgelerinin istihdama katkılarını araştırmışlardır. Çalışma Türkiye’de ki 81 ili kapsamaktadır ve 2001 - 2012 yılları için yapılmıştır. Çalışmada yöntem olarak panel veri analizi kullanılmıştır. Analizi yapabilmek için belirlenen değişkenler; teşvik belge sayısı, sabit yatırım tutarları ve yatırım teşvik belgeleri aracılığıyla yapılan istihdam miktarlarıdır. Analizde elde edilen sonuçlar, gerek sabit yatırımların gerekse yatırım teşvik belgelerinin istihdam üzerinde pozitif yönde etkiler meydana getirdiği şeklindedir.
Karaalp (2014), çalışmasında Türkiye’de ki 81 ilin 2002 - 2011 yılları arasındaki verilerini kullanarak kamu yatırımları ve firma temelli yatırım teşviklerinin istihdam üzerindeki etkilerini incelemiştir. Çalışmada yöntem olarak panel veri analizi kullanılmıştır. Analizi yapabilmek için illerin eğitim ve altyapı yatırımları, istihdam, özel sigortalı zorunlu kişi sayısı gibi değişkenlere ait verilerden yararlanılmıştır. Çalışmada elde edilen bulgulara göre, kamu yatırımları ve yatırım teşvikleri istihdam üzerinde pozitif yönde etkiler meydana getirmektedir.
48
Gerni vd. (2015), Türkiye’de ki 26 Düzey 2 Alt Bölgesi ve 81 il için 2004 - 2012 yıllarını kapsayan çalışmada, bölgesel dengesizliklerin giderilmesinde yatırım teşvik politikalarının ne kadar etkili olduğu araştırma konusu olmuştur. Çalışmayı gerçekleştirmek için yakınsama analizi kullanılmıştır. Yakınsama analizinin sonucunda, bölgesel kapsamda uygulanan yatırım teşvik politikalarının bölgeler arasındaki gelir dağılımına olumlu bir etki yaratmadığı tespit edilmiştir.
Sevinç vd. (2016), tarafından yapılan çalışmada ise uygulanan yatırım teşvik politikalarının dağılımında hangi değişkenlerin etkili olduğu araştırılmıştır. Çalışma Türkiye’de ki 26 Düzey 2 Alt Bölgesini kapsamaktadır ve 2004 - 2012 yılları için yapılmıştır. Çalışmada yöntem olarak panel veri analizi seçilmiştir. Analizi yapabilmek için yatırım teşvik tutarları bağımlı değişken olarak seçilirken, bağımsız değişkenler ise bir bölgenin sosyal, ekonomik ve siyasal durumunu gösteren vergi gelirleri, işsizlik oranları, Ar - Ge faaliyetleri, beşeri sermaye, ithalat ve ihracat oranları, kamu harcamaları, kredi miktarları, bölgedeki OSB sayıları ve bölgedeki suç miktarları değişkenlerinden oluşmuştur. Bunların yanında analizde kullanılmak için seçim yapılan yıllar kukla değişken olarak belirlenmiştir. Çalışmanın sonucunda elde edilen bulgular ise Ar - Ge faaliyetleri, ihracat, kişi başına gelir ve kredi miktarı gibi değişkenlerde meydana gelen artışların yatırım teşvik politikalarını da pozitif yönde etkilediği ve yatırım teşvik tutarlarında artış meydana getirdiği şeklindedir. Ayrıca analizde seçimlerin yapıldığı dönemlerde de yatırım teşvik politikalarının olumlu etkiler meydana getirdiği saptanmıştır.
Recepoğlu ve Değer (2016), tarafından yapılan çalışmanın amacı bölgesel kapsamda uygulanan yatırım teşvik politikalarının bölgelerin ekonomik büyümelerine ne gibi katkılar sağladığının araştırılmasıdır. Çalışma Türkiye’de ki Düzey 2 Bölgelerini kapsamaktadır. 2004 - 2011 yılları arasındaki verilerden yararlanarak yapılan çalışmada yöntem olarak panel veri eşbütünleme ve nedensellik analizleri seçilmiştir. Çalışmanın sonucunda, uygulanan yatırım teşvik politikaları ve bölgesel katma değer arasında pozitif yönlü bir ilişki saptanmıştır. Buna göre az gelişmiş bölgelerde uygulanmakta olan yatırım teşviklerinin kısa dönemde zayıf büyümeye neden olmasına karşın uzun dönemde söz konusu bölgelerde ekonomik kalkınma üzerinde daha fazla etkili olduğu tespit edilmiştir.
49
Öz ve Buyrukoğlu (2017), tarafından yapılan çalışmada belirli yıllarda uygulanan yatırım teşvik politikalarının çeşitli unsurlar üzerindeki etkisi araştırma konusu olmuştur. Çalışma 1980 - 2012 yılları arasını kapsamaktadır. Yöntem olarak ise VAR modeli seçilmiştir. Analizde yatırım teşvik politikalarının etkinliğini incelemek için kullanılacak olan değişkenler; doğrudan yabancı yatırımlar, kişi başına GSYİH, toplam kamu harcamaları, teşvikle yapılan toplam sabit yatırım tutarı, devlet iç borçlanma senedi faiz oranı, teşvik belge sayısı ve TÜFE olarak belirlenmiştir. Çalışmanın sonucunda elde edilen bulgulara göre, uygulanan yatırım teşvik politikaları, büyüme ve teşvikle sağlanan istihdam üzerinde olumlu katkılar meydana getirirken doğrudan yabancı yatırımlar üzerinde çok daha düşük etkide bulunmaktadır.
Baykul vd. (2019), tarafından yatırım teşvik politikalarının bölgeler üzerindeki etkilerinin incelendiği çalışma, 26 Düzey 2 Bölgesini kapsamaktadır. 2017 yılı verilerinden yararlanılarak yapılan çalışmada ayrıca yatırım teşvik politikalarının istihdama olan etkileri incelenmiştir. Yöntem olarak veri zarflama analizinin kullanıldığı çalışmada, analizin yapılabilmesi için kamu yatırım tahsisleri ve teşvik belgeli sabit yatırım tutarı girdi olarak kullanılırken, teşvik belgesi kapsamında sağlanan istihdam ise çıktı olarak kullanılmıştır. 26 Düzey 2 Bölgesini kapsayan analizin sonucunda 3 bölge etkin çıkarken, 23 bölge etkin çıkmamıştır. En etkin bölgeler ise; TR42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu), TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır) ve TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) olarak tespit edilmiştir.
2.2. ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME YÖNTEMLERİNE YÖNELİK