Çimen (2000: 92) Türk Silahlı Kuvvetleri sağlık personelinin tükenmişliğini; iş tatmini, kuruma bağlılık ve işten ayrılma niyetleri ile karşılaştırmıştır. Araştırma sonuçlarına göre genç yaştaki çalışanların, bekar olanların, çocuk sahibi olmayanların ve hemşirelerin ve genel olarak Kara Kuvvetleri mensubu sağlık personelinin daha çok tükenmişlik yaşadıkları bulunmuştur. İş tatmini düzeyinin yaşın yükselmesine paralel olarak yükseldiği, kadınların erkeklere göre işlerinden daha az doyum sağladıkları, hemşirelerin ve pratisyen tabiplerin iş tatmin düzeylerinin diğer mesleklere göre düşük olduğu görülmüştür
90 Basım ve Şeşen (2006: 15- 23) bazı demografik değişkenlerin mesleki tükenmişliğe etkisini belirlemek amacıyla iki üniversite hastanesi ile iki devlet hastanesinin çeşitli kliniklerinde görev yapan 239 hemşirenin üzerinde yaptıkları çalışmada; duygusal tükenme ile duyarsızlaşma alt boyutlarının genel tükenmişlik düzeyi ile güçlü bir ilişkiye sahip olduğunu, eğitim seviyesi yaş ve çalışma süresi değişkenleri yönünden hemşirelerin tükenmişlik düzeylerinin farklılaştığını, buna karşın medeni durum ve çalışılan klinik değişkenlerinin ise bir fark yaratmadığı görülmüştür.
Özyurt (2004) İstanbul hekimlerinin iş tatmini ve tükenmişlik düzeylerini 598 hekim üzerinde Maslach Tükenmişlik Ölçeği ve Minnesota İş Tatmini Ölçeği uygulayarak incelediği çalışmasında; iş tatmini açısından ortalamanın üzerinde bir iş tatminine, tükenmişlik düzeyi açısından da düşük düzeye sahip oldukları saptanmıştır. İş tatminiyle tükenmişlik düzeyi arasında güçlü, negatif ve istatistiksel olarak önemli bir ilişki saptanmış olup bu bulgu beklenen bir sonuç olarak değerlendirilmiştir. Yılda çıkılan tatil sayısı tükenmişlik ve iş tatminine etkisi olan en önemli faktör olduğu ve çalışma süresi ve son kurumda çalışılan süre iş tatminini arttırıcı nedenler olduğu saptanmıştır (Dinç, 2008: 59- 60).
Erol, Sarıçiçek ve Gülseren (2007: 241) de yaptıkları çalışmada 117 asistan hekim yer almış ve çıkan sonuçlara göre erkek hekimlerde duyarsızlaşmanın kadınlara göre daha fazla görüldüğü, medeni durumun ise hiçbir farklılık yaratmadığı tespit edilmiştir. Çalışma saatleri ve nöbet sayısı arttıkça duyarsızlaşmanın da arttığı ancak yaş ve hekimlik süresinin artması ile duygusal tükenme ve duyarsızlaşmanın anlamlı derecede azaldığı görülmüştür. Ayrıca asistan hekimlerde kişisel başarı ile iş tatmininin doğrusal yönde ilişki içerisinde olduğu da gözlenmiştir.
Gözüm (1996) koruyucu sağlık hizmetlerinde görev yapan hemşire ve ebelerde iş tatmini, tükenmişlik ve işe devamsızlığı etkileyen faktörleri Erzurum’da koruyucu sağlık hizmetlerinde görev yapan 32 hemşire ve 54 ebe üzerinde Maslach Tükenmişlik Ölçeği uygulayarak incelemiştir. Bu çalışmada, hemşire ve ebelerin iş tatminleri ile tükenmişlik düzeyleri arasında negatif yönde anlamlı bir ilişki bulunurken, iş tatmini ile işe devamsızlık arasında anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Örgüte bağlılık ve işten ayrılma girişiminin duygusal tükenmişliği, mesleğe
91 bağlılığın ise duyarsızlaşma ve duygusal tükenmişliği etkilediği saptanmıştır. İşin kendisi, yönetim biçimi, yöneticilerle ve çalışma arkadaşları ile ilişkiler ve yükselme olanakları boyutlarından sağlanan doyum ile duygusal tükenmişlik düzeyleri arasında negatif, işin kendisi boyutundan sağlanan doyum ile kişisel başarı düzeyi arasında ise pozitif yönde ilişki olduğu tespit edilmiştir. Duygusal tükenmişlik ile işe devamsızlık arasında zayıf bir pozitif ilişki saptanmıştır.
Sever (1997) hemşirelerin iş stresi ile başa çıkma yollarını, iş tatmini ve tükenmişlik düzeylerini etkileyen etmenleri İstanbul ilinde 5 hastaneden 374 hemşire üzerinde incelediği çalışmasında, işten ayrılmayı düşünen hemşirelerin iş stresi ve tükenmişlik düzeyinin daha fazla, iş tatmin düzeyinin daha az olduğu ve etkili başa çıkmayı daha az kullandıkları, etkisiz başa çıkma yollarını kullanan hemşirelerin iş stresi ve tükenmişlik düzeyinin yüksek, iş tatmininin ise düşük olduğu saptanmıştır (Şanlı, 2006: 43).
Aksu, Acuner ve Tabak (2002: 271- 282)’ın sağlık bakanlığı merkez ve taşra teşkilatı yöneticilerinin iş tatmininin araştırıldığı çalışmasında 205 yöneticiye iş tatmin ölçeği uygulanmıştır. Çalışmada araştırma kapsamındaki sağlık bakanlığı merkez ve taşra teşkilatı yöneticilerinin iş tatmin düzeylerini belirlemek amacıyla toplam iş tatmin düzeyleri ile “iş ve niteliği” “yönetim ve denetim” “ücret” “gelişme ve yükselme olanakları” “çalışma koşulları” “birlikte çalışılan kişiler” “örgütsel ortam” iş tatmin etkenleri ayrı ayrı karşılaştırılarak her bir etkenden iş tatmin düzeyi araştırılmıştır. Ayrıca her bir bağımsız değişkeni ile yöneticilerin görevden ayrılmaya ilişkin düşünceleri belirlenmeye çalışılmıştır. Buna göre araştırma grubunu oluşturan yöneticilerin her bir iş tatmin etmenine toplam iş tatmin düzeyine göre oldukça düşük doyum düzeyi gösterdikleri özelikle yönetim ve denetim ücret çalışma koşulları örgütsel ortam ve gelişme ve yükselme imkanları gibi iş tatmin etmenleri açısından daha fazla memnuniyetsizlik belirtileri saptanmıştır. Bu bulgulara paralel olarak iş tatminleri düşük olan yöneticilerin görevlerinden ayrılma isteğinin daha yüksek olduğu belirlenmiştir.
Ünal, Karlıdağ ve Yoloğlu (2001: 113)’nun Malatya ili merkezinde çalışan 384 hekim arasında yaptıkları araştırmaya göre iş tatmini, yaşam doyumu ve tükenmişlik karşılıklı etkileşim içindedirler. Bireyin iş tatminini arttıracak ve
92 tükenmeyi azaltacak girişimlerde bulunulması, yaşam doyumuna ve mutluluğa katkıda bulunmaktadır. Bilgi ve beceri kazanımının hızlandırılması için meslek içi eğitimin kalitesinin artırılması, iletişim, stresle başa çıkma ve yönetme becerileri açısından eğitim verilmesi, spor, düzenli egzersiz gibi etkinliklere olanak yaratılması hekimin kendini daha iyi hissetmesine yardımcı olmaktadır.
Kurçer (2005: 10- 15) Harran Üniversitesi Tıp Fakültesinde görev yapan 135 hekim üzerinde tükenmişlik ve iş tatmini düzeylerini ölçmüştür. Araştırma sonuçlarına göre hekimlerin yaş gruplarına, cinsiyetlerine, medeni durumlarına, eşin çalışıp çalışmadığına ve meslekte geçen sürelerine göre iş tatmini, duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı noksanlığı puan ortalamaları arasında anlamlı bir farklılık gözlenmemiştir. Araştırma sonucunda hekimlerin tükenmişlik düzeyleri düşük çıkmış, ancak hekimlerin kişisel başarı konusunda ileri düzeyde yetersizlik hissettikleri görülmüştür. Bunun sebebi bölgesel farklılıkla açıklanmıştır. Üretkenliğin göstergesi olan iş tatminleri ise genel olarak düşük düzeydedir. İş tatmini puan ortalamaları, yönetici konumundaki hekimlerde diğer hekimlere göre anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur.
Trabzon il merkezi sağlık ocaklarında çalışan 227 sağlık personeli arasında yapılan araştırmada sağlık personeli içinde kadınların, evli olanların, çalışma şartlarından memnun olmayanların tükenmişlik düzeyi yüksek; hekimlerin, çocuğu olmayanların, eşi çalışmayanların, sigara içenlerin duyarsızlaşma düzeyi yüksek; evlilerin kişisel başarı düzeyi düşük bulunmuştur. Sonuç olarak cinsiyet, medeni durum, yaş, çalışma şartlarından memnuniyet ve gelir düzeyi tükenmişlik ve iş tatmini ile ilişkili bulunmuştur (Yavuzyılmaz, Topbaş vd., 2007: 41).
Ülkemizde iş tatmini ve tükenmişlik düzeyinin ortaya koyan çalışmalar incelendiğinde hemşirelerin iş tatmin düzeylerinin düşük, tükenmişlik düzeylerinin ise yüksek olduğu görülmüştür. Araştırmalarında hemşireler, hekimler ve diğer personelin iş tatmini açısından yapılan karşılaştırma sonucunda, iş tatmininin işletme politikaları, kontrol/bağımsızlık, kişilerarası ilişkiler boyutlarında hemşirelerin diğer gruplara göre daha sıkıntılı durumda oldukları belirlenmiştir. Bu nedenlerle sağlık kurumlarında çalışmakta olan personelin iş tatmininin, bunlara etki edebilecek çeşitli faktörlerin araştırılması ve özellikle de iş tatminini artırmaya yönelik çeşitli önlemler
93 alınması giderek daha fazla önem kazanmaktadır (Birgili, Salış ve Özdemir, 2010: 28).
Tüm bu yapılan araştırmalara bakıldığında, iş tatmini ve tükenmişliğin etkileşim içinde olduğu görülmektedir. Aralarındaki ilişki negatif yönlü doğrusal bir ilişkidir. Tükenmişlik düzeyindeki artış, iş tatminindeki düşüş olarak görülmektedir. Ayrıca her ikisini de etkileyen etmenle ortaklık göstermektedir (yönetimin tutumu, işten memnuniyet, medeni durum, cinsiyet, statü, v.b.). Geçmişte yapılan araştırmaların bulgularına göre de pek çok öneri getirilmiştir (Çağlıyan, 2007: 77).
İş yaşamının yoğun temposunda çalışanların iş tatmininin yüksek olması çalışanlar açısından önemli olduğu kadar örgütler açısından da önemlidir. Tükenmişliğin tümüyle ortadan kaldırılması mümkün değildir. Önemli olan çalışanların tükenmişliğe göre daha fazla iş tatmini elde etmeleri ve bunun genel tatmin olarak yaşantılarına da yansıyabilmesidir. Bu amaçla iş tatminini artıracak ve tükenmişliği azaltacak uygulamalar gerçekleştirilmelidir (Ünal Alp, 2007: 67).
Mevcut çalışmalar incelendiğinde, örgütsel strese bağlı olarak oluşan tükenmişlik ve iş tatmini, hem gelişim evresinde hem de sebep oldukları sonuçlar itibariyle ortak özellikler göstermektedirler. Bu nedenle örgütler işgörenlerinin yaşamlarının büyük bir kısmını geçirdikleri çalışma ortamlarına özen göstermeli, bu ortamlardan kaynaklı stresin işgörenler üzerinde oluşturduğu tatminsizlik ve tükenmişlik gibi olumsuz etkileri gidermek amacıyla çalışmalar yapmalıdırlar (Berber, 2011: 57).
94
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
SAĞLIK ÇALIŞANLARININ TÜKENMİŞLİK VE İŞ TATMİNİ
İLİŞKİSİ ÜZERİNE YAPILAN BİR ALAN ÇALIŞMASI
Bu bölümde, araştırmanın yöntemine ve bulgularına yer verilmekte olup verilerin analizi sonucu elde edilen sonuçlara göre de öneriler getirilmektedir.