Verilerin Toplanması

Çalışmada verileri toplamak amacıyla Kişisel Bilgi Formu, Hackman ve Oldham İş Doyumu Ölçeği ve Maslach Tükenmişlik Envanteri kullanılmıştır. Hazırlanan ve belirlenen ölçme araçları Kastamonu merkez ve ilçelerinde bulunan özel özel eğitim kurumları ile özel eğitim okul ve kurumlarında çalışan öğretmenlere uygulanmıştır.

3.3.1. Kişisel Bilgi Formu

Araştırmacı tarafından oluşturulan ve örneklem gruplarının demografik (cinsiyet, yaş, medeni durum, meslekteki görev süresi, mesleğini isteyerek seçme durumu, mezun olduğu kurumun türü, çalışmakta olduğu okulun türü, kaç yıldır bu kurumda görev yaptığı, okulun bulunduğu çevrenin sosyo-ekonomik durumu, hangi

statüde çalıştığı, öğretmenlik mesleğini seçme nedeni, toplam aylık net gelir, görev yeri) özelliklerinin yer aldığı 13 sorudan oluşan kimlik bilgileri anketidir (Ek:1).

3.3.2. Hackman ve Oldham İş Doyumu Ölçeği

İnsanların iş yaşamlarında mutlu ve başarılı olmasında önemli bir faktör olarak kabul edilen iş doyumunun ölçülmesi konusunda birçok araştırma yapılmıştır. İş doyumunun ölçülebilmesi için iş doyumu ölçekleri geliştirilmiştir. Bu ölçeklerden biri de Hackman ve Oldham (1980), tarafından geliştirilen iş doyumu (Job Satisfaction) ölçeğidir (Akt: Izgar, 2003). Bireyin işiyle ilgili değerlendirmesinde kullanılan iş doyumu ölçeği, 14 maddeden oluşmuş ve likert tekniğine göre düzenlenmiştir (Ek:2).

Ölçeğin uygulanmasında, kişi kendisine sunulan seçeneklerden kendisine en uygun olanı işaretlemekte, işaretlediği seçeneklerin puanları toplanarak bireyin iş doyum puanı hesaplanmaktadır.

3.3.2.1. Hackman ve Oldham İş Doyumu Ölçeğinin güvenilirliği ve Geçerliliği

Ölçeğin güvenirlik çalışması Hackman ve Oldham tarafından, test tekrar test yöntemiyle yapılmış, birinci uygulamanın puan ortalaması 34.27, ikinci uygulamanın puan ortalaması 34.71 olarak bulunmuştur. İki uygulamanın puan ortalamalarının birbirine çok yakın olması güvenirliğin göstergesi olarak kabul edilmiştir (Güler, 1990). İş doyumu ölçeğinin geçerlik çalışması Hackman ve Oldham (1980), tarafından yapılmıştır (Akt: Güler, 1990). Türkiye’de Gödelek (1988), bu ölçeğin madde geçerliliği için yaptığı çalışmada, ölçekteki maddelerin korelasyonları incelendiğinde, maddelerin çoğunun toplam ile anlamlı ilişkiler verdikleri görülmüştür. Aynı durum test tekrar test uygulamasından sonra da elde edilmiştir (Işıklar, 2002).

3.3.3. Maslach Tükenmişlik Envanteri

Tükenmişliğin ölçülmesi, çalışanların tükenmişlik düzeylerinin bilinmesi ve tükenmişliği engelleyebilecek önlemlerin alınması bakımından önemlidir. Tükenmişlik düzeyinin farkında olunması demek, tükenmişlikle mücadele etmek için gerek bireysel anlamda gerekse kurumsal anlamda birtakım önlemlerin alınması

demektir. Alınan önlemler ise çalışan bireyin ruh sağlığı açısından pozitif yöne doğru bir seyrini oluştururken iş verimliliği açısından da benzeri olumlu gelişmeler karşımıza çıkmaya başlar. Bu nedenle çalışan insanların tükenmişlik düzeyleri, araştırmacıları uzun süre meşgul etmiştir ve etmeye de devam edecektir. Çünkü bireyin iş yaşamında karşılaştığı olayların birçoğu bu risk faktörünü tetiklemeye hazır etkenlerdir. Günümüzde tükenmişliği ölçmeye yarayan birçok envanter geliştirilmiştir. Bunlardan en çok bilinen ve kullanılan Maslach ve Jackson (1981a) tarafından geliştirilen Maslach Tükenmişlik Envanteridir (Maslach Burnout Inventory). (Ek:3).

1- Duygusal Tükenme (Emotional Exhuastion) alt ölçeği, kişinin mesleği ya

da işi tarafından tüketilmiş ve aşırı yüklenilmiş olma duygularını tanımlar. EE – alt ölçeği 9 maddeden oluşmaktadır ( 1.2.3.6.8.13.14.16.20 ).

2- Duyarsızlaşma “Deporsonalization” alt ölçeği, kişinin bakım ve hizmet

verdiklerine karşı, bireylerin kendilerine özgü birer varlık olduklarını dikkate almaksızın duygudan yoksun biçimde davranmalarını tanımlar. DP – alt ölçeği 5 maddeden oluşmaktadır ( 5.10.11.15.22 ).

3- Kişisel Başarı “Personal Accomplishment” Kişisel başarı alt ölçeği,

insanlarla çalışan bir kimsede yeterlilik ve başarıyla üstesinden gelme duygularını tanımlar (Çam 1992). PA – alt ölçeği 8 maddeden oluşmaktadır (4.7.9.12.17.18.19.21).

Ergin (1993), tarafından Türkçe ’ye çevrilen envanterin 235 kişilik (doktor, hemşire, öğretmen, avukat, polis vb.) bir grupla ön denemesi yapılmış, bu gruptan elde edilen verilerin analizi sonucunda envanterde bazı değişiklikler yapılmıştır. Özgün formu “hiçbir zaman – yılda birkaç kere – ayda bir – ayda birkaç kere – haftada bir – haftada birkaç kere – her gün” şeklinde 7 basamaklı cevap seçeneklerinden oluşmaktadır. Türkçe uyarlaması ise “hiçbir zaman – çok nadir – bazen – çoğu zaman – her zaman” şeklinde 5 basamaklı cevap seçeneklerinden oluşmaktadır.

3.3.3.1. Maslach Tükenmişlik Envanterinin Güvenirliği ve Geçerliliği

Ölçeğin geçerlilik ve güvenirlilik çalışmaları Ergin (1993), tarafından yapılmıştır. Güvenirlik iki yöntemle incelenmiştir. Bunlardan birincisi, ölçeğin iç

tutarlılığının hesaplanmasıdır. Toplam 552 doktor ve hemşireden elde edilen verilerin, söz konusu üç alt boyuta ilişkin Cronbach Alfa katsayıları şu şekildedir. Duygusal tükenme. 83, Duyarsızlaşma. 65, Kişisel Başarı. 72. dir. Ölçeğin güvenirliliği birde test – tekrar test yöntemiyle incelenmiştir. Bunun için ilk uygulamadan 2 – 4 hafta sonra 99 deneğe ulaşılmıştır. Ölçeğin alt boyutlarına ilişkin test tekrar test güvenirlik katsayıları şu şekildedir. Duygusal tükenme. 83, Duyarsızlaşma. 72, Kişisel başarı. 67’dir. Maslach Tükenmişlik Envanterinin güvenirlilik çalışmaları başka araştırmacılar tarafından da farklı zamanlarda yapılmıştır. Bu çalışmaların sonuçları aşağıda verilmiştir (Izgar, 2000).

Yapılan Çalışmalar DT D KB

(Maslach, Jackson, 1986) .88 .72 .83 (Ergin, 1992) Cronbach a .83 .71 .72

Test- tekrar test .83 .72 .67 (Çam, 1992) Cronbach a .89 .71 .72

İki yarı tekniği .84 .78 .72 (Gold, Roth, Wright, 1991) Cronbacha .90 .71 .79

Maslach Tükenmişlik Envanterinin (MBI) yapı geçerliliği faktör yapısının incelenmesi yoluyla ele alınmıştır. Bu amaçla yapılan faktör analizi önce 5 doğal faktör ortaya koymuşsa da bunların üç faktörde yığıldığı görülmüştür. Bu nedenle, gerek Maslach ve Jackson’un (1981 ve 1986), önerdiği, gerekse diğer araştırmacıların uyguladığı gibi, varimax rotation yapılarak yeniden değerlendirilmiştir. Sonuçta üç temel faktör ortaya çıkmıştır (Izgar, 2000).

Faktörler şu şekilde oluşmaktadır:

Faktör 1: Duygusal Tükenme

1- İşimden soğuduğumu hissediyorum,

2- İş dönüşü kendimi ruhen tükenmiş hissediyorum,

6- Bütün gün insanlarla uğraşmak benim için gerçekten çok yıpratıcı,

8- Yaptığım işten yıldığımı hissediyorum,

13- İşimin beni kısıtladığını biliyorum,

14- İşimde çok fazla çalıştığımı hissediyorum,

16- Doğrudan doğruya insanlarla çalışmak bende çok fazla stres yaratıyor,

20- Yolun sonuna geldiğimi hissediyorum.

Faktör 2: Duyarsızlaşma

5- İşim gereği karşılaştığım bazı kimselere sanki insan değillermiş gibi davrandığımı fark ediyorum,

10- Bu işte çalışmaya başladığımdan beri insanlara karşı sertleştim,

11- Bu işin beni giderek katılaştırmasından korkuyorum,

15- İşim gereği karşılaştığım insanlara ne olduğu umurumda değil,

22- İşim gereği karşılaştığım insanların bazı problemlerini sanki ben yaratmışım gibi davrandıklarını hissediyorum.

Faktör 3: Kişisel Başarı

4- İşim gereği karşılaştığım insanların ne hissettiğini hemen anlarım,

7- İşim gereği karşılaştığım insanların sorunlarına en uygun çözüm yollarını bulurum,

9- Yaptığım iş sayesinde insanların yaşamına katkıda bulunduğuma inanıyorum,

12- Çok şeyler yapabilecek güçteyim,

18- İnsanlarla yakın bir çalışmadan sonra kendimi canlanmış hissediyorum,

19- Bu işte kayda değer birçok başarı elde ettim,

21- İşimdeki duygusal sorunlara serinkanlılıkla yaklaşırım.

Ölçeğin geçerlilik çalışmaları başka araştırmacılar tarafından da test edilmiştir. Örneğin Çam (1992), hemşireler üzerinde yapmış olduğu çalışmasında geçerliliği birlikte geçerlilik tekniği ile incelemiştir. Bu amaçla araştırmaya katılan hemşirelerin kendilerinin Maslach Tükenmişlik Envanteri (MBI) maddelerine verdikleri cevaplarla, aynı hemşirelerle birlikte görev yapan iş arkadaşlarının, denek hemşireleri değerlendirerek, (MBI) maddelerine verdikleri cevaplar incelenmiştir.