Bu başlık altında, araştırmanın modeli, örnekleme stratejisi, veri toplama araçları, veri toplama süreci ve verilerin analizi yer almaktadır.
4.1.1. Araştırmanın Modeli
Bu araştırma, sağlık sektörü çalışanlarının mesleki tükenmişlik düzeyleri ile iş tatmini arasındaki ilişkinin incelenmesi amacıyla yapılan bir çalışmadır. Araştırmanın bağımlı değişkenleri; sağlık personellerinde tükenmişlik düzeylerinin alt boyutları olan duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarıda düşme hissidir. Bağımsız değişkenleri ise sağlık çalışanlarının içsel ve dışsal tatmin düzeyleridir.
Bağımsız Değişkenler Bağımlı Değişkenler
Şekil 2.9: Araştırmanın Modeli
İçsel tatmin Dışsal tatmin
Duygusal tükenme Duyarsızlaşma
95
4.1.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi
Araştırmanın evrenini Niğde ilindeki Dr. Doğan Baran Kadın ve Çocuk Hastalıkları Hastanesi, Devlet Hastanesi ve Ağız Diş Sağlığı Merkezi sağlık personeli oluşturmaktadır. Bu kurumlarda çalışan 672 sağlık personeline anket dağıtılmış olup 301 anket geri dönmüştür. 1 anket eksik doldurmadan dolayı geçersiz sayılmıştır. Araştırmaya 300 anket katılmış olup araştırmada anket geri dönüş oranı %45’tir.
4.1.3. Veri Toplama Araçları
Araştırma sürecinde veri toplama aracı olarak, geçerliliği ve güvenirliği daha önceki araştırmalarda kanıtlanmış ölçeklerden yararlanılarak oluşturan bir anket formu kullanılmıştır.
Araştırmada kullanılan anket formu üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde demografik bilgilerle ilgili soruların olduğu kişisel bilgi formu (Ek1), ikinci bölümde iş tatminini ölçmek amacıyla Minnesota İş Tatmini Ölçeği (Ek2) ve üçüncü bölümde de çalışanların tükenmişlik düzeylerini belirlemek amacıyla Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ) (Ek3) kullanılmıştır.
Anketteki ölçeklerin oluşturulması için kapsamlı bir alanyazın araştırması yapılmış ve alanyazın taramasında kaynakların güncel olmasına ve uluslararası alanda genel kabul görmüş olmasına dikkat edilmiştir. Ölçekler, değişkenlerin teori ve uygulamadaki tanımlarına uygun ifadeler içeren, geçerlilik ve güvenilirlikleri daha önceki çalışmalarda kanıtlanmış sorulardan oluşturulmuştur.
4.1.3.1. Kişisel Bilgi Formu
Araştırma grubunun özelliklerini saptamak üzere araştırmacı tarafından geliştirilen, kişisel bilgi formu kullanılmıştır. Bu formda cinsiyet, yaş, medeni durum, çocuk durumu, çocuk sayısı, eğitim durumu, meslek, meslekteki toplam yıl, mesleği isteyerek seçme, gelir düzeyi ve çalışma şekli ile ilgili sorular yer almaktadır.
96
4.1.3.2. Maslach Tükenmişlik Ölçeği
Araştırmada tükenmişliği belirlemek için Maslach ve Jackson (1981: 102- 103) tarafından geliştirilen Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ) kullanılmıştır. 5’li Likert tipi şeklinde toplam 22 maddeden oluşan ölçek tükenmişliği;
• Duygusal Tükenmişlik • Duyarsızlaşma
• Kişisel Başarı Duygusunda azalma
olmak üzere 3 alt boyutta değerlendirilmektedir.
Duygusal tükenme, kişinin mesleği tarafından tüketilmiş ve aşırı yüklenilmiş olmayı ifade etmektedir. Bu alt ölçekte, yorgunluk, bıkkınlık, duygusal enerjinin azalması ile ilgili 9 madde yer almaktadır. Bunlar; 1., 2., 3., 6., 8., 13., 14., 16., ve 20. maddelerdir.
Duyarsızlaşma, bireyin bakım ve hizmet verdiklerine karşı duygudan yoksun bir biçimde, bireylerin kendine özgü birer varlık olduklarını dikkate olmaksızın davranmalarını tanımlar. 5 maddeden oluşan duyarsızlaşma alt ölçeğinde 5., 10., 11., 15., 22. maddeler yer almaktadır.
Kişisel başarı düzeyinde azalma, insanlarla çalışan bir kimsede yeterlik ve başarıyla üstesinden gelme duygularını tanımlar. Bu alt ölçekte ve 8 maddeden oluşmakta ve 4., 7., 9., 12., 17., 18., 19., 21. maddeleri içermektedir (Maslach ve Jackson, 1981: 102-103).
Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ), Ergin (1992: 146-154) tarafından Türkçe’ye çevrilmiş ve ölçeğin 235 kişilik bir grupla yapılan ön uygulamasından sonra elde edilen verilerin analizi sonucunda ölçekte bazı değişiklikler yapılmıştır. Ölçeğin özgün formunda hiçbir zaman, yılda birkaç kere, ayda birkaç kere, haftada bir, haftada birkaç kere, her gün şeklinde 7 basamaklı olan cevap seçeneklerinin, hiçbir zaman, çok nadir, bazen, çoğu zaman, her zaman şeklinde 5’li Likert tipi olarak derecelenmesine karar verilmiştir.
97 Ölçeğin güvenilirlik ve geçerlik çalışmaları Ergin (1992: 152) ve Çam (1992: 155- 160), tarafından yapılmıştır. 552 doktor ve hemşireden elde edilen verilerin üç alt boyuta ilişkin Cronbach alfa kat sayıları duygusal tükenme için 0.83, duyarsızlaşma için 0.65, kişisel başarı için 0.72 bulunmuştur. Ölçeğin alt boyutlarına ilişkin tekrar test tekrar güvenirlik kat sayıları ise duygusal tükenme için 0.83, duyarsızlaşma için 0.72, kişisel başarı için 0.67 bulunmuştur. Çam (1992: 155- 160), yapmış olduğu güvenirlik çalışmasında; duygusal tükenme için 0.89, duyarsızlaşma için 0.71, kişisel başarı için 0.72 olarak bulmuştur.
Ülkemizde tükenmişlik çalışmalarının doksanlı yılların başında MTÖ’nin Türkçe uyarlama çalışmalarıyla başladığı, yurt dışındaki sürece benzer şekilde, öncü araştırmaların sağlık çalışanları üzerinde gerçekleştiği görülmektedir. Bu tarihten sonra, tükenmişlik çalışmaları ivme kazanmış ve başta sağlık çalışanları olmak üzere, eğitimciler, banka yöneticileri gibi meslek alanlarında çalışmalar yapılmıştır. İki binli yıllardan sonra ülkemizdeki tükenmişlik çalışmalarında adeta patlama yaşanmış, 2000-2010 yılları arasında, antrenörlerden otomotiv sektörü çalışanlarına, eşlerden, çağrı merkezi çalışanlarına kadar değişik örneklem gruplarında söz konusu sendrom incelenmiştir (Çapri, Gündüz ve Gökçakan, 2009: 136).
4.1.3.3. Minnesota İş Tatmini Ölçeği
Weiss, David, England ve Lofguist tarafından 1967 yılında geliştirilen Minnesota İş Tatmini Ölçeği kısa formu (Minnesota Satisfaction Questionnaire) 20 sorudan oluşan 5’li Likert tipi bir ölçektir. Ölçeğin 20 maddesi; yeteneğin ifadesi, başarı, aktivite, ilerleme, otorite, işletme politika ve uygulamaları, ücret, çalışma arkadaşları, yaratıcılık, bağımsızlık, ahlaki değerler, takdir, sorumluluk, güvenlik, sosyal hizmet, sosyal statü (mevki), yönetim (insan ilişkileri), yönetim (teknik konular), çeşitlilik ve çalışma koşullarını kapsamaktadır (Weiss vd., 1967: 1-2)
Minnesota İş Tatmini Ölçeği, “iş tatmini; bireyin ihtiyaçlarıyla bu ihtiyaçları karşılamayı beklediği iş sistemleri arasındaki uyumdan doğar” varsayımına dayanmaktadır. Ölçek yukarıda verilen 20 madde sonucuna göre de, genel iş tatminini ortaya koymaktadır. Ölçekte yer alan ifadeler tatmine yol açan içsel, dışsal ve genel faktörler boyutlarında da gruplandırılmaktadır (Weiss vd., 1967: 2).
98 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 11, 15, 16 ve 20 numaralı maddeler içsel iş tatminini; 5, 6, 12, 13, 14, 17, 18, 19 numaralı maddeler dışsal iş tatminini, tüm maddelerin toplamı genel iş tatminini ölçmeye yöneliktir (Weiss vd., 1967: 4).
Her bir soru içinde, kişinin işinde duyduğu hoşnutluk derecesini tanımlayan 5 şık vardır. Bu şıklar; hiç memnun değilim (1 puan), memnun değilim (2 puan), kararsızım (3 puan), memnunum (4 puan), çok memnunum (5 puan) şeklindedir. Ölçekten alınabilecek en yüksek puan 100, en düşük puan 20 olup, orta noktaya düşen 60 puan ise nötr tatmini ifade etmektedir. Puanların 20’ye yaklaşması tatmin düzeyinin düştüğünü, 100’e yaklaşması ise yükseldiğini göstermektedir (a.g.e.: 3-4).
Ölçeğin iç tutarlılığına bakıldığında içsel faktörler için Cronbach alfa değeri 0,84- 0,91 arasında değişip ortancası 0,86’dır. Dışsal faktörler için Cronbach alfa değeri 0,77- 0,82 arasında değişip ortancası 0,80’dir. Genel tatmin için Cronbach alfa değeri 0,87- 0,92 arasında değişip ortancası 0,90’dır. Tüm bu değerler 0,001 anlamlılık düzeyindedir (a.g.e. 1967: 23- 24).
Aslı Baycan tarafından Minnesota İş Tatmini Ölçeği 1985 yılında Türkçe’ye çevrilip, geçerlilik ve güvenirlilik çalışmaları yapılmıştır ve Cronbach alfa değeri 0,77 olarak bulunmuştur (Akpınar ve Taş, 2011: 162; Alanyalı, 2006: 79; Can, Soyer ve Yılmaz, 2010: 116; Demir, 2007: 18; Tanrıverdi, 2008: 69; Yılmaz Ve Karahan, 2009: 204)
4.1.4. Verilerin Analizi
İş tatmini ve tükenmişlik düzeyi hakkında anket yoluyla toplanan veriler, bilgisayar ortamında SPSS 15 paket programı ile analiz edilmiştir.
Veriler değerlendirilmesinde Maslach Tükenmişlik Ölçeği ve Minnesota İş Tatmini Ölçeğinden elde edilen puanların aritmetik ortalaması ve standart sapması hesaplanmıştır. Ayrıca elde edilen veriler t-testi, varyans, korelasyon ve regresyon analizleriyle incelenmiştir.
99