YÜKSEK TABAKA-SARAY

Saray, merkezi kentte yer almaktaydı ve ekonominin ve siyasi yönetimin merkezi durumundaydı.180 Sarayda yönetici ve ailesi ile birlikte bunlara hizmet edenler ve resmi iĢlere yürütenlerden oluĢan bir memur grubu yaĢamaktaydı. Saray, ikametgâh rolünün yanısıra, resmi iĢlerin yürütüldüğü bir kurum olarak da görev yapmaktaydı. Ayrıca yine saray halkının yiyeceği, içeceği ve giyeceği gibi temel ihtiyaçlarına yönelik üretim-haneleri de bu yapıda bulunmaktaydı.

Bu döneme tarihlenen saraylar, Acemhöyük ve Kaneš‘te, burada yapılan kazılar ile birlikte gün yüzüne çıkarılmıĢtır.

Acemhöyük alanında iki saray bulunmuĢtur. Biri Sarıkaya alanında yer alırken, diğeri höyüğün kuzey tarafında alan Hatıplar sarayıdır. Sarıkaya sarayı iki katlı ve sadece alt katında 50 odası vardır ve sarayın iĢgal ettiği alan toplamda 3600 metrekaredir. Sarayların yakınında ise iki hizmet binası bulunmuĢtur. Bunlar resmi iĢlerde kullanılmadığı düĢünülmektedir çünkü bu binaların içerisinde 12 ye yakın fırın ortaya çıkartılmıĢtır ve sarayın mutfağı olarak hizmet verdiği sanılmaktadır. 181

Kaneš‘teki saraylar da Acemhöyük‘tekiler gibi iki katlıdır fakat bunların etrafında Acemhöyükt‘te görülmeyen sur da vardır.182

Kaneš sarayları büyük hollerden ve birçok küçük odadan oluĢmaktadır. Buradaki sarayların dikkat çeken bir baĢka noktası ise güneyde bir giriĢin direk olarak sarayın büyük avlusuna girmesidir. Bu durum bu sarayın önemli bir ticari merkezde yer aldığını

180 _{Kültepe ve Acemhöyük‘teki saray mimarisi Kuzey Suriye-Mezopotamya bölgesindeki saray}

yapılarına benzemektedir. Özgüç 1998, 471-472‘de Anadolu‘daki yüksek mevkilerde bulunan memurların Kuzey Suriye-Mezopotamya‘daki sanat ve mimari tarzlardan etkilendiklerini ve bunları saray gibi büyük yapılara yansıtıklarını belirtmektedir.

181

Öztan 2004, 15.

göstermektedir çünkü saraya getirilen mallar ilk olarak avluya indirildiği ve burada kontrol edilip, sonradan depolara taĢındığı düĢünülmektedir.183

Kaneš‘te bulunan sarayın üst katı harem dairesi ve birinci katta ise depoların da bulunduğu mekânlar yer almaktadır.184

Rubaum yani kral, sarayın ve yönetim sisteminin en baĢında yer alan

kiĢiydi ve belgelerden de anlaĢıldığı gibi, çoğu kez ona bir rubatum, yani kraliçe de eĢlik etmekteydi. Kraliçeler, eĢlerinin ölümüyle birlikte ve taht adayının yaĢının küçük olduğu durumlarda, yönetimi kendi baĢlarına sürdürebilirler yani naibelik yapabilirlerdi.

Kraliçelerin bu güçlü konumunu mesela ATHE 62‘deki komĢu bölgelere kaçakcılıkla ilgili uyarılar içeren mektuplar gönderen Luhusaddia kraliçesinin eyleminden de anlaĢılmaktadır. Buradaki kraliçe dul olup yönetimin baĢında bulunmaktadır ya da kralın yanında eĢit Ģartlara yakın söz sahibidir. Yine Luhusaddia kraliçesinin geçtiği bir baĢka belge ise (CCT 4, 19c=CMK 103) = OAA1 89‘dir, burada Ģu bilgiler verilmiĢtir: ―Aššur- taklāku ve UĢur-ša-Aššur, Aššur-nādā‘ya Ģöyle söylemektedirler: ―…bizim mührümüz altında iki mina gümüĢü Dāya ve Tāb-Ģill-Aššur sana getirmektedir. Gönderdiğin 25 kutānu kumaĢı ile ilgili olarak, onları Luhusaddia‘da alıkonuldular. Biz saraya çıktık ve kraliçe Ģunu söyledi: ‗kumaĢlara ve kalaya el koyan kiĢi buraya gelecek. Kutānu kumaĢları müsait ise, onları o zaman alabileceksiniz. Eğer onlara zarar geldiyse, o zaman gümüĢ alacaksınız‖.

Kt. 88/k 290‘dır185 belgesinde ise bir kent-beyliği olan Kuburnat‘ın kraliçesinden bahsedilmektedir. Mektuptaki cümleler Ģöyledir: ―…sekiz 1/3 mina gümüĢü Kuburnat‘a getirdiler. ½ mina gümüĢü kraliçeye verdin, dört mina gümüĢü memleketin beyine tarttın..‖. Bu mektuptada da kraliçenin güçlü bir konumda olduğu ve yabancı tüccarların bunların isteğini yerine getirmek zorunda oldukları anlaĢılmaktadır. 183 Özgüç 1998, 467. 184 Özgüç 2005, 103. 185 _{Kuzuoğlu 2007, 799.}

(ICK 1, 13)=CMK 102 tabletinde ise ―….kraliçenin çobanı olan Happuala…‖ ifadesi, kraliçenin yönetim baĢında olduğunu akla getirebilmektedir. Bir baĢka açıklama ise kraliçenin kendine ait hizmetkârlarının yani bir ev- kuruluĢunun186

olduğudur.

(OIP 27, 5) AliĢar no. d 2200a187: ―Ennam-Aššur‘dan Nabi-Enlil‘e…..., kraliçe ve rabi simmiltime git ve sor. Eğer onlar onları bırakmak isterlerse, onları bana gönder. Eğer onlar onları bırakmak istemezlerse, o adamları kurtar (serbest kalmalarını sağla). Saray kefalet parası için senden ne isterse, bana yaz ve bildir böylelikle ben sana gönderebileyim. Ve Gagali‘nin yakaladığı o adamları. O adamlar için saray senden fazladan ne kadar ücret isteyeceğini, mektubunda bana bildir……‖.

Bu metin, kraliçenin rabi simmiltim ile birlikte idarenin baĢında bulunmuĢ olduğu Ģekilde anlaĢılabilir.

Kraldan sonra, kraliçe kadar önemli olan bir baĢka kiĢi ise rabi

simmiltimdir. Direk çevirisi Merdiven Büyüğü olan bu terim, veliaht prens

anlamına gelmektedir. Bu kelime ile babadan oğula geçen bir saltanat sistemi bulunduğu anlaĢılmaktadır.188

Rabi simmiltimin de emrinde bir memurlar topluluğunun bulunduğu Kt. g/t 36189

tabletinde görülmektedir. Burada rabi

simmiltim‘in hizmetinde bulunanların bir listesi verilmektedir: ―Kurari, Ġnar, diğer

Ġnar, Harša, Šahišnuman, Kibanu, Hanuwa, Hapuaššū: bu sekiz adam Depolar Amiri Halkiaššū‘nun arkasındadırlar. Mamaruwatia, Parwa kenti/kasabasında köpeklerden190

sorumlu kiĢi. Ruwatia, Zabala kenti/kasabasında köpeklerden sorumlu kiĢi. Peruwa Waršamna kenti/kasabasının köpeklerden sorumlu kiĢi. Hapuaššu, Kuluna kenti/kasabasının marangozu. Kulanala denetleyici/amir191

ve bununla birlikte üç Ģahıs: Tumišna kenti/kasabasından Malwala ve Hutia. Kazana kenti/kasabasından Naruwa ve onun annesi. Hasušara kenti/kasabasından altı kiĢi.

186 _{Ġng.: ―household‖: Bkz. bölüm 2.3. M.Ö. II. bin yıl (ilk çeyreğinde) Anadolu ekonomisi.} 187 _{Gelb 1935, 24.}

188

Ancak belgelerin satır aralıklarından ve daha sonraki Hitit belgelerinden de anlaĢıldığı kadarıyla bazen taht kavgaları yaĢanabilmekteydi ve tahta bir gasp kralı çıkmaktaydı.

189

Bilgiç 1964, 148-149; Dercksen 2004, 139 (dipn. 5).

190

Bilgiç 1964, 149‘da GAL batim’i kumandanlar baĢı gibi yani bir nevi polis anlamında çevirmiĢtir.

Mašika kenti/kasabasından 12 kiĢi. Kaneš‘te iki demirci. Toplamda 40 kiĢi. Bunların hepsi Merdiven Büyüğü Durubani‘nin elemanlarıdır‖.

Özellikle Ib tabakasına tarihlenen bir takım kontraktlarda rabi simmiltimin isminin kralınki ile birlikte geçmesi, onun önemini göstermektedir. Bunlardan bazıları Ģunlardır:

(KTP 43=EL 1, 189)=FAOS 18: ―Köle Zibezibe ve onun kızı Tepekunian, Tarhuan, Peruwa‘nın karısı Labadanika ve bunun oğulları Peruwahšu ve Šarpa tarafından satıldılar. Šaptamanika onları ½ mina yedi ½ šekel gümüĢe satın aldı. Eğer herhangi biri Šaptamanika‘ya Zibizibi ve onun kızı için dava açacak olursa, o kiĢi beĢ mina gümüĢ ödeyecektir yoksa o kiĢi öldürülecektir. Kral Warpa‘nın ve Merdiven Büyüğü Halkiašu‘nun huzurunda. Ġnar‘ın oğlu Peruwa‘nın huzurunda. Napari‘nin oğlu Peruwa‘nın huzurunda‖.

(TC I, 122)=EL 1, 3: ―…. Kral Waršuma (ve) Merdiven Büyüğü Halkiaššu‘nun gözetimi altında. Ġnar‘ın huzurunda, Šuhupia‘nın huzurunda, Peruwa‘nın huzurunda‖.

Kt. 89/k 370192: ―…Onlar (Kaneš) Kent Muhafızı‘nın arhālum‘unu tutacaklardır. Kral Zuzu (ve) Merdiven Büyüğü Ġštar-ibra‘nın gözetimi altında‖.

Kt. r/k 15193: Ib tabakasına tarihlenelen bu metinde Ģu bilgiler yer almaktadır: ―………… Kral Waršuma ve Merdiven Büyüğü Halkiaššu‘nun gözetimi altında. Peruwa‘nın huzurunda, Ġnar‘ın huzurunda, Šuhurpia‘nın huzurunda, Šupiuman‘ın huzurunda‖.

Görüldüğü gibi yerliler arasında yapılan bu sözleĢmeler kral ve veliahtın huzurunda yapılmıĢtır. Rabi simmiltimin ismininde bu tür sözleĢmelerde geçmesi son derece önemli olmalıydı. Çünkü kral ölünce, yeni kralın adının bu kontraktlarda bulunması, sözleĢmeyi yapan taraflar için bir güven usuru olmalıydı. Veliahtın daha önceki dönemde yapılan iĢler ve sözleĢmeler hakkında bilgisinin olması da, herkes için faydalı olmalıydı.

192

Dercksen 2004, 170 ayrıca bkz. Donbaz 1993, 140-141, Veenhof 1998, 147.

Belirtildiği gibi saraydaki görevlerin yürüyebilmesi için bir bürokrasi vardı. Memurlar genelde saray halkından oluĢmaktaydı ve alt-üst sistemi vardı. Hemen hemen her iĢ için bir görevli bulunmaktaydı. Anadolu‘da farklı meslek guruplarının ve görevlerin bulunması, Anadolu kent-devletlerinin organize toplumsal kurumlara sahip olduklarını göstermektedir. Bu durumu tabletlerde geçen unvanlardan anlamaktayız mesela rabi mahīrim (pazarcı baĢı194_{), rabi šaqe}

(sakiler baĢı) rabi kiriātim (bahçeciler baĢı), rabi huršatim (depocular baĢı), rabi

abullātim (sokaklar baĢı), rabi allahhinnim (baĢ kahya), rabi kakke (silahlardan

sorumlu baĢ-kiĢi), rabi targumanné (tercümanlar baĢı), rabi sikkatim195

(yüksek askeri kimliği olan bir kiĢi general olabilir, fakat aynı zamanda ticarette de yer almaktadır) ve rabi bētim (majordomus/ev efendisi) bunlardan bazılarıdır. Burada dikkat çeken bir husus, görevlerden bazıların bir meslek gurubunun formanı ya da onların baĢı iken, diğerlerinin daha yüksek ve tek kiĢiye ait bir meslek olmasıdır. Örneğin rabi huršatim ve rabi targumanné bir mesleğin baĢkanı iken, rabi bētim ve rabi simmiltim tek kiĢiye ait olan yüksek unvanlardı.

AĢağıda verilen belgelerde farklı memuriyet ve ünvanların geçmektedir. Ib katına denk gelen döneme tarihlendiği düĢünülen Kt. 89/k 379196

belgesinde Ģu bilgiler geçmektedir. : ―BaĢ Haberci Wališra‘nın mührü, BaĢ Kahya Kammalia‘nın mührü, Nisāba‘nın rahibi Anunu‘nun mührü….‖. Kt. 89/k 371197_:‖

Šamaš‘ın rahibi Kuzia‘nın mührü, Kubeatal‘ın oğlu Haršula‘nın mührü, Hançer‘in görevinde olan Happuašu‘nun mührü, Depoların Amiri Kunuwan‘ın mührü…‖.

CCT 3, 28b: ―..Saray indirimli bir fiyata 22 (parça) kumaĢ almıĢtır; Atata bir (parça) kumaĢı depolar baĢkanına (rabi huršatim) hediye etmiĢtir..‖.

Kt. 91/k 108: ―..ben beĢ parça iyi kumaĢı depolar baĢkanına (rabi

huršatim) verdim‖. VS 26, 146: ―dahası depolar baĢkanı (rabi huršatim) Fırtına-

tanrısının tapınağında bir kusitum-giysisi teslim aldı…‖.

194

Burada rabi kelimesini baĢı olarak çevirmeyi uygun gördük, fakat bu kelime ―sorumlu kiĢi‖, ―büyüğü‖ ya da ―baĢkan‖ olarak da kullanılabilir.

195

Rabi sikkitim hakkında daha fazla bilgi için bkz. Kryszat 2004, 15-45.

196

Donbaz 1993, 137-138.

Yine yüksek dereceli bir memur olan šinahilumda önemli bir Ģahsiyetti: TC 3, 75198(=CMK 96): Dada Ġnnaya‘ya Ģöyle demektedir: ―..benim burada kalma nedenim, burada….. kalıyorum. Biz krala ve šinahiluma 10‘a yakın kez gittik ve ben Ģöyle dedim: ‗Efendim, gitmeme izin ver‘, fakat o cevap verdi: ‗(Karum Kaneš‘in) elçileri, seni saraya garantör olarak bıraktılar‘…..‖.