Araştırmada, gözlem, görüşme ve doküman incelemesi yoluyla toplanan nitel verilerin analizi içerik analizi tekniğiyle yapılmıştır.
İçerik analizinde temel amaç, toplanan verileri açıklayabilecek kavramlara ve ilişkilere ulaşmaktır (Yıldırım ve Şimşek 2005). Bu amaçla verilerin analiz edilmesinde; a) ön hazırlıklar ve b) verilerin içerik analizi yoluyla analiz edilmesi aşamaları izlenmiştir. Güvenirlik çalışmalarında ise üç ayrı alan uzmanı görev yapmıştır.
a) Ön Hazırlıklar
Ön hazırlık aşamasında, verilerin dökümü, kontrolü ile bilgisayar formlarının işlenmesi çalışmaları yer almıştır. Uygulama sonrası öncelikle uygulama sürecinde ve sonunda toplanan tüm veriler bir araya getirilmiş ve kayıtlar güvence altına alınmak amacıyla yedeklenmiştir. Daha sonrada ses ve gözlem kayıtlarının dökümü işlemine geçilmiştir. Öğretmenlerle yapılan görüşmelerde ve öğrencilerle yapılan odak grup görüşmelerinde katılımcıların ve yönlendiricinin söylediği her şey söylendiği şekliyle kâğıda dökülmüştür. Bir kişinin söylediklerinin birden fazla konu içermesi durumunda, her konu ile ilgili bölüm ayrı bir paragrafla bölünmüştür. Araştırmada ayrıca uygulama sürecinde yapılan gözlemlerin yazılı kaydı ve video kaydı alınmıştır. Alınan video kayıtlar çerçevesinde yapılan gözlemler ve alanda tutulan gözlem notları birleştirilerek araştırmacı tarafından kâğıda dökülmüştür.
Görüşme ve gözlem verilerinin dökümü bittiğinde tümü bilgisayarda hazırlanan bir forma işlenmiştir. Bu formda veriler orta bölüme yazılmış ve her bölüme birer satır numarası verilmiştir.
Görüşme tekniği ile elde edilen bu verilerin ilk güvenirlik basamağı, görüşme sürecinde elde edilen ses kayıtlarının yazıya dökümü sürecindeki tutarlılıktır (Kvale 1996). Bu amaçla, verilerin tümünün bilgisayara yüklenmesi bittiğinde yansız olarak
seçilen üç ses kaydı birinci alan uzmanına dinletilerek dökümlerin doğruluğunun kontrolü yapılmıştır.
Gözlem kayıtlarının güvenirliğinde ise bağımsız bir gözlemciden yararlanılmıştır. Bağımsız gözlemci gözlemin amacı, nelerin, nasıl ve hangi ölçütlerle gözleneceği konusunda yetiştirilmiştir. Bağımsız gözlemci video kaydı alınan 24 ders saatini gözlemlemiş ve kayda dökmüştür. Daha sonra bu kayıtlar araştırmacının kayıtları ile birleştirilmiş görüş birliği olan yerler aynen kalırken görüş ayrılığı yaşanan bölümler tekrar incelenerek tartışılıp uzlaşma sağlandıktan sonra yeniden düzenlenmiştir.
Kayıtların dökümüyle elde edilen veriler beş bölümden oluşan bir bilgisayar formuna aktarılmıştır (Bkz. Ek 14). Formda yer alan bölümler ve bölümlerin özellikleri şöyledir (Uzuner 1998);
a) Bağlam Kayıtları: Tarih, kişiler, sayfa no gibi bilgilerin yer aldığı formun üst bölümüdür.
b) Betimsel Bilgiler: Görüşme dökümlerinin yer aldığı formun ortasında bulunan bölümdür.
c) Betimsel İndeks: Betimsel bilgilerdeki ayırt edici unsurların yer aldığı formun sol kısmındaki bölümdür. Betimsel indeks, araştırmacının betimsel bilgiler bölümünde yer alan verilerdeki bilgileri sınıflandırmak için kendisine ve güvenirlik çalışmalarında görev alacak alan uzmanlarına kolaylık sağlayacak şekilde bu bilgileri özetlediği, verilerle ilgili olarak kendisine göre kısaltmalar kullandığı bölümdür. Örneğin, “EGD değerlendirmelerinin güçlü yönleri” gibi.
d) Görüşmeci/Gözlemci Yorumu: Betimsel bilgiler hakkında araştırmacının duygularının, yargılarının ve görüşlerinin yer aldığı bölümdür.
e) Genel Yorum: Formun ilgili sayfasına ilişkin olarak araştırmacının genel bir yorumu olduğunda, bu yorumun yazıldığı formun alt bölümüdür. Kâğıda dökme işlemi sonucunda öğretmenlerle yapılan ilk görüşmelerden 37 sayfa, ikinci görüşmelerden 22 sayfa, üçüncü görüşmelerden ise, 28 sayfa olmak
üzere toplam 87 sayfa veri elde edilmiştir. Öğrencilerle yapılan odak grup görüşmelerinin birincisinden 14 sayfa, ikincisinden 12 sayfa, üçüncüsünden ise 16 sayfa olmak üzere toplam 42 sayfa veri elde edilmiştir. Gözlem kayıtları sonuncunda ise 65 sayfa veri elde edilmiştir.
Öğrencilerin uygulama sürecinde oluşturdukları 46 EGD ve içeriği ise birer veri kaynağı olarak incelenmiştir. Tablo 15’de görüldüğü gibi toplam 976 sayfa veri seti kullanılmıştır.
Tablo 15 Nitel Veri Seti
Nitel Veri Materyal Veri Seti Toplama Yöntemi Kaynağı (Sayfa)
Görüşme Öğretmen 13 ses kaydı 87 Öğrenci (OGG) 3 ses kaydı 42 Gözlem IIBSA Dersi Alan Notları 15 Grafik Tasarım Dersi 10 Görüntü Kaydı 50
Doküman Öğrenci EGD EGD Ürünleri 400 46 EGD Puanlama Anahtarları 252 Yansıtma Yazıları 230
Toplam 976
b) Verilerin İçerik Analizi
Araştırmada verilerin analizi içerik analizi yöntemiyle yapılmıştır. İçerik analizinde temelde yapılan işlem, birbirine benzeyen verileri belirli kavramlar ve temalar çerçevesinde bir araya getirmek ve bunları okuyucunun anlayabileceği biçimde düzenleyerek yorumlamaktır (Yıldırım ve Şimşek 2005).
Verilerin içerik analizi ile analiz edilmesinde; a) verilere sayfa numarası verilmesi, b) verilerin kodlanması, c) kod dosyalarının düzenlenmesi, d) temaların oluşturulması ve tutarlılığının kontrol edilmesi, e) tema ve alt temaları oluşturan verilerin düzenlenmesi, f) bulguların tanımlanması ve yorumlanması aşamaları izlenmiştir.
a. Verilere Sayfa Numaraları Verilmesi: Verilere sayfa numarası verilmesi
numara verilmiştir. Sayfaların numaralanması kodlama dosyasında istenen verinin bulunmasını kolaylaştırmak için yapılmıştır. Numaralandırma işlemi sonucunda toplam 976 sayfa veriye ulaşılmıştır.
b. Verilerin Kodlanması: Nitel araştırmalarda büyük miktarda betimsel bilgi
elde edildiği için bu bilgilerin düzenlenmesi gerekmektedir (Berg 1998). Verilerden elde edilen bilgilerin incelenmesi, anlamlı bölümlere ayrılması ve her bölümün kavramsal olarak ne anlam ifade ettiğinin bulunmasıyla temalar (kategoriler) oluşturulmaktadır (Yıldırım ve Şimşek 2005). Temalar (kategoriler), aynı konuya ilişkin bilgilerden meydana gelen veri bölümleridir (Bogdan ve Biklen 1998).
Kodlamaya, analiz temalarının saptanmasıyla başlanır (Bilgin 2006). Bu amaçla araştırmada elde edilen veriler defalarca okunmuş ve olası temalar çıkartılarak bir liste oluşturulmuştur. Temalar oluşturulurken araştırmanın alt amaçları ve araştırmada kullanılan görüşme soruları göz önüne alınmıştır. Örneğin, “Bir öğretmen olarak EGD değerlendirmeleri ile ilgili rol ve sorumluluklarınızın neler olduğunu düşünüyorsunuz? sorusuna gelebilecek yanıtlar için “EGD değerlendirme sürecinde öğretmenlerin rolleri ve öğretmenlerin sorumlulukları” ya da “EGD değerlendirme tekniğinin güçlü yönleri nelerdir?” sorusuna gelebilecek yanıtlar için ise, “EGD değerlendirme sürecinin güçlü yönleri” teması oluşturulmuştur. Ayrıca her bir tema, kullanım kolaylığı sağlaması amacıyla kısaltmalarla ve kısa kodlarla ifade edilmiştir.
Temalar ve kod listelerinin kabaca oluşturulmasından sonra veri seti üzerinde uygun satırlara, paragraflara yerleştirilmişlerdir. Her bir tema kendisini tanımlayan kısaltılmış harf sembolleri ile kodlanmıştır. Daha sonra kodlama güvenirliğini belirleme çalışmalarına başlanmıştır. İçerik analizi tekniklerinin güvenirliğini büyük ölçüde kodlama işlemine bağlıdır (Ghiglione, 1978. Ak: Bilgin 2006). Bu ise, kodlayıcıların ve kodlama temalarının güvenirliği ile ilgilidir. Kodlama güvenirliği, farklı kodlayıcıların aynı metni aynı şekilde kodlamalarını veya kodlayıcının aynı metni farklı zamanlarda aynı şekilde kodlamasını gerektirmektedir (Bilgin 2006). Bu amaçla, kodların yerleştirilmesi aşamasında veri analizinde çalışan araştırmacı ve birinci alan uzmanının dışında ikinci bir alan uzmanına başvurulmuştur. Bu uzman
birleştirilmiş, bazılarının ise isimleri değiştirilerek kod sayısı azaltılmıştır. Örneğin, “görsel nitelikleri gruplama” ve “farklılıkları belirleme” kodları “görsel nitelikleri çözümleme” olarak birleştirilmiş, “EGD’nin değerlendirme sürecinin kazandırdıkları” ise, “EGD değerlendirme sürecinin sağladığı değişimler” olarak değiştirilmiştir.
Verilerle ilgili belirlenen temalar (kategoriler) ve bu temaların her birine gelen kodlar Tablo 16’da yer almaktadır.
Tablo 16
Belirlenen Temalar (Kategoriler) ve Kodlar
Temalar (Kategoriler) Kodlar
Öğretmenlerin ölçme değerlendirme ile ilgili aldıkları eğitim Öğrt. Eğitimi Ölçme değerlendirmenin amacı Amaç
Uygulanan değerlendirme süreci Değ. Süreç Ölçme- değerlendirme sürecinden öğrencilerin beklentileri Öğr.Beklenti Ölçme-değerlendirme ile ilgili öğretmenlerin önerileri Öğrt. Öneri EGD öğretmenlerin rolleri Öğrt.Rol EGD öğretmenlerin sorumlulukları Öğrt.Sorm. EGD öğrencilerin rolleri Öğr. Rol EGD öğrencilerin sorumlulukları Öğr.Sorm EGD sürecinin sağladığı değişimler Değişim EGD değerlendirme sürecinde kullanılan teknikler Teknik EGD değerlendirme sürecinin güçlü yanları Güçlü Yön EGD değerlendirme sürecinde yaşanan güçlükler Güçlük
EGD değerlendirme sürecinde öğrencilerin beklentileri Öğr. Beklenti2 EDG değerlendirme sürecinde öğretmenlerin önerileri Öğrt. Öneri2 Algısal yeterlilik Algı
Eleştirel yeterlilik Eleştiri Estetik duyarlılık Estetik Sanatsal bilgi SBilgi Uygulama yeterliliği Uygulama
c. Kod Dosyalarının Düzenlenmesi: Veri sayfaları kodlandıktan sonra,
araştırmacı ve ikinci alan uzmanı kodlama klasörü oluşturmuştur. Araştırmacı ve ikinci alan uzmanı klasörlerden faydalanarak karşılaştırma yapmıştır. Her kod için üzerinde ismi yazılı şeffaf dosyalar oluşturulmuş ve düzenlenmiştir.
b. Temaların Oluşturulması ve Tutarlılığın Kontrol Edilmesi: Bu süreçte, ilk
aşamada ortaya çıkarılan kodların benzerlik ve farklılıkları saptanmış, birbirleri ile ilişkili olan kodlar bir araya getirilerek temalara ulaşılmaya çalışılmıştır.
Temalar araştırma verilerinden ortaya çıkartılan kavramlardır (Bogdan ve Biklen 1998). Temaların belirlenmesine ilişkin alan yazın tarandığında iki ilkenin göz önünde bulunması gerektiği görülmüştür. Bunlar; iç tutarlılık ve dış tutarlılıktır.
İç tutarlılık, ortaya çıkan temanın altında yer alan verilerin anlamlı bir bütün oluşturup oluşturmadığıdır. Dış tutarlılık ise ortaya çıkan temaların tümünün araştırmada elde edilen verileri anlamlı bir biçimde açıklayabilmesi ile ilişkilidir (Yıldırım ve Şimşek 2005,237). Diğer bir anlatımla, temalar birbirlerinden farklı olsalar bile kendi alanlarında bir bütün oluşturabilmelidir.
Bu aşamada araştırmacı ve ikinci alan uzmanı oluşturulan kod dosyalarını birbirinden ayrı incelemişler, defalarca okumuşlar, daha sonra anlamlı ve benzer ifadeleri içeren verileri, aynı başlıklar altında gruplandırmışlardır. Elde edilen başlıklar araştırmanın temalarını, alt başlıklar ise alt- temalarını oluşturmuştur.
Tema ve alt temaların oluşturulmasından sonra ikinci güvenirlik çalışmasına yer verilmiştir. Bu aşamada, temaların oluşturduğu veri bölümlerinin farklı araştırmacılar tarafından birbirinden bağımsız olarak analiz edilmesi ve aynı veri bölümünden farklı anlamlar çıkarılması durumunda tartışılıp uzlaşılması işlemleri yer alır (Kvale 1996). Bu amaçla tema ve alt temaların oluşturulmasından sonra araştırmacı ve ikinci alan uzmanı birbirinden bağımsız olarak yapmış oldukları tema ve alt temaları karşılaştırmışlar ve görüş birliği bulunan bölümler aynen kalırken görüş ayrılığı yaşadıkları bölümleri tartışarak uzlaşmışlar ve yeniden düzenlemişlerdir.
c. Tema ve Alt Temaları Oluşturan Verilerin Düzenlenmesi: Araştırmada,
verilerin rahatlıkla yönetilebilmesi için oluşturulan temalar çerçevesinde verilerin düzenlenmesi işlemine geçilmiştir. Bu aşamada elde edilen veriler kod defterinde düzenlenmiş ve mümkün olduğu kadar tanımlayıcı olmasına dikkat edilerek yorumlamaya hazır hale getirilmiştir. Bu aşamada araştırmacı kolay açılıp kapanabilen bir harita metot defteri, mum yapıştırıcı, renkli kalemler ve farklı veri gruplarının kolay algılanabilmesi için renkli kâğıtlar kullanmıştır. Tablo 17’de bu çalışmanın bir kesitine yer verilmiştir.
Tablo 17
Tema ve Alt Temaların Düzenlenmesinden Bir Kesit
A) Görsel Sanatlar Eğitiminde Ölçme ve Değerlendirmeye Bakış A1) Öğretmenlerin Sanat eğitiminde Ölçme ve Değerlendirmeye Bakışı
1. Öğretmenlerin Ölçme Değerlendirme İle ilgili Aldıkları Eğitim
1.1. Ölçme Değerlendirme
4 A Öğretmen: Hayır, katılmadım 179 B Öğretmen: Hayır katılmadım 358 C Öğretmen: Hayır
552 D Öğretmen: Ölçme değerlendirme üzerine bilgiyi üniversitede pedagojik 553 formasyon derslerinde aldım.
776 F Öğretmen: Hayır katılmadım, sadece üniversitede aldım.
1.2. Görsel Sanatlar Eğitiminde Ölçme Değerlendirme
8 A Öğretmen: Hayır sadece okulda aldığım pedagojik formasyon içinde aldım. 183 B Öğretmen: Kurs olarak değil ama bir konferansta dinleme olanağım olmuştu. 363 C Öğretmen: Hayır katılmadım
557 D Öğretmen: Ama sanat eğitiminde ölçme değerlendirmeye dair herhangi bir 558 kurs almadım
776 F Öğretmen: Almadım sanat eğitimine yönelik değildi.
Kod defterinde yapılan bu düzenleme kodların temalar altında gruplandırılmasını, bu gruplar altında yer alan alt temaların organize edilmesini ve
temalara rahat ulaşılmasını sağlamıştır. Kod defterinde her bir kodun hangi yöntemle toplandığı, hangi satırda bulunduğu ve hangi veri kaynağı tarafından ifade edildiği ilgili satırlarda belirtilmiştir. Örneğin; “Aslında sanat eğitiminde ölçme
değerlendirmeye dair herhangi bir kurs almadım” (Görüşme Kaydı 1, DÖ/ st 557-
558) ifadesinin yanındaki açıklama bu ifadenin birinci görüşme kaydında D öğretmenle yapılan bir görüşmenin 557 ve 558. satırda yer aldığını ifade etmektedir. Diğer bir anlatımla “Ben ben bunu yapmalıyım diye düşünmeye başladım. Bu nedenle
derse olan ilgimi artırdığını düşünüyorum” (OG Görüşme Kaydı 2, Hale /st 126-127)
ifadesinin ise ikinci odak grup görüşme kaydında Hale adlı öğrenci ile yapılan görüşmenin 126 ve 127. satırda yer aldığını ifade etmektedir. Belirtilen öğrenci isimleri de, öğrencilerin gerçek isimleri değil, kod isimleridir.
EGD kayıtlarındaki ifadelerin düzenlenmesinde de aynı yöntem kullanılmıştır. “Biberin dümdüz bir şekli yoktur, yüzeyinde ezikler vardır. Ben de bu ezikliği vermek
için gölgeler kullandım” (Öz değerlendirme 1, IIBSA, 1S/3Ö) yorumunun yanındaki
ifadenin açılımı ise birinci öz değerlendirme kaydında, İki Boyutlu Sanat Atölye dersi 9. Sınıf 3. öğrencinin ifadesini temsil etmektedir. Aşağıda diğer açılımlara yönelik örnekler Tablo 18’de sunulmuştur.
Tablo 18
Nitel Veri Setinin Yönetimi
İfade İfadenin açılımı
Görüşme Kaydı 2, BÖ/st 22 Görüşme Kaydı 2, B Öğretmen, Satır 22
OG Görüşme Kaydı 3,Cansu/st 25 Odak Grup Görüşme Kaydı 3,Cansu, Satır 25
AkD. GT, 11.Snf/4Ö Akran Değerlendirme, Grafik Tasarım, 11.Sınıf, 4. Öğrenci
ÖzD. IIBSA, 9.Snf/3Ö Öz Değerlendirme, İki Boyutlu Sanat Atölye, 9. Sınıf, 3. Öğrenci
SEİ, IIBSA,9.Snf/10Ö Sanat Eserleri İnceleme, İki Boyutlu Sanat Atölye, 9. Sınıf, 10. Öğrenci
ESY. GT, 11.Snf/4Ö Estetik Sorgulama Yaprağı, Grafik Tasarım, 11. Sınıf, 4.
Öğrenci
Kod defterinin oluşturulmasından sonra yapılan çalışmaların kontrol edilmesi amacıyla araştırmacı veri analizinde çalışan alan uzmanlarının dışında üçüncü bir alan uzmanına başvurmuştur. Başvurulan üçüncü alan uzmanı bütün tema ve alt temaları okuyup, kontrol etmiş, birleştirilmesi ya da ayrılması gereken tema ve alt temaları belirlemiştir. Üçüncü alan uzmanının da değerlendirmeleri doğrultusunda araştırmacı tema ve alt temaların yazımına son şeklini vermiştir. Bu aşamalar sonucunda veri analizi tamamlanarak araştırmanın bulgularına ulaşılmıştır.
d. Bulguların Yorumlanması ve Raporlaştırılması: Nitel araştırmalarda,
araştırmacının görüş ve önerileri toplanan verilerin açıklanmasında ve anlamlandırılmasında önemli bir yer tutmaktadır (Yıldırım ve Şimşek 2005,238). Bu çalışmada da araştırmacı veri toplama sürecinin doğal bir parçası olduğundan, yorumlama aşamasında uygulama sürecine dair yaşadığı deneyimleri ortaya koyabilmiş ve verilerle ilgili kendi düşüncelerini açıklayabilmiştir. Ayrıca araştırmacı neden- sonuç ilişkileri kurarak, bulgular arası ilişkileri açıklamış ve bulgulardan bir takım sonuçlar çıkararak elde ettiği sonuçların önemine ilişkin çıkarımlarda bulunmuştur.
Şekil 3’te nitel veri çözümlenmesinde izlenen temel aşamalar ve bu aşamalardaki işlemler ayrıntılı bir biçimde sunulmuştur.
Şekil 3
Nitel Verilerin Çözümlenme ve Yorumlanması Süreci
ÖN HAZIRLIK
Nitel Verileri Yazıya Geçirme
Nitel Verileri Bilgisayar Formuna Aktarma 1.Güvenirlik Çalışması
(1. Alan Uzmanı)
NİTEL VERİLERİN ANALİZİ
Nitel Veri Setine Sayfa Numarası Verilmesi
Alan Yazın Okuma
Nitel Araştırma Sorularına Odaklanma
Veri Setini Okuma
Kategori ve Kod Listesini Oluşturma
2. Güvenirlik Çalışması (Araştırmacı, 2. Alan uzmanı)
Verileri Kodlama
Kod Dosyalarını Oluşturma
Taslak Temaları Bulma
Taslak Tema ve Kodlara göre Verileri Düzenleme
Temaların Kontrol Edilmesi ve Kesinleşmesi 3. Güvenirlik Çalışması
(Araştırmacı ve 2. Alan Uzmanı)
4. Güvenirlik Çalışması (3. Alan Uzmanı)
Temalar Arası İlişkileri Tespit etme
Temaları Araştırmanın Alt Amaçları ile İlişkilendirme
Kod ve Tema Kitapçığını Oluşturma Verileri Örgütleme
Kodlara ve temalara göre verileri betimleme, örneklendirme, açıklama, yorumlama