Sermaye piyasalarında yatırım yapmak isteyenlerin temel amacı, diğer yatırım alanlarında olduğu gibi maksimum karı, en az riskle elde etmektir. Sermaye piyasası araçlarından oluĢan bir portföyün yönetilmesi ise uzmanlık gerektiren bir konudur. Bu bağlamda sermaye piyasaları geliĢmiĢ olan ülkelerde yatırımcıların riskini azaltarak karlarını azamileĢtirmek amacıyla kollektif yatırım kuruluĢları ortaya çıkmıĢtır.
Yatırım Ortaklıklarının temel fonksiyonu, küçük tasarrufları bir havuzda toplayarak değiĢik sermaye piyasası araçlarından oluĢacak bir portföye yatırmak ve bu yolla elde edilen kazancı ortaklarına payları oranında dağıtmaktır.
Yatırım ortaklıkları, 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu‟nun 32. maddesi uyarınca anılan kanun kapsamında faaliyette bulunabilecek sermaye piyasası kurumları arasında sayılmıĢtır. Anılan Kanun‟un 35. maddesinde ise, sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföylerinin iĢletmek amacıyla kurulan anonim Ģirketler olarak tanımlanmıĢtır.
Yatırım ortaklıklarının kuruluĢ ve iĢleyiĢine iliĢkin usul ve esaslar, Sermaye Piyasası Kurulunun Seri: IV, No: 4 sayılı “Yatırım Ortaklıklarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği”nde düzenlenmiĢtir. Anılan tebliğin 3. maddesine göre yatırım ortaklıkları, sermaye piyasası araçları ile ulusal ve uluslar arası borsalarda veya borsa dıĢı organize piyasalarda iĢlem gören altın ve diğer kıymetli madenler portföyü iĢletmek üzere anonim ortaklık Ģeklinde ve kayıtlı sermaye esasına göre kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır.
Söz konusu tebliğin 4. maddesi uyarınca, portföy iĢletmek amacıyla ortaklık portföyünü oluĢturarak, bu portföyü yönetmek ve gerektiğinde değiĢiklik yapmak, portföy çeĢitlendirmesiyle yatırım riskini, faaliyet alanlarına ve ortaklıkların durumlarına göre en aza indirecek bir biçimde dağıtmak, menkul kıymetlere, mali piyasa ve kurumlara, ortaklıklara iliĢkin geliĢmeleri sürekli izlemek ve portföy
yönetimiyle ilgili olarak gerekli önlemleri almak, portföyün değerini korumaya ve artırmaya yönelik araĢtırmalar yapmak, yatırım ortaklıklarının baĢlıca iĢlevleri arasında yer almaktadır (Sermaye Piyasası ve Borsa Temel kılavuzu, 2001 : 76).
Yatırım ortaklıkları portföy iĢletmeciliğine ek olarak, danıĢmanlık, menkul kıymetlere vezne hizmetleri, saklama, anapara ve kupon tahsilatı, rüçhan haklarının kullanılması, vekaleten oy kullanma gibi iĢleri de yapabilir (Karslı,1989 : 133). Ancak ödünç para verme iĢleri, mevduat toplama, ticari, zirai ve sınai faaliyetler ve aracılık faaliyetleri iĢlemlerinde bulunamazlar.
Yatırım ortaklıklarının faaliyetleriyle ilgili diğer kısıtlamalar ise Ģunlardır; - Hiçbir ortaklıkta sermayenin ya da tüm oy haklarının % 9‟undan fazlasına sahip olamazlar.
- Sermaye ve yedek akçelerinin toplamın % 10‟undan fazlasını bir ortaklığın menkul kıymetlerine yatıramazlar. Bu sınır, portföy değerinin değiĢmesi veya rüçhan haklarının kullanılması nedeniyle aĢıldığı taktirde fazla kısmın en geç üç ay içinde tasfiyesi gerekir. Belirtilen süre içinde elden çıkarmanın imkansız olduğu veya büyük zarar doğuracağının belgelenmesi halinde bu süre Kurul tarafından uzatılabilir.
- Kurucu intifa senedi, oydan yoksun hisse senedi, yönetim kurulunun üyelerinin seçiminde oyda imtiyaz hakkı tanıyan hisse senetleri dıĢında imtiyaz veren hisse senedi ve 360 gün ve daha uzun vadeli borçlanma senedi ihraç edemezler.
- Faaliyetlerinin gerektiği miktar ve değerden fazla taĢınır ve taĢınmaz mal edinemezler. Bu miktar ve değer, sermaye ve yedek akçelerinin % 10‟u ve aktif toplamının % 5‟inden fazla olamaz.
- Borsada veya borsa dıĢı teĢkilatlanmıĢ piyasalarda iĢlem gören kıymetlerin portföy alımları ve satımlarının borsa veya bu piyasalar kanalıyla yapılması zorunludur.
- Rayiç bedelin üstünde varlık satın alamaz veya rayiç bedelin altında varlık satamazlar. Rayiç bedel, borsada iĢlem gören varlıklar için borsa fiyatı, diğerleri için iĢlem gününde Ģirket açısından oluĢan alımda en düĢük, satımda en yüksek fiyattır. Varlık satımlarında satıĢ bedeli tam olarak nakden a lınır.
- Portföydeki varlıkları esas itibariyle rehin veremez ve teminat olarak gösteremezler. Ancak kredi temini için portföyün % 5‟ini teminat olarak gösterebilir ve kurul düzenlemeleri çerçevesinde ödünç menkul kıymet verebilirler.
- Risk sermayesi yatırım ortaklıklarının hisse senetleri hariç Türk ve yabancı yatırım ortaklıklarının hisse senetleri ile yatırım fonlarının katılma belgelerine yatırım yapamazlar.
- Yatırım ortaklıklarının portföyüne yabancı kıymet alınabilmesi için, bunların türlerini, özelliklerini ve hangi borsa veya borsa dıĢı organize piyasalardan alacaklarını esas sözleĢmelerinde belirtmiĢ olmaları Ģarttır.
- Yatırım ortaklıkları, sermaye ve yedek akçeleri toplamının % 25‟ini Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar çerçevesinde alım satım yapabilen sermaye piyasası araçlarına yatırabilirler. Ancak ortaklar, portföylerindeki varlıkların riskten korunması amacıyla, portföylerine sözleĢme tutarı sermaye ve yedek akçeleri toplamının% 5‟ini geçmemek koĢuluyla yabancı vadeli iĢlem sözleĢmelerini ve opsiyonları dahil edebilirler. % 5‟lik oran bu fıkranın birinci cümlesindeki % 25‟lik oranın hesaplanmasında dikkate alınır.
- ÇıkarılmıĢ sermaye ve yedek akçelerin toplamının % 10‟undan fazlasını altın ve diğer kıymetli madenlere yatıramazlar.
- Yatırım ortaklıkları, kısa süreli fon ihtiyaçlarını karĢılayabilmek için, kredi kuruluĢlarından çıkarılmıĢ sermayesi ile yedek akçeleri toplamının % 20‟sine kadar kredi alabilir ve aynı sınırlar içinde kalmak ve sermaye piyasası mevzuatına uymak suretiyle, 360 gün ve daha kısa vadeli borçlanma senedi ihraç edebilirler (Karslı, 1989 : 136).
Yatırım ortaklıkları anonim Ģirket Ģeklinde kurulur ve tüzel kiĢiliğe sahiptir. Bu kurumların genel mal varlıkları ile menkul kıymetler portföyü bağımsız değildir. Ortakların portföy üzerinde olduğu kadar, ortaklığın diğer mal varlığı üzerinde de hakları vardır (Bolak, 1994 : 87).
Yatırım ortaklıkları, A ve B Tipi olmak üzere iki ayrı tipte kurulabilmektedir. Portföy değerinin en az % 25‟ini devamlı olarak özelleĢtirme kapsamına alınmıĢ
KĠT‟ler dahil Türkiye‟de kurulmuĢ ortaklıkların hisse senetlerine yatırmıĢ yatırım ortaklıkları A Tipi, bunun dıĢında kalanlar B Tipi olarak adlandırılmaktadırlar.
Yatırım ortaklıkları, hisse senetlerine yatırım yaptıkları ortaklıkların sermayesine ve yönetimine hakim olma amacı güdemezler.
Yatırım ortaklıkları bir yönetim kurulu tarafından temsil edilirler. Ortakların hisse senetleri vardır. Ani ve tedrici olarak kurulurlar. Tedrici kuruluĢta, izin alındıktan üç ay sonra halkı, ortaklığa katılmaya çağırmak üzere hisse senetlerinin kayda alınması daha sonra izahname ile sirkülerin hazırlanarak halka arz edilmesi gerekir. Ani kuruluĢta ise tescilden sonraki üç ay içerisinde arzı yapılacak hisse senetlerinin kayda alınması için Kurula baĢvurulması gerekir.
Aradaki temel fark, ani yöntemde kurucuların baĢlangıç sermayesinin tamamını taahhüt etmeleri ve bankada nakden bloke etmeleridir. Tedrici usulde baĢlangıç sermayesinin % 10‟unun bloke edilmesi yeterlidir.
Yatırım ortaklıklarının, menkul kıymet yatırım ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları, risk sermayesi yatırım ortaklıkları olmak üzere üç türü vardır. Ülkemizde yatırım ortaklıkları çoğunlukla menkul kıymet yatırım ortaklığı Ģeklindedir (Çanakçı, 1997 : 11).