Yük Taşımacılığında Modelleme ve Planlama

Yük taşımacılığı; kısaca bir nesnenin bir noktadan alınarak, başka bir noktaya nakli olarak tanımlanabileceği gibi ihtiyaç sahiplerinin talepleri doğrultusunda imal edilen ürünlerin emniyetli, hızlı ve ekonomik bir şekilde istenilen link veya bağlantıya ulaştırılma işlemi olarak da tarif edilebilir. Bu tariften yola çıkarak yük taşımacılığı ele alındığında, ulaştırmanın yanı sıra yükleme, boşaltma, depolama ve diğer tüm hizmetlerin de göz önüne alınması zorunluluğu nedeniyle bunun, geniş kapsamlı ve aynı zamanda karmaşık bir yapıya sahip olduğu hemen göze çarpmaktadır. Ülke ekonomisi açısından büyük önem arz eden yük taşımacılığına bir örnek üzerinden göz atacak olursak; hammadde veya işlenmemiş ürünlerin ilk yerlerinden alınarak, işlem görmeleri için işlenebilecekleri yerlere ve imalâthanelere getirilmeleri, üretim aşamasını müteakiben ise tüketime hazır hâlde dağıtım için merkezlere veya toptancılara iletilerek tüketiciye sunulmalarına kadar ki tüm aşamalar, taşımacılığın adımlarını oluşturmaktadır.

Yolcu ve yük taşımacılığı arasında her ne kadar benzerlikler olsa da, yük taşımacılığının kendine has özelikleri bulunmaktadır. Yükün cinsine göre taşıma araçlarında, yükleme-boşaltma donanımları ve diğer parametrelerde değişiklikler olabilir. Ayrıca yük taşımacılığında; dışsal ekonomik etkilere tepkinin hemen verilmesi ve talebe göre arzın şekillenmesiyle beraber karar verici mercilerin fikirleri de etkindir. Yolcu taşımacılığı modellerine nazaran yük taşımacılığı analizi için bir model geliştirmek çok daha zordur. Talep; sosyal, siyasi ve ekonomik etkenlere, nüfus ve coğrafyaya bağlı olarak da şekillenir. Bu yüzden modellemede ekonomik kabullerle ilgili teoriler de düşünülmelidir (Ay ve Erel, 2007).

Yük taşımacılığı ile ilgili modeller, genellikle yolcu taşıma modelleriyle aynı kökten çıkmışlardır. Bu sebeple yolcu taşıma modellerinde kullanılan dört mertebeli model sistemi bazı farklılıklarla birlikte yük taşıma modellerinde de kullanılagelmiştir.

İlk aşama olan Üretim ve Çekim’de üretim merkezlerinden, tüketim merkezlerine doğru nakledilen ürün miktarı tespit edilir. Bu belirlemede ölçü birimi genelde ton olarak alınabildiği gibi ara evrelerde ise parasal olarak da belirlenebilir. Burada kullanılan modeller ekseriyetle bütünleşik veri tabanına dayalı modellerdir. Trend modellerinde evvelce elde edilmiş olan veriler baz alınarak geleceğe dair ortaya çıkabilecek durumlar tayin edilir. Az veriyle de modelleme yapılabilir, fakat politik etkenlerle ilgili parametreleri fazla içermezler. Bir modelin geliştirilmesi esnasında ortaya çıkan karmaşık durumlarda ise zaman serisi verileri kullanılır. Başka bir tip model olan sistem dinamiklerinde ise, taşımacılık faaliyetinde taşınan ürünün miktarındaki değişimler ile ekonomik ve çevresel etkiler modellenir. Bu modeller, bünyesinde politik etkenlerle ilgili parametreler bulundururken istatistiksel donelerden ise mahrumdurlar. Burada değişkenler istatistiksel tahminlerle değil de evvelce yapılmış olan çalışmaların neticelerinden elde edilirler. Bölgesel seyahat modellerinde ise model her bir bölgeye ait donelerin sınıflandırılmasıyla oluşturulur. Girdi-çıktı modelleri, girdi-çıktı tabloları yardımıyla oluşturulan basit makroekonomik model çeşididir. Ekonomi ile iyi ilişkilidir. Tablolarda sektörlere ait girdi- çıktı ürünlerinin parasal değerleri tanımlanır. Tanımlama devlet tarafından istatistik birimlerince yapılır. Fakat sonrasında parasal değerlerin tona dönüştürülmesi gerekmektedir.

İkinci adım olan Dağıtım’da üretim ve tüketim merkezleri arasında naklolunan ürünlerin paylaşım miktarları belirlenir. Belirlemede kullanılan ölçü birimi ise yine ton’dur. Taşımacılık analizlerinde evvelki modeller incelendiği takdirde, burada da kahir ekseriyetle bütünleşik veri tabanı kullanılmış olduğu görülecektir. Genelde benimsenmiş olan dağıtım yöntemi ise çekim modelidir. Ayrıca burada da girdi-çıktı modelleri kullanılabilir.

Üçüncü aşama, Taşımacılık Türü Tercihi’dir. Burada kullanılan veri tabanına göre üç tip model vardır:

Birincisi, bütünleşik taşıma türü seçimi modelleri olup umumiyetle çok terimli logit modellerdir. Ekonomik kuramlara dayalıdırlar. Taşımacılık türlerinin bölgelere nasıl dağıldığını tespit etmeye çalışırlar. Kısıtlı varsayımlarla azami fayda sağlanması amaçlanır. Logit modelde farklı taşımacılık türleri için çapraz esneklik eşittir.

İkinci tip, ayrışık taşımacılık türü seçimi modelleridir. Bu modellerde bölgesel değil de her bir taşıma için birbirinden ayrı olarak modelleme yapılır. Modelleme de iki çeşit yöntem

kullanılarak veri tabanı oluşturulur. Birinci yöntemde, yapılmış tercihlerde mevcut veri tabanları kullanılarak yük taşımacılığında karar değişkenlerinin önemleri belirlenir. İkinci yöntemde ise, açıklanmış tercihlerde ise şümullü bir ölçek oluşturularak nakliye sahipleriyle anketler yapılır ve bu anketlerde nakliye sahiplerine her bir karar değişkeni için ilave ne kadar ödeme yapabileceği sorulur.

Üçüncü model tipi çok türlü ağ modelleridir. Bu modellerde senkronik olarak güzergâh ve taşıma türü seçimi yapılır. En uygun taşımacılık türü ve güzergâh tertibini belirlemek için asgari maliyet algoritması kullanılır. Burada aracısız çok türlü taşımacılık modellenir. Her bir güzergâha ait maliyette, taşıma türlerine göre maliyetler ve süre bileşenleri bulunmaktadır. Güzergâhların maliyetleri, taşıma türleri arasındaki aktarma ile ilgilidir.

Dördüncü merhale olan Ağa Atama aşamasında; taşımacılık ağı üzerinde kullanılacak olan güzergâhlar belirlenir. Ağa atamada ekseriya yük ve yolcu taşımacılığı bir arada düşünülmektedir. Ağa atamada iki çeşit yaklaşım bulunmaktadır. Birincisi, yalnız evvelce belirlenmiş olan taşımacılık türünün atanması olup ikincisi ise, taşımacılık türünün belirlenmesi ve atama işlemlerinin eşzamanlı olarak yapılmasıdır.