3. 1 Giriş
İl k çağl arda başl ayan ve günü müze kadar devam eden yangı nl a mücadel e, yapı m siste mleri ni n ve mal ze mel eri ni n geliş mesi yl e değiş miştir. İl kçağl arda yangı nı n çı kı ş sebebl eri ile değil yayılması nı önl e mek i çi n uğraş veril di. Ort açağda şehirl eri n büyü mesi daha ci ddi önl e mel eri n alı nması na yol açtı. Yangı n mer di venl eri bul undur ma zor unl ul uğu, at eş il e uğraşılan at öl yeleri n şehri n dı şı na çı kartılması gi bi önl e mler alı ndı. 17. yy da kull anılan yapı mal ze meleri nde kı sıtla mal ara gi dil di. 18. yy sonl arı nda yan maz döşeme dene mel eri yapıl dı. Yangı ndan kor un ma yönt e ml eri ni n kökl ü deği şi mi 1871 Büyük Chi cago Yangı nı il e ol muşt ur. A. B. D‟ ni n o döne m en büyük ti caret mer kezi olan ve nüf usu hı zl a art an şehri nde başal ayan bu yangı nda can ve mal kaybı çok ol muştur.
Yangı n öncesi, il k önce de mir yoll arı nda ve köpr ül erde kull anılan daha sonra bi nal arda da kull anı ma başl ayan de mir çı pl ak kul lanılı yordu. De miri n o güne kadar yan maz bir mal ze me ol an i nanç bir anda sarsıl dı. De mir t ut uş mayan, ancak ı sı karşısı nda dayanı klı ol ama yan bir mal ze medir. Bunun anl aşıl ması ndan sonra de miri kor umak i çi n yönt e mler geliştiril di. Bu geliş me, yapı mal ze mel eri ni n geliş mesi yl e parelleli k göst erir.
19. yy.‟ı n başı na geli ndiği nde yangı nl a mücadele kavra mı t ekrar deği şim göst erir. 18. yy.‟daki gi bi yan maz bi nal ar yeri ne yangı na dayanı mlı bi nal ar i nşa edil meye başl andı. Bi nadaki yangı na er ken müdahal e ve t aşı yı cı sist e mi ni n, bi na i çi ndeki i nsanl arı n boşaltıl ması içi n gerekli sürede ayakta kal ması i çi n gerekli yönt e ml er geliştiril di.
3. 2 İl k Çağl ardan 1871 Büyük Chi cago Yangı nı na Kadar Ol an Döne m
Tari hi n il k çağl arı ndaki şehirler, ist er i çi nde bir di kkatsizli k sonucu başlası n i st erse sal dırgan or dul ar sonucu ol sun, her za man bir yangı n t ehli kesi altı ndaydı. Alışıl dı ğı üzere, şehri fet hedenl er ma betl eri ve t apı nakl arı at eşe verirlerdi. Bu o kadar alışıl mış bir ol aydı ki M. Ö 479 yılı nda Pers i stilası nı n sonunda, Ati na ve yöresi nde yaşayan i nsanl ar yı kılan t apı nakları “ bar barları n vahşi davranışları anısı na” t ekrar i nşa et me meye ye mi n et mişl er ve enkazl arı öyl ece bırak mışl ardı. Taş duvarl ar ve kire mit çatılardan kur ul muş şehirlerde, yangı nı n çabuk yayılabileceği fi kri şaşırtıcı geli yor, ancak sor unun cevabı şehirleri n i çi ndeki bi nal arı n sı klı k derecesi nde yat makt aydı. M. Ö 480 yılları nda, Konst anti nopolis‟de uygul anan radi kal yönet meli klere göre, sokakl ar en az 3. 5 mgenişli kt e ol malı ydı. Bi na duvarl arı nı n çoğu, bi nal arı n ort ası nda bul unan küçük bahçel ere açılı yor ol ması ndan dol ayı, yangı nl ar sokakl arda değil de ol uşt urul an kori dorl arda yavaşl atılı yordu. Bu, kesi ntisiz bi nal ardan ol uşan geni ş bir yerl eşi m al anı içi n i yi bir örnektir [6].
Ort açağ Londra‟sı nda, şehri n alt yöneti mleri t arafı ndan yapıl mış kanunlaştır mal ara göre ahşap yapıl arı n, at eşi n kull anıl dı ğı at öl yel er il e arası nda mesafe ol acak şekil de kur ul ması, büyük bi nal arı n yangı n mer di venl eri ne sahi p ol ması ve haziran-t e mmuz ayl arı boyunca suyun varillerle kapıl arı n önünde bul undur ul ması gereki yordu. Bu t ür kontroller, yerleşi min çok ol duğu ve yangı n riskini n yüksek ol duğu böl gelere sahi p Ort açağ şehirleri nde yaygı ndı. Gecel eri, şehirdeki askeri devri yel er bacal ar dan yüksel en kı vılcı mlara karşı her za man t eti kteydi. Yangı n önl e me il e il gili yönet meli kl er her zama n i nsani ve ekono mi k et kenl er di kkate alı narak hazırlanı yor du.
Londra‟da yangı n riski ni azalt mak i çi n yür üt ül en çabal ar, yanı cı yapı mal zemel eri ni n kull anı mını kontrol altına al mak üzeri ne yoğunl aş mıştı ve bu dur u m t aşradaki şehirler i çi n de geçerliydi. 1650‟ den 1850‟ ye kadar, Güney İ ngiltere‟ ni n dört böl gesi ndeki büyük yangı nl ar başl angı ç aşa ması nda söndür ül müşt ü. Bu döne mi n il k ot uz yılı nda 36 büyük yangı n, son ot uz yılında i se sadece bir büyük yangı n yaşan mıştı. Bu azal manı n ana sebebi, bi nal arı n yeni den kur ul ması sırası nda pek çok öne mli i yileştir meni n yapıl mış ol ması nı n yanı nda, yangı n söndür me eki pma nl arı nda ve yönt e mleri nde sağl anan geliş me ol muşt u. Ell e po mpal anabil en yangı n söndür me
Holl anda‟ dan suyu yangını n mer kezi ne püskürt ebilen bükül ebilir hort umlar gel mişti. Az mi kt arda suyu, küçük bir mesafeye püskürt ebil en ell e t aşı nabilir “fıski yel er” o döne mde yaygı n bir kullanı ma sahi pti [7].
Büyük bir ticaret şehri ol an Winchest er‟da 1656 yılı nda yeni bir çatı si st e mi ne i hti yaç duyul du. Kerest eleri n ve sazdan sapl arı n t uğl a il e deği ştiril mesi, her yeni yapıl an bi nadaki t ut uşabilirli ği azalttı ve saz saplı çatılardan di ğer çatılara yangı nı n yayıl ması nı dur dur du.
Ne w Engl and‟t a, 1630‟da Massachutt es Kol onisi ni n i darecisi, Bost on‟da bundan böyl e “ahşap bacal arı n kur ul ma ması ve çatıların sa man ve sazdan örtül me mesi ” e mri ni ver di, ancak bu kurallar uygul ana madı. İ zl eyen yıllarda maydana gel en yangı nl ar daha fazl a kı sıtla mal ar getirdi. 1653‟ deki yangı ndan sonra, Bost on‟ daki evsahi pl eri ne evl eri nde yangı n mer di veni bulundur ul ması zor unl u kı lı nmıştı ve şehri n yöneti mi, yan makt a ol an bi nal arı yı kabilme k i çi n “güçl ü de mir değnekl er” ıs marl a mıştı. 1676 yılı ndaki yangı n, evl eri n büyükl üğünde sı nırla mal ara gi dil mesi ne sebep ol du ve üç yıl sonra daha büyük bir fel aket, Bost on Genel Mahke mesi ni t uğl a ve kire mit en ol uşan yeni bir yapıl anma i st e meye itti, ancak mali yeti yüzünden bu pr oj e kısa bir süre içi nde rafa kal dırıl dı.
Büyük Londra Yangı nı, 1 Eyl ül 1666‟ da Pazar sabahı başl adı ve yaklaşı k ol arak 1. 600. 000 m2 al anı n ve 13. 000 evi n yı kıl ması na neden ol du. Daha önce yapıl an yangı nı yavaşl at ma yönündeki yapıl anmanı n aksi ne, i zl eyen yıllarda ortaya çı kmı ş ol an Yeni den Yapıl anma Harekatı i ki öne mli özelli ğe sahi pti, daha det aylı bazı gereksi ni mler ve bir ses uyarı sist e mi ni n uygul an ması. Yeni t uğl a fabri kal arı, yeni yasal ara uygun bir şekil de, yeni den yapıl anmanı n i hti yacı nı gi derebil mek i çi n Londra‟nı n et ekl eri nde kur ul du. Yer döşe mel eri içi n kerest e mal ze mesi nin deva mlı kull anı mı yeri ni yaygı n hal e gel en al çı t avanl ara bırakmıştı. Bu kanunda ve ondan sonraki kanunl arda en büyük uyarı, t uğl a duvarları n kalı nlı ğı na ve bacal arla yer döşe mesi ni dest ekl eyen ahşap mal ze me arası ndaki böl mel ere yöneltilmi şti. İl ki yangı nı n yayıl ması nı önler ken, i ki ncisi yangı n çı kma riski ni azalt makt aydı [6]. Ne w Yor k‟t a, il k yangı nı önl e me yönet meli kl eri 1625 yılı nda kabul edil di; bu basit gereklili kl er, yangı nl arı n başl angı çt a önl enmesi ne yöneli k daha det aylı sı nırla mal arl a
dest ekl enmişti. 18. yy.‟in başl arı nda Ne w Yor k‟lul arı n, şehri n yakl aşı k ol arak 800 m çevresi nde r o m da mıt mal arı ya da kireç el de edebil mek i çi n i stiri dye kabukl arı yak mal arı yasaktı. Daha sonra evi n dı şı ndaki kuru ot yı ğı nl arı yasakl andı ve zifti n, katranı n ve t erebeti ni n depol anması yönünde yasal ar uygul andı. Şehirdeki yapıl anma ve yayıl ma aşa malı ol arak sür dü. Bu t ür bir hareketl enme i çi n, yangı na karşı daha geni ş önl e mler alı nması na i hti yaç var dı ve kısa sürede Ne w Yor k‟ta yapıl an düzenl e mel er ahşap yapılan mayı yasakl a mıştı.
1730‟ un il kbaharı nda Phil adel phi a‟daki yangı n bir çok dükkanı n ve birkaç evi n yan ması na sebep ol du. Bu yangı ndan sonra, şehrin yöneti cileri yeni yangı n söndür me eki pmanı satı n al dılar ve yeni kanunl ar çı kardılar. Yeni çı kan kanunl ardan biri ne gör e s okakt a si gara i çilmesi yasakl andı. Ayrı ca yurtt aşl ar t arafı ndan, ar al arı nda Benj a mi n Frankli n‟i n de bul unduğu, kendi eki pmanı ol an ve sayıları 30 ile sı nırlı bir gr up gönüll ü itfayeci den ol uşan The Uni on Yangı n şirketi kur ul du. Bu or gani zasyon, daha sonra A. B. D‟ de kurul an il k si gort a şirketi ni n il k adı mı ol du.
1770‟l erde Londra‟nı n kenar mahallesi nde Parle ment o‟ nun bir üyesi olan Davi d Hartley‟i n bul duğu yeni bir yönt e mi n dene mesi yapıl dı. Bi nanı n alt katında yangı n t üm şi ddeti il e deva m eder ken, bul uşu yapan Hartley ve ar kadaşl arı üst katta güvenli bir şekil de bekli yor du. Hartley‟i n i si m hakkı nı al dı ğı yangı n kor uma yönt emi ne göre bi nanı n ahşap döşe me sist e mi alttan, üstten ya da her t araftan i nce de mir levhal ar il e kapl anı yor du. Levhal ar ile ahşap ar ası ndaki boşlukl ar ku m ya da yan maz granüll er ile dol dur ul uyor du.
1778 yılı nda genç Lor d Mahon‟ un sunduğu yangı ndan kor un ma yönt emi nde, ça m katranı n, t ebeşir t ozunun ve ku mun birli kt e kaynatıl ması ndan ol uşt urul an şer bet il e kapl anmış al çı nı n yangı na karşı direnci nden yararlanılı yordu. 1792‟de Henr y Holl and önderli ği nde, Londra‟nı n en t anın mış mi marl arı nı n ol uşt ur duğu or gani zasyon, bi nada yangı n yayılı mını önl eyebilecek t edbirleri n araştırıl ması nı başl attı. Yaptı kl arı denemel er de, bir bi nada bir ya da i ki saatli k yangı ndan sonra, ahşabı n kö mürl eş mesi ve al çı nı n zarar gör mesi ne rağ men Hartley‟i n ve Ma hon‟ un yönt e mi ni n başarılı ol duğu gör ül müşt ü.
Bi na t eknol ojisi ni n hı zl a gelişti ği döne m boyunca Ne w Yor k, Chi cago ve Bost on‟ da geni ş al anı et kileyen ve çok fazl a zarar veren büyük yangı nl ar yaşanmadı. Ancak 1872 yılı ndan sonra bi nal arı yangı na karşı kor uma da bir çok deği şi k dene me ol du. 1835 ve 1845„t eki Ne w Yor k yangı nl arı şehri n ticari mer kezi ne büyük oranda zarar ver di. Bu yangı nl ar, i nsanl arı n bi nal arı nı yangına karşı kor umada daha bili nçli davran ması na sebep ol du. 1835 yılı nda geni ş bir bl oğun yan ması dan önce, itfai yeni n art an yangı nlara karşı yet erli ol abileceği düşünül üyor du. Yangı nl ardan sonra itfai yeni n yet erli ol madı ğı anl aşılı nca, şehir i ki ye ayrılarak bir yangı n hattı ol uşt urul du. Böl gel erden biri nde bi nal arı n yangı na dirençli ol ması zor unl u kılı nırken, di ğer böl gedeki bi nal ar yangı na karşı alı nan önl e ml er de ser best bırakıl dı. Bu hat 1866‟ da, 86. ve 87. caddede i ken, 1877‟ de 155. caddeye kadar ul aştı. Gökdel enl eri n il k gelişti ği döne m süresi nce kanunl ar t arafı ndan şehri n mer kezi ndeki ve di ğer kı sı mları ndaki büyük bi nal ar i çi n yan maz yapılara i hti yaç duyul ması sağl anmıştı. Yangı na karşı önl e mini al ma mı ş yapıl arı n il k önce genişli kl erinde, sonra yüksekli kl eri nde, en son ise fonksi yonl arı nda sı nırlandır mal ar ol du [7].
19. yy.‟ı n sonl arı na doğru yaşanan geliş mel erle, st andart modell eri n yeri ne özgün de mir çerçeve modell eri de kull anıl maya başl andı. 1860 yılı nda Tr ent on Iron Wor ks ve Phoeni x Ir on fir ması pi yasaya döv me „I‟ demi r pr ofil sür dül er. 1862 yılı nda Phoeni x fir ması „ Phoenix kol on‟l arı adı il e dı şarı ya doğr u başlı kl arı ol an dört veya altı parçadan ol uşan yuvarlak kol onl arı satışa sundu. Bu pr ofilleri n başlı kları t a m bir daire ol acak şekil de bi rleştiril mişl erdi. Phoenix kol onl arı nı n avant ajları çı kı ntı ol uşt uran başlı kl arı sayesi nde kirişler ile kol aylı kl a birleştirilebil mel eri ve kol on içleri nde ol ası hat al arı n rahatlı kl a gör ül ebil mesi ydi.
3. 3 1871 Büyük Chi cago Yangı nı –20. Yüzyıl Başı
3. 3. 1 1871 Büyük Chı cago Yangı nı
1871‟ de Chi cago şehri A. B. D‟ deki ti careti n en büyük mer kezi konumundaydı. 1850‟ de nüf usu 29. 963 i ken 1870‟ de 298. 977‟ ye ul aş mıştı. Büyük yangı ndan önce bi nal arı n yakl aşı k ol arak üçt e i kisi ahşaptı: Özelli kl e evl er, ahırlar, depol ar ve de mir yol u t esisleri. Mer kezdeki daha büyük ti cari bi nal ar ise ahşap döşe meli ve t uğl a duvarlı i diler. Bu bi nal arı n çatıları, ahşap ya da dök me de mir kol onl ar il e ve yer yer dök me de mir kirişlerle dest ekl enmişti. Taşı n kullanıl dı ğı çoğu bi nada i se iç t aşı yı cı
siste mler t a ma men ahşapt andı. Yangı nı n yayıl ma riski ni n yüksek ol masını n sebebi, bi nal arı n fi zi ksel dur umunun yanı sıra şehirdeki sürekli esen r üzgar ve güvenli k önl e mleri ni n ol ma ması ydı [8].
1871 yazı Chi cago şehri içi n ol dukça kurak geç mişti. Büyük Chi cago Yangı nı, 1871 yılı nı n 8 Eki m günü sabahı saat dokuzda, De Koven Caddesi nde küçük bir ahırda başl a mıştı. Bir önceki gün pek çok yangı nı söndür ür ken yor ul muş ol an itfayeciler, ol ay yeri ne ul aştı kl arı nda yangı n kont ol den çı kmı ştı. Al evl er kı sa bir süre i çi nde doğu ve kuzey yönde yayıl dı. Ahşap evl er, ticari ve endüstri bi nal arı ve büyük konakl ar t a ma men al evl er i çi nde kal dı. İ ki gün sonra yağ mur un başl a masıyl a yangı n söndü. 48 saat süren fel aket 300 ki şi ni n öl ümüne, 100. 000 ki şi ni n evsi z kal ması na ve 200 mil yon dol arlı k zarara yol açtı [9].
3. 3. 2 Chi cago Yangı nı Sonrası Geliş mel er
9 Kası m 1872‟ de Su mmer ve Ki ngst one Caddel eri ni n kesişti ği yer de bir bi nada daha sonra Büyük Bost on Yangı nı ol arak t ari he geçen ve bir gün süren yangı n başl adı. Yangı nı n, Chi cago‟ daki onüç ay önce ol an yangın kadar büyük zarar verme mesi ni n sebebi, r üzgarı n ni spet en daha az şi ddetli ol ması ve Bost on hal kı nı n Chi cago hal kı na nazaran daha soğukkanlılı kl a hareket et mesi ydi. Yangı n, onüç ki şi nin hayatı nı kaybet mesi ne, yakl aşı k 243. 000 m2 al anı n zarar gör mesi ne , 776 bi nada hasara neden ol ması na ve 75 mil yon dol arlı k zarara yol açtı. Her i ki büyük yangı n sonrası yapıl an gözl e mlerde, t uğl anı n yangı n karşısı nda ol dukça dayanı klı bir mal ze me ol duğu, oysa dök me de miri n o kadar dayanı klı ol madı ğı sonucuna varıl dı [10].
Chi cago Yangı nı nı n en acı dersl eri nden biri yapı mal ze mesi ol arak kull anıl an de miri n düşünül düğü kadar yangı n direnci ne sahi p ol madı ğı nı n görül mesi ydi. Dök me de mir el e manl arı yüksek ı sı karşısı nda t ama men eri yi p sı vı hali ni al mışl ardı. Eri miş de mir, al evl eri n nor mal de ul aşa mayacağı yerlere yangı nı akt ar mıştır.
Dök me de miri n t erci h edil mesi ni n sebebi, gel eneksel yapı mal ze mel erinden daha üst ün özelli kl ere sahi p ol ması ydı. Bu üst ünl ükl er yangı na dayanı m, nari n boyut ve hafif gör ünt üye sahi p ol ması, hı zlı yapı ma i mkan ver mesi i di. Özelli kl e son i ki et ken tartış ması z bir üst ünl ük yarat makt aydı. Dök me de miri n t aşa göre bası nca karşı
yüksek dayanı mı, cephe pencerel eri n arası ndaki geni şli ği azaltabildi ği gi bi, pencerel eri n boyutl arı nı n büyü mesi ne de izi n verme kt eydi.
Dök me de miri n üst ünl üğü ol arak gör ünen yangına karşı dayanı mı, t artışma ya açı k bir konuydu. Dök me demi r bi nal ar, il k yapıl dı ğı döne mden beri yangı nl ardan zarar gör müşt ü. Buna kesi nli kle t ek bir şey sebep değil di. Bir di ğer sebep de bi nal arı n uygunsuz i nşa edil mesi ydi. Met ali n kırıl gan yapı sı ndan dol ayı onu uygun det ayl andır mak gereki yor du. Aşırı derecede şıkı ştırılan başlı kl arda ve panell erde sıradan bir ı sı deği şi kliği nde çatla mal ar ya da rötreden sonra böl gesel kırıl mal ar ol abili yor du.
1871‟ deki Büyük Chi cago Yangı nı, dök me de mirin büyük oranda pr obl e mleri ni n il k belirtisi ol muşt u. Bazıları t arafı ndan dök me de mir kol onl arı nı n t aş ve t uğl aya nazaran yangı na karşı daha dayanı klı ol duğu söyl enmesi ne rağ men, o döne mde bu gör üş kabul gör me mi şti. Ana düşünceye göre, dök me de mir 30 m‟ den geni ş ol mayan caddel erde, binal arı n cephel eri i çi n en t ehli keli çözü m ol arak kabul edil mişti. Pek çok ör nekt e bu dı ş cephel eri n, caddeni n karşı t arafı nda bul unan ve yan makt a ol an bi nal ardan yayıl an ı sı nı n et kisi yl e, bi nal arı n i çi ndeki yanı cı mal ze mel eri n t ut uş masından çok önce geni şledi kl eri, eğil di kl eri ve caddeye düşt ükl eri görül müşt ü[8].
Chi cago yangı nı nda geleneksel bi nal ar, dök me de mir cepheli ve kol onlu bi nal ara göre daha az ayakt a kalmı şl ardı. Ahşap bi nal arın çök mesi şaşırtıcı değil di, ancak şehri n mer kezi ndeki bi naları n çök mesi o za mana kadar ki “yan maz” t anı mını n kökt en deği ş mesi ne sebep ol du. Taş ya da dök me demi r duvarl ara sahi p ol an ti caret