Adlarda Anlam ve Cins İlişkisi

Adlar, ifade ettikleri anlamlar gereğince diğer adlar ile bir araya gelip bazı gruplar oluşturur. Bu adlar diğer adlarla anlamsal yakınlığın dışında biçimsel olarak da benzerlik gösterebilir. Bunlar ülke adları, milliyet gösteren ifadeler, meslekler unvanlar gibi ad gruplarıdır.

Boşnakçada ülke adları büyük ölçüde /a/ sonsesi ile biterler. Bunlar Bosna i

Hercegovina “Bosna Hersek”, Turska “Türkiye”, Amerika “Amerika”, Srbija

“Sırbistan”, Hrvatska “Hırvatistan”, Rusija “Rusya”, Bugarska “Bulgaristan”,

Njemačka “Almanya”, Makedonja “Makedonya”, Grčka “Yunanistan” gibi /a/ sonsesi

68 _{Eugenija Barić vd., a.g.e., s. 142} 69 _{Senahid Halilović vd.,a.g.e., s. 191}

ile biten ülke adlarıdır. Bu adlar dişi adlar arasında yer alırlar. Bunun yanı sıra Alžir “Cezayir”, Brazil “Brazilya”, Japan “Japonya”, Iran gibi ünsüz sonses alan ülke adları erildir.

Ülke adlarından başka milliyet bildiren adlarda da cins kullanımı önem arz eder. Türkiye Türkçesinde Türk, Boşnak, Alman, Yunan gibi adlarla dile aktardığımız bu sözler bahsi geçen kişinin hangi cinsiyete mensup olduğu bilgisini vermez. Bahsi geçen göstergenin cinsiyetine vurgu yapılması gereken bir durum varsa, “Yunan erkek” veya “Yunan kadın” gibi öbeklerle ifadeyi belirgin hale getiririz. Oysa Boşnakçada öbeğe gerek kalmadan sonses veya ek ile bu ayrım belirli hale getirilir. Bu ayrımı göstermek için birkaç farklı biçim mevcuttur.

Bunlardan ilki +AC ve +KA ekleri ile milliyet göstermedir. Daha çok ülke Adlarından yola çıkarak, milliyet kavramını ülke topraklarında yaşayan insanlar olarak sınırlayan yaklaşımdır. Bu Türkiye Türkçesinde ülke adına eklenen +LI/Lİ/LU/LÜ eki ile yaptığımız adlara benzemektedir. Örneğin; “Amerikalı” adı ile ifade edilmek istenen Amerika Birleşik Devletleri’nin vatandaşıdır. Öyleyse kişi Amerika Birleşik Devleti’nin vatandaşı olmasından dolayı bu adı edinir. Aynı şekilde “Bosnalı” adı, Bosna-Hersek vatandaşı anlamına gelmektedir. Irk olarak bahsi geçen bu şahıs Sırp, Hırvat ve Boşnak ırklarından birine mensup olabilir. Zira Bosna-Hersek’te Boşnakların yanı sıra ciddi sayılarda Hırvat ve Sırp da yaşamaktadır. Bu anlamda +AC eki ile sözü geçen ülke vatandaşı olan erkek, +KA ekleri ile de aynı ülkenin vatandaşı olan kadın ifade edilmektedir. Bunlar Bosanac “Bosnalı erkek”, Bosanka “Bosnalı kadın”, Amerikanac “Amerikalı erkek”, Amerikanka “Amerikalı kadın”, Crnogorac “Karadağlı erkek”, Crnogorka “Karadağlı kadın” gibi adlardır.

Bunun dışında bir başka yapı da +IN ve +KINJA ekleri ile milliyet göstermedir. Bu ekler ile oluşturulan adlandırmada ırk ön plana çıkarılır. Ayrıca bu ekler ait olunan ırk kavramının dışında kullanıldıklarında daha çok bir aidiyet anlamını taşırlar. Ulus adı olarak bu adlar, Turčin “Türk erkek”, Turkinja “Türk kadın”, Srbin “Sırp erkek”, Srpkinja “Sırp kadın”, Arapin “Arap erkek”, Arapkinja “Arap kadın” gibi adlardır ve görüldüğü üzere +IN eki eril, +KINJA ise dişi varlıklar için kullanılmaktır. Ayrıca milliyet adları ile ilgili olarak şu husus üzerinde durmak gerekir.

Turčin adı anlam olarak “Türk” anlamı taşır. Bu anlam ile hem erkek hem de kadınları

kapsar. Ancak şekil olarak erildir. Bununla beraber kadınlar ve erkeler için ayrı sözcükler türemiştir. Bu türeme sadece milliyet gösteren adlarla ilgi bir durum olmayıp meslek belirten adlarda da kullanılmaktadır. Öyleyse Turčin adı “Türk” veya “Türk erkek” olarak kullanılabilir. Diğer milliyet gösteren adlarda da aynı durum söz konusudur.

Diğer milliyet adları ise; Englez “İngiliz erkek”, Engleskinja “İngiliz kadın”,

Kinez “Çinli erkek”, Kinezkinja “Çinli kadın”, Francuz “Fransız Erkek”, Francuskinja

“Fransız kadın”, Hrvat “Hırvat erkek”, Hrvatica “Hırvat kadın”, Nijemac “Alman erkek”, Njemica “Alman kadın”, Rus “Rus erkek”, Ruskinja “Rus kadın” olarak sıralanabilir.

Görüldüğü üzere milliyet ifade eden adlarda belirgin bir şekilde cinsiyete gönderme yapılmış, herhangi bir öbeğe gerek kalmaksızın bahsi geçen şahsın mensubu olduğu milliyet ve cinsiyet hakkında bilgi adın sonuna gelen eklerle verilmiştir.

Cinsiyetlerle bu ölçüde ilişkili olan bir diğer grup ise mesleklerin yer aldığı ad grubudur. Türkiye Türkçesinde “öğretmen” adı herhangi bir cinsiyeti göstermez. Eğer sözcüğün ifade ettiği varlığın cinsiyetine vurgu yapma gereği duyulursa “erkek öğretmen” gibi sıfat öbeği yardımıyla bu gerçekleştirilir. Boşnakçada ise ad, sıfat öbeğine gerek kalmadan sözcük ifade ettiği varlığın cinsiyeti hakkında bilgi verir. Bunlar advokat “erkek avukat”, advokatica “kadın avukat”, arhitekt “erkek mimar”,

arhitektica “kadın mimar”, ministar “erkek bakan”, ministrica “kadın bakan”, profesor “erkek profesör”, profesorica “kadın profesör”, radnik “erkek işçi”, radnica

“kadın işçi”, rektor “erkek rektör”, rektorica “kadın rektör”, učitelj “erkek öğretmen”,

učiteljica “kadın öğretmen” gibi adlar mesleklerdeki eril ve dişiliği ifade eden adlardır.

Fark edilebileceği gibi eril meslek adlarının sonses olarak ünsüz ile sonlanırken, dişi adların ise +ICA, +KA, +KINJA gibi ekleri alırlar. Bu ayrıntı meslek adlarında da cinsiyet kavramının etkinliğini işaret etmektedir.

Aile bireylerini gösteren adlar ve unvanlarda da cinsiyet ile ilgili ipuçları yakalamak mümkündür. Gospodin “beyefendi”, gospođa “hanımefendi”, gospođica

“evlenmemiş genç kız”, kralj “kral”, kraljica “kraliçe”, princ “prens”, princeza “prenses”, sin “oğul”, kćerka “kız evlat”, otac “baba”, majka “anne”, brat “erkek kardeş”, sestra “kız kardeş” gibi adlarda eril ve dişi cinsiyetlerin ayrımı sonseslerde görülmektedir. Diğer adlarda yapılan eril adların ünsüz seslerle, dişi adların /a/ sesi ile bitmesi bu adların da dilbilgisel cinslerini belirlememizi sağlar.

Son olarak hayvanların cinsiyetlerinde eril, dişi ve yansız kullanımını inceleyim. Eril ve dişi hayvanların doğal cinsiyetleri dilbilgisel cinsiyet kategorisine de taşınır. Buna ek olarak küçülmeyle oluşturulan dişi veya erkek hayvanlarının yavrularını ifade eden adlar ise yansızdır. Bunlar patak “erkek ördek”, patka “dişi ördek”, pače “yavru ördek”; mačak “erkek kedi”, mačka “dişi kedi”, mače “yavru kedi”; pijetao “horoz”, kokoš veya kokoška “tavuk”, pile “civciv”; ovan “koç”, ovca “koyun”, jagnje “kuzu”; bik “boğa”, krava “inek”, tele “buzağı”; konj “erkek at”,

kobila “dişi at, kısrak”, ždrijebe “tay” gibi adlardır.

Sonuç olarak cinsiyet kavramı dilde özellikle adların sınıflandırılmasında önemli görevler üstlenir. Adların, canlı ve cansız varlıkları dilde temsil eden sözler olduğunu söylemiştik. Dilbilgisel cinsler, adların dilde varlıkları temsil etme görevleri sırasında, ifade ettikleri varlığın cinsiyetinden dolayı ortaya çıkan ayırt etme güçlüklerinin aşılmasına hizmet eden kategorilerdir.