Kamu Yararı, Toplum Yararı Kavramları

Kamu yararı ve toplum yararı kavramlarının anlamları üzerinde bir uzlaşma yoktur.

Anlam ve tanımları üzerindeki belirsizlikler bu kavramların “ciddi kavramlar olmadığı”

ya da birer söylenceden ibaret olduğu düşüncesine götürmektedir.⁸⁵

Kamu yararı ve toplum yararı kavramları kimi zaman eş anlamlı olarak kullanılırken, kimi zaman da bunlar arasında ayrım yapılmaktadır. Bu konuda da bir görüş birliği yoktur. Doğanay, dar anlamıyla kamu yararının teknik hukuk içinde yer aldığını, geniş anlamıyla da bu kavram yerine toplum yararı kavramının kullanılmasının uygun olacağını ifade etmektedir. O’na göre kamu yararı mevcut sistemin korunmasındaki çıkar olup mevcut sistem özel mülkiyete dayalı ise, kamu yararı özel mülkiyetin korunmasındaki çıkarı ifade eder. Toplum yararıysa, ülkedeki tüm insanların müşterek çıkarı anlamına gelir. Sistemin müşterek çıkarı koruma özelliğinin, altyapıyı oluşturan mülkiyet anlayışına bağlı olması nedeniyle tamamen kişisel özel mülkiyetin geçerli olduğu bir ülkede, sistem toplum yararına işlemez. Ama bu sistemde yine de kamu yararına uygun sınırlandırmalar mevcuttur. Bu durumda toplum yararı altyapıyı korumaz, onu oluşturur.⁸⁶

Dik’e göre ise Doğanay tarafından geniş anlamıyla, kamu yararı yerine toplum yararı kavramının tercih edilmesinin sebebi kamu yararı kavramının siyasi iradenin kalkanı olarak kullanılması nedeniyle ortaya çıkan istismarlardır. Aslında, kamu ve kamu yararı kavramları toplum yararı kavramından çok daha geniş kapsamlıdır. Zaten problem

85 R. Keleş, Kent ve Siyaset Üzerine Yazılar 1975-1992 (Kentleşme ve Kamu Yararı), İstanbul, 1993, s.

95.

86 Ü. Doğanay, “Toplum ve Kamu Yararı Kavramları”, Mimarlık Dergisi, Sayı:7, Temmuz 1974, s. 5, 6.

30

kamu yararının kapsam olarak ihtiyaca cevap verememesinde değil, kapitalizmin gelişim sürecinde kamunun toplumun tamamını kapsayan niteliğinde yaşanan gerilemelerden doğmaktadır.⁸⁷

Özay, toplum yararı kavramını kullanmanın doğru olmadığını, kamu yararı demenin daha doğru olduğunu belirtmektedir. Çünkü, toplum dendiğinde gayri ihtiyari olarak sayısal bir topluluk akıllara gelmektedir. Kamu ve dolayısıyla kamu yararı ise sayısal olarak ifade edilmesi mümkün olmayan felsefi kavramlardır.⁸⁸

Akıllıoğlu gerçekte tüm bu kavramların, bireysel çıkardan farklı, onun üzerinde ya da dışında bir çıkarı ifade ettiğini belirtir. Dolayısıyla, asıl ayrım kamu yararı ile bireysel çıkar arasındadır.⁸⁹

Danıştay kararlarında da kamu yararı kavramına sıkça başvurulmakla birlikte herhangi bir tanımlama yapmak yerine olayın özelliğine göre uyuşmazlıkta kamu yararı bulunup bulunmadığı noktasında bir belirleme yapılmaktadır. Örneğin, kamuoyunda “Eurogold kararı” olarak bilinen kararında Danıştay Altıncı Dairesi, işletmecinin iyi niyeti, önlemleri titizce denetlemesi gibi kavramlara bağlı kalınarak yapılacak faaliyet sonucunda elde edilecek ekonomik değerin doğada ve doğrudan veya dolaylı olarak insan yaşamı üzerindeki risk faktörünün gerçekleşmesi halinde meydana getireceği tahribatın karşılaştırılması halinde kamu yararının öncelikle insan yaşamı lehine değerlendirilmesinin doğal olduğunu ifade etmiştir. Siyanür liçi yöntemiyle altın madeni işletilmesinde işletmeciye ve yapılacak olan denetime duyulan güvene bağlı olarak risk olasılığının azalacağından söz etmek mümkün değildir. İnsanın yaşama hakkını ve devletin de çevre sağlığını koruma, çevre kirlenmesini önleme, herkesin

87 E. Dik, Kamu Yararı Anlayışında Değişim Baskısı, http://sbed.mku.edu.tr (erişim tarihi: 2.11.2018), s.

4.

88 İ. H. Özay, A. Berberoğlu, A. Arabacı, Kent ve Çevre Davalarında Kamu Yararı Kavramı ve Uygulanmayan Mahkeme Kararları Paneli, Ankara Barosu Yayınları, Ankara, 2009, s. 53, 54.

89 T. Akıllıoğlu, “Kamu Yararı Üzerine Düşünceler”, İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, Yıl:9, Cilt:1-3, 1988, s. 11.

31

hayatını beden ve ruh sağlığı içerisinde sürdürmesini sağlama ödevleri dikkate alındığında Çevresel Etki Değerlendirme ve bilirkişi raporlarında öngörülen olası risk faktörleriyle çalışan ve bu riskin gerçekleşmesi halinde doğrudan ve çevrenin bozulmasıyla dolaylı olarak insan yaşamını etkileyeceği kesin olan siyanür liçi yöntemiyle altın madeni işletilmesine izin verilmesi yolundaki dava konusu işlemde kamu yararına uygunluk bulunmadığına hükmetmiştir.⁹⁰

Kamu yararı kavramının açıklanmasında ve kullanılmasında yaşanan güçlük üstün kamu yararı kavramının açıklanmasında da karşımıza çıkmaktadır. Üstün kamu yararı, ortada birden fazla, birbiriyle çelişen kamu yararı olduğu durumlarda, karar vericiler için birini diğerine tercih etme nedeni olmakta ve daha çok çevresel değerler üzerinde olumsuz etkilerde bulunacak sanayileşme ve kentleşme faaliyetleri; bu çerçevede yapılacak kamu yatırımları ile çevre koruma çabaları ikileminde önem kazanmaktadır.

Kamu yönetimleri üstün kamu yararını daha çok ekonomik kazanç ve menfaatlerde görürken, yargı doğal kaynaklar ve çevreyi korumada görmektedir.⁹¹ Örneğin, Anayasa Mahkemesi, 2634 sayılı Turizmi Teşvik Kanunu'nun 8’inci maddesinin A fıkrasının (1) numaralı bendi ve (b) alt bendi ile C ve D fıkralarının iptali istemiyle yapılan itiraz üzerine verdiği kararında turizmin teşvik edilmesinde kamu yararı bulunduğu ve zorunlu olduğu ölçüde devlet orman alanlarının turizme tahsisinin gerektiği yadsınamazsa da, Anayasa'nın 169’uncu maddesinde ormanların Devletçe korunmasına verilen özel önem ve uzun dönemdeki yaşamsal kamu yararı karşısında, bu tahsislerin hangi hallerde zorunlu sayılacağının da belirginleştirilmesinin Anayasanın yasa koyucuya yüklediği bir görev olarak kabul edilmesi gerektiği; ormanların korunmasına ilişkin Anayasa’nın 169’uncu maddesindeki ilkeler doğrultusunda, turizm sektörünün özellik ve ihtiyaçlarını da dikkate alan ve ormanların turizm yatırımlarına tahsisini

90 Özay, Berberoğlu, Arabacı, a.g.e. s. 17.

91 A. Mengi, “Kamu Yararı ve Üstün Kamu Yararı”, Kentsel Planlama Ansiklopedik Sözlük, (Derleyen:

Melih Ersoy), Ninova Yayınları, İkinci Basım, İstanbul, 2016, s.173.

32

zorunluluk veya kaçınılmazlık hallerine özgüleyen belli ölçüt ve sınırlamalara yer verilmemesi nedeniyle itiraz konusu yasa kurallarının söz konusu maddeye aykırı olduğu gerekçesiyle iptal kararı vermiştir.⁹² Mengi’ye göre, Anayasa Mahkemesi’nin bu kararı, hem üstün kamu yararını açıklamakta, hem de çevre değerlerinin kalkınma amaçlı turizm yatırımları için kolayca kullanımına son vermektedir.⁹³

Danıştay Altıncı Dairesi de, bireysel hak ihlaline dayanmayan, kamu yararını yakından ilgilendiren konularda belde veya semt sakini ya da ilgili kurum veya kuruluşlarca açılan objektif ve soyut nitelikteki iptal davalarında yürütmenin durdurulması yolunda karar verildikten sonra davadan feragat edilmesinin, kamu yararıyla ve idarenin yargısal denetimi yoluyla hukukun üstünlüğünü sağlama amacıyla bağdaşmadığını belirtmekte;

imar planlarının yargısal denetim sırasında şehircilik ilkeleri, planlama esasları ve kamu yararı kriterlerinin yanı sıra özelliği itibariyle imar planının bütünlüğü, genel yapısı, kapsadığı alanın nitelikleri ve çevrenin korunması gibi olgular nedeniyle üstün kamu yararı ilkesinin gözetilmesinin zorunlu olduğunu vurgulamaktadır.⁹⁴

Tüm bu tanım ve yorumlar çerçevesinde, belki de kavramları çoğaltmak yerine, kamu yararının dar ve geniş olarak iki anlamı bulunduğunu ve geniş anlamdaki kamu yararı ile anlatılmak istenilenin, toplum yararına verilen anlam olduğunu hatırda tutmak yerinde olacaktır.⁹⁵