Genel olarak literatürde yapılan yatırım planlamada coğrafik bölge, ülke ve GSM operatörü seçiminde ve analiz edilmesinde kullanılan kriterlerin ve verilerin tespitine iliĢkin yapılan çalıĢmalara bakıldığında ana ve alt kriterlerin var olduğu görülmektedir. Mohonty ve Deshmukh (1998), AHP kullanarak belirli bir üretim teknolojisinin seçimi için çalıĢmalarında hazırladıkları Karar Ağacı‟nda 3 adet ana kriterler ve bunların altında da 11 adet alt kriterler kullanmıĢlardır. Bu kriterler Çizelge 2.2 ‟de verilmiĢtir.
Çizelge 2.2 : Üretim teknolojisini seçiminde kullanılan kriterler.
Ana Kriter Alt Kriter
Stratejik DavranıĢ Finans Pozisyonu
Devlet Desteği
Pazar Pozisyonu
Taktik DavranıĢ Esneklik
Malzeme UlaĢılabilirliği
Personel
Tasarım
Kalite
Ġzleme Organizasyon Maliyeti
Fabrika Maliyeti
Üretim Maliyeti
Görüldüğü gibi bu ana ve alt kriterler özellikle yatırım planlama yapılması düĢünülen coğrafi bölgenin ve/veya ülkenin temel özelliklerini yansıttığı için birçok üretim ve/veya hizmet yatırım planlama projesinde de değerlendirme kriteri olarak kullanılabilir.
Bir diğer çalıĢma da Levary ve Wan (1999)‟ın yurtdıĢı yatırımı analizi kullanılacak kriterleri belirledikleri ve AHP kullanarak oluĢturdukları Karar Ağacı‟dır. Çizelge 2.3‟de Levary ve Wan‟ın oluĢturduklar değerlendirme kriterleri çizelgesi gösterilmiĢti. Çizelge 2.3‟ten de görüldüğü gibi özellikle yurtdıĢı yatırım gerçekleĢtirmek isteyen ve coğrafik farklılıklardan kaynaklı bölge ve ülke nitel etkilerini ihmal etmeden yatırım planlama gerçekleĢtirmek isteyen firmaların mutlaka dikkate alması gerek ana ve alt kriterler verilmiĢtir. Bu etmenler çalıĢmada kullanılan AHP yöntemi kullanılarak değerlendirilebilir ve nitel etmenlerin yatırım planlamadaki ektisi böylece gözlemlenmiĢ olunur.
Çizelge 2.3 : YurtdıĢı yatırımı için kullanılan kriterler.
Ana Kriter Alt Kriter
Global Konsantrasyon Rakip Sayısı
Global Konsantrasyon Oranı
Rekabet Oranı
Global Sinerji Global Ölçek Ekonomisi
Know-How PaylaĢımı
Pazar PaylaĢımı
AR-GE Kaynakları PaylaĢımı
AR-GE Personel PaylaĢımı
Üretim Personeli PaylaĢımı
Pazarlama Personeli PaylaĢımı
Dağıtım Sistemi PaylaĢımı
Global Stratejik Motivasyon Global Rakiplere Saldırma Ġmkânı
Gelecek Pazarlar Ġçin Uyum
Lokasyon Kaynaklara Yakınlık
Pazara Yakınlık
Kültürel Farklılık
Ekonomik KoĢullardaki Farklılık
Rekabet Pazar Payı Dengesi
Yerel Rakip Sayısı
Sabit Maliyetler ve Katma Değer Arası Oran
Tedarikçi DeğiĢtirme Maliyeti
Kaynak: Levary ve Wan (1999)
Diğer taraftan Kahraman ve diğerleri (2003) gerçekleĢtirdikleri çalıĢmada Fabrika yeri seçimi için Bulanık AHP yöntemini kullanarak nicel ve nitel kriterlerin önem derecelerini incelemiĢlerdir. ÇalıĢmada
MüĢteriye yakınlık Altyapı
ÇalıĢan kalitesi
Serbest Ticaret Bölgesi varlığı Rekabet Avantajı
gibi nicel ve nitel kriterler kullanılmıĢtır.
Tuzkaya ve diğerleri (2008) de fabrika yeri seçimi konusunda ANP kullanarak kurdukları modellerinde ana kriterler, alt kriterler ve değerlendirme kriterlerini kullanmıĢlardır. Ġlgili kriterlerin detayları Çizelge 2.4‟de verilmiĢtir. Görüldüğü gibi fabrika yeri seçiminde kullanılan kriterler özellikle yatırım planlamada
kullanılabilecek temel kriterleri içerdiğinden özellikle yatırım planlama gerçekleĢtirmek isteyen firmalar için ele alacakları değerlendirme kriterleri arasına uygun olanların seçilerek kullanılması yerinde olacaktır.
Çizelge 2.4 : Fabrika yeri seçim kriterleri.
Ana Kriter Alt Kriterler Değerlendirme Kriterleri
Yararlar Ekonomik TaĢıma Maliyetinin Azaltılması
ĠĢ Gücü
Teknik Esneklik
Fabrika ĠnĢa Süresi
Teknik Uygunluk
DıĢsallık
Fırsatlar Ekonomik Yeni ĠĢ Fırsatları
Geri DönüĢüm Gelirleri
Teknik Alan Kapasitesi
Çevre
Esneklik
Gelecek Ġle Ġlgili Arazideki
Planlar Maliyetler Ekonomik ĠnĢa Maliyeti
ĠĢletme Maliyeti
UlaĢım Maliyeti
Arazi Maliyeti
Çevresel Sağlık Etkisi
Araziye Özel Ekipman
Gereksinimi
Rut Maliyeti
Riskler Kritik Alanlara Yakınlık Özel Arazi ve GeliĢmekte Olan Yerlere Yakınlık Tarihi ve Arkeolojik Alanlara Yakınlık
Doğal Alanlara Yakınlık
Su Kaynaklarına Yakınlık
Çevresel Gürültü Kirliliği
Sağlık Etkisi
Asit Yağmuru Etkisi
YeĢil Alan Etkisi
Kaynak: Tuzkaya ve diğerleri (2008).
Bir diğer kriter seçimiyle ilgili yapılan çalıĢma da Yulugkural ve diğerleri (2005) tarafından gerçekleĢtirilen ve ANP kullanılarak gerçekleĢtiren bir çalıĢma olan mobil iletiĢim sektöründe pazar paylaĢımının tahminlenmesine iliĢkin çalıĢmadır (bkz. Çizelge 2.5). Ġlgili çalıĢmada Türkiye‟de yer alan 3 GSM operatörünün Pazar paylarının tahmin edilmesi amacıyla aĢağıdaki çizelgede detayları yer alan 4 ana ve
12 ara bileĢen kullanılarak her bir GSM operatörünün Pazar payları tahmin edilmeye çalıĢılmıĢtır. Görüldüğü çalıĢmada kullanılan kriterler özellikle yatırım planlama safhalarından olan GSM operatörünün seçilmesi sürecinde kullanılabilinecek kriterler olu uzmanlar tarafından değerlendirmeye alınmalıdır.
Çizelge 2.5 : GSM operatörleri pazar payı tahminleme kriterleri.
Ana Kriter Alt Kriterler
Reklam Kampanya Yayın Aralığı Teknik Reklamın Etkisi Çevrenin Etkisi Fiyatlandırma Aynı GSM Farklı GSM WAP-GPRS
ġebeke Çekim Alanı
ġebeke Problemleri
Marka Ġmajı Güvenilirlik
MüĢteri Hizmetleri
Kampanya Sürekliliği
Kaynak: Yulugkural ve diğerleri (2005).
GerçekleĢtirilen bir diğer çalıĢmada da Ozgen (2000), yatırım planlama sürecinde özellikle ikincil verilerin oldukça önemli olduğunu vurgulamıĢ Ģu ikincil verilerin kriter olarak alınabilineceğini söylemiĢtir. Bunlar:
- MüĢteriler hakkında iĢletmenin sahip olduğu fikirler, - Bölgenin geliĢme endeksi,
- Gelir seviyeleri, - YaĢ dağılımı,
- Hane halkının demografik özellikleri, - Sektörel göstergeler
- Bölgedeki satıĢ analizleri gibi ikincil verilerdir.
Diğer taraftan Ozgen (2000) çalıĢmasında elde dilecek ve kullanılacak olan ikincil verilerin yatırım planlamaya iliĢkin kullanılan kriterleri Ģu açılardan da desteklemesi gerektiğini vurgular;
- Verilerin yatırım planlamanın amacına göre seçilmesi gerekliliği - Verilerin yatırım planlama kriterleri iyi temsil etmesi gerekliliği, - Verilerin kolay bulunabilir olması gerekliliği,
- Verilerin kısa zamanda bulunması gerekliliği,
- Verilerin doğru ve eksiksiz elde edilmesi gerekliliğidir.
Ayrıca Gurbuz (2009), gerçekleĢtirilecek olan yatırımların pazar analizi çalıĢmalarında kullanılacak olan ikincil verilerin;
- Zaman, emek ve masraflardan tasarruf sağlanması ve toplama kolaylığı olması,
- Yetenekli araĢtırmacı bulma güçlüğünü ortadan kaldırması, gibi yararlarının olabileceği gibi;
- Bilgilerin eski olma ihtimali bulunması - Amaç farklılığının olması
- Tasnif veya birim ölçü farklılığı olabilmesi - Tarafgir olma olasılığının fazla olması
gibi sakıncalarının olabileceğini, bundan dolayı da ikincil veri içeren kriterlerin seçilirken dikkatli olunması gerekliliğin vurgulamaktadır.