2.1.1.1. Enįsü‟l- Arifįn‟de Ki(m)‟li Tümce Yapıları
2.1.1.1.1. Yardımcı Tümcenin Temel Tümcenin Bir Ögesi Konumunda Bulunması
Bu tip tümcelerde yardımcı tümce temel tümcenin bir ögesi konumundadır. Bu öge temel tümcenin öznesi, nesnesi, belirteç tümleci ve yüklemi olabilmektedir.
Bir başkasından söz nakletmek için kurulan bu örnek tümcelere bakıldığında buyur- eyleminin öznesinin Hz. Allah, Hz. Peygamber ve Hz. Ali olduğu görülmektedir.
9 1. … Yt “buyur-” ki (…) yaǾnį …Yy
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Temel tümceden sonra alıntı dildeki metin ve ardından tercümesi verilmektedir. Yardımcı tümce temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘resūl Ǿaleyhi’s-selām buyurmışdur ki (…) yaǾnį ħudā-ı Ǿizz ü Ǿalā ķullarına Ǿaķıldan evlā bir nesne virmemişdür’
ii. ‘efđal’ül-beşer ĥażret-i peyġamber Ǿaleyhi’ś-śalātü ve’s-selām buyurmışdur ki (…) yaǾnį ĥaķķ subĥānehu ve teǾālįden vehm ve ħavf eylemek mebdeǿ-i küll-i ĥikmet ve menşeǿ-i cemįǾ-i maǾrifetdür’ (8a/5) iii. ‘ħudā-ı Ǿazze ve celle kelām-ı mecįdinde ve furķān-ı
ĥamįdindebuyurmışdur kim (…) yaǾnį hevāya mütābaǾat dįne āfetdür’
(8b/3)
iv. ‘resūl Ǿaleyhi’s-selām buyurmışdur ki (…) yaǾnį dillerüŋ efđali ve ġāyet ekmeli doġru sözlü olmaķdur’ (9a/2)
v. ‘resūl Ǿaleyhi’s-selām buyurmışdur ki (…) yaǾnį tedbįr eylemek niśf-ı maǾįşetdür.’ (9a/10)
vi. ‘resūl Ǿaleyhi’s-selām buyurmışdur ki (…) yaǾnį müşāvereden evlā ve meşveretden aķvā hįçbir iǾtimād idicek nesne yoķ’ (9b/11)
vii. ‘resūl Ǿaleyhi’s-selām buyurmışdur ki (…) yaǾnį ĥayā įmāndandur’
(10a/11)
viii. ‘resūl Ǿaleyhi’s-selām buyurmışdur ki (…) yaǾnį ĥayā her ĥāle münāsib ve cemįǾ aĥvālde vācibdür’ (10a/13) verilmekte ve ardından tercümesi verilmemektedir. Kimi örneklerde ki bağlacı bulunmamaktadır. Ancak verilmiş olan orijinal metin ki‟li tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘ĥażret-i ĥaķķ Ǿazze ve celle Ǿulemā ĥaķķında buyurmışdur ki (…)’
(11b/12)
ii. „ve daħı buyurmışdur (…)‟ (11b/13)
10 ardından tercümesi verilmektedir. Yardımcı tümceler sıralı bağımlı tümce yapısında olup temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘emįrü’l-müǿminįn Ǿali kerrema’l-lāhu veçhe buyurmışdur ki (…) yaǾnį şeref-i nefs Ǿilm-i edeb iledür ĥasbe’l-neseb ile degül’ (12a/7)
ii. ‘ķısm-ı evvel resūl Ǿaleyhi’s-selām buyurmışdur ki (…) yaǾnį hiç faķr yoķdur cehlden aǾlā hiçbir fāǿidelü māl yoķdur Ǿaķıldan evlā’ (19b/10)
Bir başkasından söz nakletmek için kurulan bu örnek tümcelere bakıldığında di- eyleminin öznesinin ekâbir, hukemâ, ulular, dânâ, mü’eyyid vd. olduğu görülmektedir.
4. … Yt “di-” ki (…) yaǾnį …Yy
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Temel tümceden sonra alıntı dildeki metin verilmekte ardından tercümesi verilmektedir. Yardımcı tümce temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘ekābir dimişlerdür ki (…) yaǾnį ĥażret-i ĥaķķa ķārįn merd-i aĥmaķdan ıraġ olmaķdur’ (22a/11)
ii. ‘dimişlerdür ki (…) yaǾnį cāhile naśįĥat meste mevǾiža söylemek gibidür’ (22b/2)
iii. ‘dimişlerdür ki (…) yaǾnį rāĥat-ı insān ĥıfž-ı lisānındadur’ (25a/10)
11 5. … Yt “di-” ki …Yy
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır verilmektedir. Yardımcı tümce temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘ĥukemā dimişlerdür ki insanuŋ mežāhir ve muǾāvini Ǿaķıldur’ (6b/10) ii. ‘ĥukemā dimişlerdür ki cemįǾmizüŋ mebdeǿi ve cümle-i kemālātuŋ
menşeǿi rāstlıķ ve ŧoġrulıķdur’ (9a/4)
iii. ‘ĥakįmān-ı fāris dimişlerdür ki Ǿilmden ħūb-dānişden maĥbūb hergiz Ǿālemde bir ħaślet yoķ’ (12a/9)
iv. ‘dimişlerdür ki Ǿālemde dört nesneye hergiz çāre yoķdur’ (14a/14) v. ‘ĥukemā-ı yūnān dimişlerdür ki menşeǿ-i Ǿadāvet beş nesnedür’ (38a/4) vi. ‘dimişlerdür kim nįk-nāmlıġla ölmek yıllar ile bed –nāmlıġla selāmet
olmaķdan evlādur’ (43a/2)
vii. ‘ulular dimişlerdür ki meydān-ı irādetde fażįlet ŧopın uranlar eyyām-ı śabāvetde üstāda ħiźmet idenlerdür’ (48b/6)
6. … Yt “di-” ki …Yyi Ø/ve …Yyii ve …Yyiii
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümceler bağımlı sıralı/bağlı tümce yapısında olup temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘ĥukemā dimişlerdür ki her nesnenüŋ bir āleti var erbāb-ı Ǿaķluŋ daħı āleti Ǿaķldur’ (7b/6)
ii. ‘ĥakįmān-ı fāris dimişlerdür ki Ǿaķl bir ulu reh-nümā ve müşkil-küşā ve püşt ü penāh her dānādur ve Ǿilm u edeb enbāzı ve eyü ħaśletler anuŋ hem-rāzıdur’ (7a/11)
iii. ‘büzürcmihr dimişdür ki Ǿaķl ulu sermāyedür ve şerm eyü pįrāyedür ve yār-ı mihribānǾilm ü edeb ve temettuǾ-ı ħūb muvāfaķat-ı aĥbābdur’
(7b/14)
iv. ‘ĥakįmān dimişlerdür ki dāniş vaķt-i meşaķķatde dest-gįr-i merd-i dānādur ve hengāmında refįķ-i şefįķ ü yār-ı bā-vefādur ve her söz ki erbāb-ı dānişden gele ķulūbda müǿeŝŝirdür’ (13b/7)
v. Ǿaķla dimişlerdür ki cühelā Ǿulemāya ve bilmedügi nesnelere Ǿadüvvdür ve düşmendür’ (20b/4)
12 vi. ‘ĥukemā dimişlerdür ki kelām-ı dānā ŧarįķ-i śevāba olur rehnümādur ve güftār-ı ħūb Ǿuķalāya eyü sermāyedür ve ĥakįm-i müǿebbedlere laŧįf pįrāyedür ve Ǿaķl ehline madde-i şādmānį süħandur’ (23b/1)
vii. ‘ĥukemā dimişlerdür ki sözi endāze ile ķılmaķ nıśf-ı ketħüdālıķdur ve kişi miķdārın bilmek nıśf-ı āsāyiş-i insāniyyetdür ve her işde taķdįr-i rabbānį ve ĥükm-i śamedānįye rāżį olmak nıśf-ı emn istirāĥatdür’
(25a/6)
viii. ‘dimişlerdür ki eyü söz ile yılan ininden çıķar ve aśĥāb-ı tedbįr güftār-ı şįrįn ile nice şu vazǾiyyet düşvār ve müşkilkārları eyü eyle’ (25b/15) ix. ‘dimişlerdür ki tedbįr ile ĥāśıl olan iş ve şey-i ķalįl tedbįrsüz ĥāśıl olan
umūr-u keŝįreden aĥsendür ve müşāvere ile ħaŧā eylemek ħodbiŋlikle śavāb işlemekden müstaĥsendür’ (29a/12)
x. ‘farisįler dimişlerdür ki ŧamaǾkār olmamaķ her hünerüŋ mebdeǿidür ve perhįz-kārlıķ her fażįletüŋ menşeǿidür ve ġāyet luŧf u kerem ħalķ-ı Ǿālem dilinden rencįde olmamaķdur’ (31a/6)
7. … Yt “di-” ki …Yyi {(y)A} …Yyii
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümce şartlı birleşik tümce yapısında olup temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘dānālar dimişlerdür ki söz kişinüŋ miķdārına göre olmaya anı ħvār u ĥaķįr eyler’ (25b/10)
8. … Yt “di-” ki …Yy tā ki …Y
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümce temel tümcenin nesnesi konumundadır. Ki‟li tümce tā ki bağlacı sondaki tümceye bağlanmıştır.
i. ‘müǿeyyidler dimişlerdür ki sözi ĥācet olıcaķ söyleyüp ve vaķtine münāsib söylemek gerek tā ki teǿŝįri žāhir olup zebān-ı süħandān elmāsdan tįġ ü şimşįrden berrān ola’ (25b/12)
13 gelmez ve mevǾižat ve naśįĥat aŋa teǿŝįr eylemez’ (22b/3)
ii. ‘efāđil dimişlerdür ki Ǿadāvet ķılmaġı pįşe ve Ǿādet idinmek eyü dünyā ve āħiret sermāyesin daħı elden çıķarur’ (20a/6)
11. … Yt “di-” ki …Yyi … Yyii ammā …Y
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümceler bağımlı sıralı tümce yapısında olup temel tümcenin nesnesi konumundadır. İlk tümce, amma bağlacı ile bağlanan sondaki iki tümceye ki bağlacı ile bağlanmıştır.
i. ‘ĥukemā dimişlerdür ki cehālet bir deryā-ı Ǿamįķdür her ŧarafdan aŋa ŧarįķ mümkin ammā ol ŧarįķa ķadem baśmaķ kişiyi kendü eliyle cānını helāk ve mühlike-i ħaŧar-nāke śalmaķdur’ (20a/11)
14 12. … Yt “di-” ki (…) yaǾnį …Yy eger …Yyi {(y)A} …Yyii
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Ki‟li temel tümceden sonra alıntı dildeki metin ve ardından tercümesi verilmektedir. Yardımcı tümce şartlı birleşik tümce yapısında olup temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. Ǿarablar dimişlerdür ki (…) yaǾnį benüm zebānum bir yırtıcı canavardur eger rehā idem beni helāk eyler’ (25a/8)
Bir başkasından söz nakletmek için kurulan bu örnek tümcelere bakıldığında eyit- eyleminin öznesinin ebū şekūr, eflatun, zenon-ı ekber, hākim-i fikrāus, erdeşir, mihrānbih, sokrat vd. olduğu görülmektedir.
13. … Yt “eyit-” ki (…)
Bu tümce, ki‟li temel tümce yapısındadır. Temel tümceden sonra alıntı dildeki metin verilmekte ancak ardından tercümesi verilmemektedir. Ancak verilmiş olan orijinal metin yine de ki‟li tümcenin nesnesi konumundadır.
iv. ‘ĥakįm-i fiķrāus eyitmişdür ki beş nesne cehālet Ǿalāmetidür’ (21a/11)
15
vii. ‘erdeşir eydür ki mažlūm dögilmişden yed-i tereddüd ve ölüm ķorķudan ħoşterdür’ (32b/6 şükr eyle ve göŋlüŋi aǾrāż-ı dünyevįye baġlama’ (11a/14)
v. ‘boķraŧ eydür ki bir kimesneyi ķavlile incitmek fiǾlle incitmekden bedterdür ve her nesneye śabr ve taĥammül mümkindür ve illā kelimāt-ı bārda degül’ (24b/7)
vi. ‘ĥikāyet erbāb-ı feżāǿilden birine suǿāl eyitdiler ki felān kes dāǿima meǾāśįye muśırr ve menāhįye mürtekibdür’ (36b/4)
vii. ‘soķrāŧ eydür ki düşmen hergiz rāst olmaz ve mihribān olup andan vefā gelmez ve Ǿadüvvden iylik tevaķķuǾ itmek hergiz cāǾiz degül’ (39a/5)
16 viii. ‘büzürcmihr içün eydür ki düşmenüŋ gözi senüŋ eyligüŋ görmez ve ķulaġı hergiz eyligüŋ işitmez ve dili ĥaķķında ħayr söylemez ve göŋli senüŋ ħuśūśuŋa eyü fikr eylemez ve hünerlerüŋi Ǿayb bilür ednā
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümce şartlı birleşik tümce yapısında olup temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘hindįli eyitmişlerdür ki fażl u dāniş şiǾār-diŝār olmaya anuŋ maķāmı mertebe-i Ǿavāmdur’ (14b/10)
ii. ‘ĥakįm müǿeyyidler eyitmişlerdür ki herkese kendünüŋ ķuvvet-i dānişine iǾtimād eyleye ol kimesne hergiz felāketden ķurtılmayup felekden behre ve Ǿilmden ŝemere bulmaya’ (21a/9)
iii. ‘erdeşir eyitmişdür ki ādem ne deŋlü Ǿāķıl olursa anı kāmil ĥavādiŝ
17 i. ‘ĥakįmān eydür ki her işe lāyıķ ve sezāvār pįrlerdür zįrā ki yigitlerde
tįzlik ve sebk vardur’ (31a/11)
ii. ‘büzürcmihr eydür ki ādeme şādį ve zamān-ı muĥannetde dostdan ferāġat cāǾiz degül zįrā ki her işde reǿy ü tedbįr mānend-i āfitāb-ıǾālem-tāb rūşenālıķ virür’ (34a/13) bağlanan sondaki iki tümceye ki bağlacı ile bağlanmıştır.
i. ‘sendabād-ı ĥakįm eydür ki ādem her ne deŋlü ĥilye-i dāniş ve zįver-i Ǿaķlıla müzeyyen olursa aŋa bir yār-ı muvāfıķ ve müşfiķ dost vācibdür zįrā ki her ķażiyyede reǿy ve tedbįri şemǾ -i tābānuŋ menzilesine düşer’
(33b/4)
21. çün …Yy… Yt “eyit-” ki …Yyi …Yyii …Yyiii
Bu tümce, iç içe birleşik tümce yapısındadır. İçteki ki‟li tümce, çün‟lü birleşik tümcenin nesnesi konumundadır. Ki‟li tümcenin yardımcı tümceleri bağımlı sıralı tümce yapısında olup temel tümcenin belirteç tümleci konumundadır.
i. ‘çün mülk-i mevrūŝ ābā-ı kirāmından aŋa intiķāl eyledi üstādına eyitdi baŋa bir pend ü naśįĥat vir ki tā anuŋla Ǿāmil olam Ǿāķıbetüm ħayr ve ħātemüm saǾādet üzere ola dünyā ve āħiretde fażiĥat yüzin görmeyem’(11a/13)
18 22. … Yt “eyit-”…Yy ki …Y ammā …Y
Bu tümce, iç içe birleşik tümce yapısında olup ki‟li tümce dıştaki tümcenin nesnesi konumundadır. Ki‟li tümcenin yardımcı tümcesi, temel tümcenin yüklemini açıklamıştır.
Ki‟li tümce ammā bağlacı ile sondaki tümceye bağlanmıştır.
i. ‘ĥācib eyitdi ķāsım ol cāriyedür ki ebū-ħātim aŋa altmış biŋ dirhem śayup śatun aldı ammā melik-i nāǾim kimdür bilmezem didi’ (27a/8)
23. … Yt “eyit-” ki …Yy eger ……Yy{sA} … Yi ve …Yii ve …Yiii
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümceler temel tümcenin nesnesi konumundadır. Yardımcı tümceyi takip eden eger‟li şartlı birleşik tümce temel tümcenin belirteç tümleci konumundadır. İlk tümce, eger ve ve bağlacı ile bağlanan sondaki iki tümceye ki bağlacı ile bağlanmıştır.
i. ‘baŧlamyus eyitmişdür ki Ǿilm ü dāniş sermāye-i reǿy ve tedbįrdür eger dāniş ü maǾrifetde fażįlet-i bį-şümār olmasa Ǿulemā şöyle büzürg-vār
i. ‘rāviyān-ı aĥbār şöyle rivāyet ķıldılar ki rūzgār-ı ķadįmde bilād-ı farsda bir şehzādeǿ-i Ǿālį vardı’ (11a/10)
25. … Yt “sor-” kim …Yy
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümce temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘nūşirevān-ı Ǿādil śordılar ki cānı Ǿazįz eyleyen ne nesnedür’ (30a/5)
19 26. … Yt “suǿāl it-” kim …Yy
Bu tümce, ki’li tümce yapısındadır. Yardımcı tümce temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘melik-i rūm ĥakįm-i fārsuŋ ilçisinden suǿāl itdi kim biz mi eflāŧūn yāħūd siz mi’ (8b/5)
27. … Yt “yaz-” Ø … yaǾnį …Yy
Bu tümce, yapı bakımından ki‟li tümce yapılarını andırmaktadır. Metindeki benzer birçok örnekten bunu çıkarmak mümkündür. Bir istinsah hatası olarak „ki‟ bağlacı unutulmuş olabilir. Ø ile işaretlediğimiz ki‟li tümceden sonra alıntı dildeki metin verilmekte ardından tercümesi verilmektedir. Yardımcı tümce temel tümcenin nesnesi konumundadır.
i. ‘tevrįtde yazmışdur (…) yaǾnį Ǿaķıldan ārāste bir dost-ı śādıķ ve bād-ı muvāfıķ yoķ’(6a/2)
28. … Yt ki …Yyi ve …Yyii ammā …Y
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümceler temel tümcenin nesnesi konumundadır. İlk tümce, ve ve ammā bağlacı ile bağlanan sondaki iki tümceye ki bağlacı ile bağlanmıştır.
i. ‘ol şehrüŋ der-dįvārında yazılmışdı ki bir günlük ħiźmetüŋ ücreti bir dirhem ve bir vaķt-i laŧįfüŋ mükāfātı yüz dirhem ammā bir sāǾatde ĥāśıl olan dāniş ü maǾrifete bahā ve ķıymet maǾlūm ve mutaśavver degül’
(13a/12)
29. … Yt “gör-” ki …Yy (,) …Y
Bu tümce, ki’li tümce yapısındadır. Yardımcı tümceler temel tümcenin nesnesi konumundadır. Sondaki tümce ile bağımlı sıralı tümce yapısındadır.
i. ‘gördi ki çaķal fāriġü‘l-bāl yatmış uyur fırśatı ġanįmet bildi’ (44a/3)
20 Ǿizzetden Ǿizzet-i āsumāna leylen ü nehāren sirran ü cehren ħavfda ve ķorķuda ola’ (8a/2)
ii. ‘nevǾ-i ŝāliŝ oldur ki dost dostı ĥaķķında gökçe gösterüp anuŋ meǾāyibini dā’imā ketm eyleyüp ižhār eylememege saǾy eyleye’
(36a/5)
iii. ‘şarŧ-ı muĥabbet oldur ki biz andan meveddet eylemeyüz’ (36b/8) iv. ‘nevǾ-i rābiǾ oldur ki dost dostına śıdķ ve śafāyıla ižhār-ı şefķat ve
ibrāz–ı meveddet eyleye’ (36a/9)
v. ‘nevǾ-i sābiǾoldur ki dost dostı dāǿimā ħayr duǾāyla yād idüp anuŋ ġaybetinde evlād u ensābın riǾāyet eyleye’ (36b/11)
vi. ‘şarŧ-ı vefā-ı muĥabbet oldur ki kendüler munķariż olduķdan śoŋra ol dostlıķ oġlanlarına mirāŝ ola’ (37a/1)
vii. ‘pes erbāb-ıǾaķla ve aśĥāb-ı ħurde vācib ve münāsib oldur ki elden geldükçe Ǿadāvetden perhįz eyleye’ (37b/10)
viii. ‘bunuŋ fāǿidesi oldur ki oġlan ĥissete ve bed ħulķla ve dūn-himmetlikle mevśūf olmaz’ (46a/6)
ix. ‘üçünci oldur ki anı müǿeddeb dutup muĥarremāt ve menāhįden menǾ eyleyeler’ (46a/7)
x. ‘ferzende saǾādet-mende daħı oldur ki atasınuŋ vefātından śoŋra anuŋ nuśĥıyla Ǿāmil ola’ (47a/13)
xi. oġluŋ yaramazı oldur ki kimesne andan ħayr ummaya (47a/15)
31. … Yt “oldur” ki …Yy{(y)A} tā ki …Yti…Ytii
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümceler, temel tümcenin yüklemi konumundadır. İlk tümce, tā ki ile bağlanan sondaki iki cümleye ki bağlacı (yeter ki, öyle ki) ile bağlanmıştır.
21 i. ‘pes āķıl-dāneye vācib ve münāsib olan oldur ki bir nesne içün bāŧıl ve fāsid endįşelere düşmeye tā ki Ǿömr-i Ǿazįzi ki pįrāye-i devlet ve sermāye-i dünyā ve āħiretdür Ǿayŝ yerlere żāyiǾ olmaya’ (27b/15)
32. … Yt “oldur” ki eger …Yy{sA} …Yti eger … Yy{(y)A} …Ytii
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı iki tümce, eger‟li şartlı birleşik tümce yapısındadır ve temel tümcenin yüklemi konumundadır.
i. ‘nevǾ-i sādis oldur ki eger dostından źillet ve taķśĮr-i ĥādiŝ vāķiǾ olursa anı Ǿafv eyleye eger terk-i evāmir ve vācibāt vāķiǾ ola anuŋ dostlıġın mekrūh görüp andan Ǿalāķayı kesmeye (36b/1)
33. … Yt “oldur” ki …Yy zįrā ki … Y
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümceler temel tümcenin yüklemi konumundadır. İlk tümce, zįrā ki bağlacı ile bağlanan sondaki iki tümceye ki bağlacı ile bağlanmıştır.
i. ‘bunuŋ fā΄idesi oldur ki bir kimesneyi kerrāt u merrāt tecrübe itmeyince aŋa iǾtimād idüp andan emįn olmayalar zįrā ki emįn tecrübeden śoŋra ĥāśıl olur bir maǾnįdür’ (9b/14)
ii. ‘ikinci oldur ki bir muśālaĥa ve ĥelāl-ħār ve nįk ħūy dāye ŧaleb eyleyeler zįrā ki ħūy-ı bed dāyeden sirāyet eyler’ (46a/2)
34. … Yt “budur” ki …Yy
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümce temel tümcenin yüklemi konumundadır. Burada temel tümcenin yüklemi olan adıl (bu) yardımcı tümceye ön gönderim yapmaktadır.
i. ‘dördünci budur ki yaramaz muśāĥib ile muśāĥabetden menǾ eyleyeler’
(46b/2)
22 35. … Yt ki …Yy
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümce temel tümcenin belirteç tümleci konumundadır.
i. ‘pes bilgil ve āgāh olġıl ki istiĥķāķ ile dostluķ ve muĥabbet eylemek aśl-ı aśįl ve fiǾl-i cemįldür’ (33a/6)
ii. ‘āgāh olġıl ki düşmenliķ kār-ı ħaŧar-nāk ve mūcib-i helāk bir maǾnādur’
(37b/1)
Yardımcı tümce temel tümcenin belirteç tümleci konumundadır.
i. ‘ĥıfž-ı zebān eyleye ki baş āsān ķaśr ola’ (32b/13)
38. … Yt “vasiyet ķıl-” ki …Yy zįrā ki …Y
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümceler temel tümcenin nesnesi konumundadır. İlk tümce, zįrā ki bağlacı ile bağlanan sondaki iki tümceye ki bağlacı ile bağlanmıştır.
i. ‘peyġamber Ǿaleyhi’s-selām ĥażretleri Ǿalį kerremallāhu veche vaśiyyet ķılmışdur ki ayuŋ evvel güni ve āħir güni Ǿavratlaruŋuz ile śoĥbet ķılmaŋ zįrā ki ol vaķt śoĥbetde şeyāŧįn ĥāżır olurlar’ (45a/11)
23 2.1.1.1.2.Yardımcı Tümcenin Temel Tümcenin Bir Ögesini Açıklayıcısı Durumunda Bulunması
Bu tip tümcelerde yardımcı tümce temel tümcenin bir ögesini açıklamaktadır. Bu öge temel tümcenin öznesi, nesnesi, belirteç tümleci ve yüklemi olabilmektedir.
39. …Yt ki …(Yy)
Bu tümce, ki’li tümce yapısındadır. Yardımcı tümce temel tümcenin yüklemini açıklamıştır.
i. ‘ümįddür ki semǾ-i rıżāyıla ıśġā oluna’ (4a/7)
ii. ‘bu maǾnānuŋ cümle-i fevāǿidindendür ki her işüŋ ki ibtidāsı tedbįrile ola ekŝeriyyā intihāsı daħı muķteżā-ı irādet üzerine silk-i itmāmda śūret-i intižām bula’ (9b/2)
iii. ‘erbāb-ı nuŧķ-ı selįm ķatında müberhen ve müteyaķķındur ki eşref-i evśāf-ı ĥamįde ve ħilǾat-i pesendįde’ (11b/11)
iv. ‘şekk degüldür ki bunuŋ emŝāli efǾāle iķdām eylemek ažįm ħaŧar-nākdür’ (37b/9)
40. …Yt ki …Yyi …Yyii/ ve … Yyiii
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Ve bağlacı ile birbirine bağlanan yardımcı tümceler temel tümcenin yüklemini açıklamıştır.
i. ‘şol söz ki dāǿire-i Ǿaķıldan ħāric ola dost ve düşmen ķatında pesendįde olmayup nefs andan ĥaž itmekde hemān ħurmā-ı nā-resįdeye müşābih ola ve daħı şol dānişe ve maǾrifete muķārindür’ (24a/4)
41. … Yt “meşhurdur” ki (…) yaǾnį …Yy
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Temel tümceden sonra alıntı dildeki metin verilmekte, ardından tercümesi verilmektedir. Yardımcı tümce temel tümcenin yüklemini açıklamıştır.
i. ‘Ǿarabda meŝel-i meşhūrdur ki (…) yaǾnį senüŋ üzeriŋe emānet olsun śāĥib-i tecrübe ile meşveret eylemekdür’ (9b/8)
24 ii. ‘arabda meŝel-i meşhūrdur ki (…) yaǾnį ĥayvan gibidür Ǿavām’
(14b/13)
iii. Ǿarabda meŝel-i meşhūr ki (…) yaǾnį bir derde düşvār ü renc-i meşaķķat-dār yoķdur cehālet ve nādānlıķdan bed-ter’ (19b/13)
iv. Ǿarabda meŝel-i meşhūrdur ki (…) yaǾnį kişi hem-sāyelerinden renc ü meşaķķat ve derd ü miĥneti ıraġ eylemek ŧarįķ-i mürüvvet ve muķteżā-ı fütüvvetdür’ (43b/5)
42. … Yt “meşhurdur” ki (…) yaǾnį …Yy ammā …Y
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Ki‟li temel tümceden sonra alıntı dildeki metin ve ardından tercümesi verilmektedir. Yardımcı tümceler temel tümcenin yüklemini açıklamıştır. İlk tümce, ammā bağlacı ile bağlanan sondaki iki tümceye ki bağlacı ile bağlanmıştır.
i. Ǿarabda meŝel-i meşhūrdur ki (…) yaǾnį egerçi zebān bir Ǿužv-i śaġįrdür ammā zebān Ǿažįm ü kebįrdür’ (26a/11)
43. … Yt ki …Yy ve … Yt ki …Yy ve … Yt ki …Yy ve … Yt ki …Yy
Bu tümceler, ki‟li tümce yapısındadır. Örnekler, birden fazla ki‟li tümceden oluşmaktadır. Yardımcı tümceler temel tümcenin yüklemini açıklamıştır. İlk tümceler, ve bağlacı ile bağlanan kendilerinden sonraki iki tümceye ki bağlacı ile bağlanmışlardır.
i. biri şol oķ ki atılmış ve biri şol ķażā ki vāķiǾ olmış ve biri söz ki söylenmiş ve bir şol rūzgār ki geçmişdür’ (14a/15)
ii. ‘biri ol cāhil ki dānā-ı kāmil ile daǾvā-ı dāniş eyler ve biri ol merd-i żaǾįf ki düşmen-i ķavį ile zorbāzūsına iǾtimād idüp kūşiş eyler ve biri ol dervįş fürūmāye ki hem-sāye-i Ǿālį pāye ile muĥāśamet ve muǾādāt eyler’ (20a/1)
44. her kimse ki …Yy fi’l-ĥaķįķa …Yt
Bu tümce, ki‟li tümce yapısındadır. Yardımcı tümceler, temel tümcenin öznesini açıklamıştır. İlk tümce, fi’l-ĥaķįķa bağlacı ile bağlanan kendisinden sonraki iki tümceye ki bağlacı ile bağlanmışlardır.
25 dāǿimā gerdun-ıǾārāyiş-i murādātında ĥamāǿil ola’ (6b/12)
26 48. her kimüŋ ki…Yy{(y)A/sA} …Yt
26 48. her kimüŋ ki…Yy{(y)A/sA} …Yt