Yansız Cins

Yansız adların en belirgin özellikleri yalın durum teklikte sonların +O, +E ve +Ø eklerinden birini almalarıdır. Benzer şekilde /o/ ve /e/ sesleri ile biten az sayıda eril ad olsa da bu yapı yansız adların genel özelliğidir. Bu bağlamda +O veya +E ekleri yansız adlar için biçimsel bir kural olurken, eril adlarda bu yapı istisnai bir duruma dönüşür.

62 _{Bu sözcük /o/ sesi ile bittiği için şekil olarak yansız gibi görünse de aslında dişidir. Ancak istisna bir} sözcük değildir. Kökeni Eski Slavcaya dayanır. Eski Slavcada соль /solь/ olarak yer alır. Günümüzde birçok Slav dilinde “tuz” anlamında kullanılmaktadır: Rus. соль /solʹ/, Bul. сол /sol/, Leh. sól, Çek. sůl, Hrv. sol, Rick Derksen, a.g.e., s. 461; Ancak Boşnakça ve Sırpça XIV. yüzyılda bazı sözcüklerin sonundaki yarı ünlü /l/ sesinin Yal. D. tekilde kullanımdan kalkması ile bu ses düşmüştür. Bu görünüş sadece Yal. D. tekil için geçerli olup diğer durumlara ad çekimlerinde ses geri gelmekte ve ardından ad çekim eki eklenmektedir.

63 _{obitelj “aile” daha çok Hırvatçada kullanılır. Boşnakça ve Sırpçada ise porodica “aile” sözcüğü tercih} edilir.

Yansız dilbilgisel cinsiyet kategorisi altında yer alan adlar doğal cinsiyetlerden bağımsızdır. Ancak, diğer dilbilgisel cins kategorilerinde olduğu gibi adlar yansız cinste de canlı ve cansız varlıkları ifade edebilirler. Bilindiği üzere cansız varlıkların doğal cinsiyetleri yoktur. Ancak canlı varlıkları ifade eden adların dişi yahut eril doğal cinsiyetten birine ait olmaları beklenir. Bu durumda yansız kategori altında yer alan canlı varlıkları ifade eden adların dişi veya eril dilbilgisel cins altında yer almak yerine yansız kategori altında bulunmalarının sebebi nedir? Bu sorunun cevabı canlı varlığı ifade eden yansız adların sahip olduğu anlamda gizlidir. Bazı yansız adlar canlı varlıkların yavrularını ifade eder. Bunlar, dijete “çocuk”, mače “yavru kedi”, jagnje “kuzu”, pile “civciv” gibi adlardır. Bu gibi yansız adlar her iki doğal cinsiyeti de kapsar. Öyle ki, ifade edilen varlık eril olabileceği gibi dişi de olabilir. Bu adlar ifade ettikleri varlıkların cinsiyetleri hakkında bilgi vermezler.

(i) Jedno dijete je govorilo o svome strahu, davno. (Selimović, 1973:10)

“Uzun zaman önce bir çocuk korkusundan bahsetmişti.”

Yukarıdaki cümlede eylemi gerçekleştiren dijete “çocuk” yansızdır. Eylemi gerçekleştirenin doğal cinsiyetinin eril veya dişi olduğu bilgisi verilmemektedir.

Yansız adlardan oluşan cins kategorisinde dikkat çeken farklı yapılardan biri de “genişletilmiş köke” sahip adlardır. Bu adlarda biçimsel farklılaşmayı meydana getiren çekim ekinden önce köke eklenen +EN, +ES, +ET veya +EV ekleridir. Bu yapıyı açıklamak için drvo “ağaç” örneğini inceleyelim. Bu sözcük Boşnakçada iki farklı varlığı ifade eder. İlki bir yapı malzemesi olarak ağaçtan üretilen kereste vb. ürünleri ifade etmek için kullanılan ağaç, diğeri ise canlı bir varlık, bitki türü olan “ağacı” ifade eder. Bu anlam farklılığına paralel olarak hal çekimleri sürecinde sözcüğün biçimlerinde de değişimler meydana gelir. Materyal olarak ifade edilen “ağaç” sözcüğü, yalın durum tekilde drvo olarak, yalın durum çoğulda ise drva olarak şekillenir. Bu biçim ile standart bir yansız ad görünümüne sahiptir. Ayrıca dikkat edileceği gibi tekil ve çoğul durumda hece sayıları denktir. Biz bu adlara Boşnakçada

jednakosložne imenice64 _{“kk. denk heceli adlar” diyoruz. Ancak bunun aksi durumu} da mümkündür. Bir sözcük hal çekimleri esnasında yalın durum teklikte sahip olduğu hece sayısını koruyamayıp, genişlemeye uğrayabilir. Bu durumdaki adlara da Boşnakçada nejednakosložne imenice65 _{“kk. denk heceli olmayan adlar” diyoruz. Bu}

yapıyı örnekleme için de, ikinci anlamı ile drvo sözcüğünü kullanabiliriz. Zira canlı bir ağaç anlamındaki drvo sözcüğü yalın durum teklikte drvo biçiminde yer alırken, birinci anlamında kullanılan sözcükten farklı olarak yalın durum çoğulda +ET genişleme eki ile drveta66 _{şeklinde biçimlenir.}

Yansız cins adlar ad durumu çekimlerinde genellikle eril cins ile paralellik gösterir. Zira her iki cinse mensup adlar a türü çekim grubu ekleriyle çekilirler. Bunun yanı sıra eril adlarda genellikle tek heceli adlara eklenen +OV ve +EV genişlme ekleri ve +İ çoğul ekinin yansız cins adlar için kullanımının olmadığını da söylemeliyiz. Ayrıca yansız durumda fiilden yapılan adlar (pitati “sormak” > pitanje “soru” gibi) büyük yer tutar. Yalın durumda yansız cins altında yer alan doba “çağ, devir” adı /a/ sonsesi ile biten yegâne yansız addır.67

2.1.1.3.1. Yalın Durum Teklikte +O Eki Alan Yansız Adlar

Yansız adların büyük bir bölümü sonuna +O eki alır. Bu adlar genellikle (/šl/ ve /c/ hariç) ön damaksıl olmayan seslerden sonra kullanılır. Bunlar nebo “gökyüzü”,

jelo “yemek”, pero “tüy”, pismo “mektup”, meso “et” gibi adlardır. Ayrıca başka

dilden geçmiş bazı adlar da bu grup altında yer alabilir. Bunlar kino “sinema”, čelo “müzik aleti: çello” gibi adlardır.

64 _{Jednakosložna imenica terimi Türkiye Türkçesinde “denk heceli ad” olarak karşılanabilir. Yalın} durumda adın sahip olduğu hece sayısının diğer ad çekimlerinde de (yönelme, bulunma ve araç durumu çokluklar hariç, zira onların çekim ekleri iki ünlüden oluşmaktadır) aynıdır.

65 _{Nejednakosložna imenica terimi Türkiye Türkçesinde “denk heceli olmayan ad” olarak karşılanabilir.} Bu biçimdeki adlar +ET, +EN, +ES, +EV genişleme ekleriyle genişler ve yalın durum teklikteki adın hece sayısıyla denk olma durumu değişir.

66 _{Eugenija Barić vd., Hrvatska Gramatika, Školska Knjiga, Zagreb, 1997, s. 141} 67 _{Senahid Halilović vd.,a.g.e., s. 191}

Bu adlar denk heceli adlar olabileceği gibi denk heceli olmayan adlar da olabilirler.

2.1.1.3.2. Yalın Durum Teklikte +E Eki Alan Yansız Adlar

Yansız adların eklerinden olan +E genellikle damaksıl ünlülerden olan /j/, /lj/, /nj/, /ć/, /đ/ seslerinden, lice “yüz” adında olduğu gibi /c/ sesinden, /št/, /šć/ veya /žđ/ ses gruplarından ve son olarak da more “deniz” örneğinde olduğu gibi /r/ sesinden sonra getirilir.68

2.1.1.3.3. Durum Teklikte +Ø Eki Alan Yansız Adlar

Bu adlar biçim olarak sonuna +E alan yansız adlara benzerler. Bu yansız adlar +ET, +EN, +ES, +EV genişleme ekleriyle genişlemeye uğrar. Bunlar ime “isim”, rame “omuz”, vrijeme “zaman”, podne “öğle”, dijete “çocuk” gibi adlardır ve genişleyerek +E ekini almadan önce djetet-, imen-, podnev- olarak genişlerler.69