Bireylere ait verilerin toplanması için çoktan seçmeli ve açık uçlu soruların bulunduğu anket formu (Ek-2) araştırmacı tarafından yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanmıştır. Anket formunda bireylerin sosyo-demografik özellikleri (yaş, cinsiyet, eğitim durumu, çalışma durumu vb.) temel beslenme alışkanlıkları (ana, ara öğün sayısı, atlanan öğünlerin nedeni, tuz ve su tüketimi, besin tercihi vb.), genel alışkanlıklar ve sağlık bilgileri (hastalık durumu sigara ve alkol kullanma durumu, düzenli herhangi bir ilaç ya da vitamin-mineral desteği alıp almama durumu vb.) ve fiziksel aktivite durumları (düzenli olarak fiziksel aktivite yapma durumu, aktivite türü ve süresi vb.) sorgulanmıştır. Bireylerin iştah, vücut ağırlığı, beden memnuniyeti duygu ve sağlık durumu Görsel Analog Ölçeği (Visual Analogue Scale; VAS) ile değerlendirilmiştir. Ölçek, sayısal olarak ölçülemeyen bazı değerleri sayısal hale çevirmek için kullanılmaktadır. 10 cm’lik bir çizginin iki ucuna değerlendirilecek parametrenin iki uç tanımı yazılır ve bireylerden bu çizgi üzerinde kendi durumlarının nereye uygun olduğunu bir çizgi çizerek veya nokta koyarak veya işaret ederek belirtmesi istenir. Kişiler için elde edilen değerlerin ortalaması alınmaktadır.
3.3.2. Besin tüketim kaydı
Çalışmaya katılan tüm bireylerin beslenme durumlarını saptamak için birbirini izleyen bir günü haftasonu iki günü hafta içine denk gelecek şekilde 3 günlük besin tüketim kaydı (Ek-3) alınmıştır. Günlük diyetle enerji ve besin ögeleri alımlarını değerlendirmek için "Bilgisayar Destekli Beslenme Programı, Beslenme Bilgi Sistemleri Paket Programı (BEBİS)" kullanılmıştır. Hesaplanan enerji ve besin ögesi verileri yaşa ve cinsiyete göre önerilen Dietary Reference Intakes (DRI) önerilerine göre değerlendirilmiştir (109).
3.3.3. Antropometrik ölçümler ve vücut analizi ölçümü
Çalışmaya katılan bireylerin boy uzunlukları, vücut ağırlıkları, bel, kalça, boyun ve üst orta kol çevresi ile vücut yağ, kas ve sıvı oranı gibi vücut analiz ölçümleri araştırmacı tarafından ölçülmüş ve anket formuna kaydedilmiştir.
45
3.3.3.1. Vücut ağırlığı ve boy uzunluğu
Bireylerin vücut ağırlıkları ince kıyafetlerle, ayakkabı ve çorap çıkartılarak Tanita 418-MA marka biyoelektriksel impedans analiz cihazı ile boy uzunlukları stadiometre ile ölçülmüştür.
Bireylerin boy uzunluğu ölçümleri alınırken, Frankfort düzleminde (göz ve kulak kepçesi üstü aynı hizada) olmalarına ve ayaklarının birleşik olmasına dikkat edilmiştir.
3.3.3.2. Beden Kütle İndeksi
Bireylerin vücut ağırlıkları ve boy uzunlukları kullanılarak Beden Kütle İndeksi (BKİ) aşağıdaki formül ile hesaplanmış ve sonuçlar WHO sınıflamasına göre (110) Tablo 3.1 'de gösterilmiştir.
BKİ (kg/m2 )= Vücut ağırlığı (kg) / Boy uzunluğu (m2)
Tablo 3.1.WHO tarafından yapılan Beden Kütle İndeksi sınıflandırması (110) Sınıflama BKİ (kg/m2 ) Zayıf Normal Hafif şişman Şişman <18.50 18.50-24.99 25.00-29.99 ≥30.00
3.3.3.3. Bel ve Kalça çevresi
Bireylerin bel çevresi ölçümü, en alt kaburga kemiği ile kristailiak arasındaki orta noktadan geçen çevre, esnek olmayan mezura ile ölçülmüştür. Bel çevresi değerlendirmeleri, WHO sınıflandırmasına göre yapılmıştır (111) (Tablo 3.2).
46
Tablo 3.2. Bel çevresi ölçümlerinin WHO sınıflandırması (111)
Normal Risk* Yüksek risk
Kadın <94 cm Erkek <80 cm
≥94 cm ≥102 cm ≥80 cm ≥88 cm
*: Vücut ağırlığı ile ilişkili sağlık riski
3.3.3.4. Bel/kalça oranı
Bel/Kalça oranı; Bel çevresi (cm) / Kalça çevresi (cm) formülü ile hesaplanmıştır. Elde edilen sonuçlar WHO’nun sınıflandırılmasına göre değerlendirilmiştir (112).
Tablo 3.3. Bel kalça oranının WHO sınıflandırması (112)
Sınıflandırma Erkek Kadın Normal
Risk*
<0.90 <0.85
≥0.90 ≥0.85
*: Vücut ağırlığı ile ilişkili sağlık riski
3.3.3.5 Boyun çevresi
Ölçümler bireyler ayakta, baş Frankfort düzleminde iken larinks inferior alt ucu üzerinden kıkırdağın üst kenarı hizalanarak 0,1 cm duyarlılıkta yapılmıştır. Ölçümde esnek olmayan mezura kullanılmıştır ve mezura boyun aksına 90 derece dik gelecek şekilde yerleştirilmiştir (113). Boyun çevresi ölçümlerinin değrelendirmesi Tablo 3.4’e göre yapılmıştır (114).
47
Tablo 3.4. Boyun çevresi ölçümlerinin değerlendirme kriterleri (114) Risksiz Riskli * Kadın <34 cm
Erkek <37 cm
≥34 cm
≥37 cm
*: Şişmanlık için risk faktörü
3.3.3.6 Üst orta kol çevresi
Kol dirsekten 90oC bükülüp, omuzda akromial çıkıntı ile dirsekte olekranon çıkıntı arası orta noktası işaretlenmiş ve mezürle çevre ölçülmüştür. Üst orta kol çevresi referans değerleri 18-74 yaş grupları için erkekler ve kadınlar için Tablo 3.5’te gösterilmiştir (115).
Tablo 3.5. 18-64 Yaş Grubu Üst Orta Kol Çevresi Referans Değerleri (116)
Yaş (yıl) 𝑥̅ (cm) Percentil (5) (10) (25) (50) (75) (90) (95) 18-74 Erkek 31.8 26.4 27.6 29.6 31.7 33.9 36.0 37.3 18-74 Kadın 29.4 23.2 24.3 26.2 28.7 31.9 35.2 37.8
3.3.3.7. Vücut bileşim analizi
Katılımcıların yağsız vücut kütlesi, yağ kütlesi, vücut yağ oranı ve vücut su oranı biyoelektirik impedans cihazı olan Tanita (BC-418 MA) ile araştırmacı tarafından ölçülmüştür. Ölçümlerin alınacağı gün katılımcılardan kafein tüketmemeleri, ölçümden üç saat önce besin alımını bırakmaları ve aşırı sıvı tüketiminden kaçınmaları istenmiştir.
Ölçümler çıplak ve kuru ayaklar ile ölçüm boyunca sabit bir şekilde durularak alınmıştır. Vücut yağ yüzdesi Tablo 3.5’deki kriterlere göre değerlendirilmiştir (117).
48
Tablo 3.6.Vücut yağ yüzdesini değerlendirmede kullanılan kriterler (117) Sınıflandırma Erkek (%) Kadın(%) Zayıf Normal Risk * ≤6 ≤8 6-24 9-31 ≥25 ≥32
*: Vücut ağırlığı ile ilişkili sağlık riski
3.3.4 Aşırı besin isteği ölçeği
Bireylerin besin isteğini belirlemek için Food Cravings Questionnaire (FCQ) Müftüoğlu ve ark. (5) tarafından Türkçeye çevrilmiş formu olan, 9 faktör ve 39 maddeden oluşan ABİS uygulanmıştır (Ek-4). ABİS yeme davranışının belirlenmesinde ve yeme davranışlarındaki değişikliklerin ölçülmesinde kullanılan bir ölçektir. Ölçek 6’lı Likert skalası ile değerlendirilmektedir. Seçenekler arasında; her zaman 6 puan, çoğunlukla 5 puan, sık sık 4 puan, ara sıra 3 puan, nadiren 2 puan ve hiçbir zaman 1 puan üzerinden değerlendirilir. Elde edilen puanlar toplandığında ölçekten minumum 39 puan; maksimum 234 puan alınabilmektedir. Ölçek; alınan puan arttıkça, aşırı besin isteğinin de arttığı şeklinde yorumlanır (5).