3. VERİ ZARFLAMA ANALİZİ
3.4. Veri Zarflama Analizinin Amaçları Ve Uygulama Alanları
45
• Sanal Girdi ve Çıktılar (Virtual Input/Output): Sanal girdiler, girdi değerini, asıl (primal) model çözümü olarak verilen karar birimi için karşılık gelen optimal ağırlıkla çarparak bulunur. Sanal girdi ve çıktılar her faktör için öngörülen değerin derecesini belirtir. Her karar biriminin sanal girdilerinin toplamı, girdiye yönelik modellerde daima 1’e eşittir. Sanal çıktıların toplamı ise birimin verimlilik skorunu gösterir.
46
Veri Zarflama Analizinin kullanılabileceği bazı konular ise şunlardır;62
Eş Grupların Kullanımı: VZA, her etkin olmayan birim için ona karşılık gelen bir etkin birim kümesi tanımlar ve bu birimler etkin olmayan birimler ile eş grup oluştururlar. Eş gruptaki her birim etkin olmayan birimin girdi-çıktı yönlendirmesini alır ve etkin olmayan birimle aynı ağırlıkları kullanarak etkin duruma gelir.
Etkin Çalışma Uygulamalarının Belirlenmesi: İyi çalışma uygulamalarının belirlenmesi ve dökümünün yapılması sadece göreli etkin olmayan birimler için değil, aynı zamanda göreli etkin birimler içinde etkinliğin artırılmasına imkân sağlayabilir.
Göreli etkin birimler, iyi çalışma uygulamalarının kaynağıdır. Bununla beraber etkin birimler arasında bazıları diğerlerinden daha iyi örnektir.
Hedef Belirleme: Uygulamalarda sıklıkla göreli etkin olmayan birimlerin performanslarının iyileştirilmesinde rehber olmak üzere hedeflerin belirlenmesi arzu edilir. VZA ile girdi ve çıktı düzeylerinde hedefler belirlemek olanaklıdır.
Etkin Stratejilerin Belirlenmesi: VZA, kolaylıkla birimlerin içinde çalıştıkları politikaları ve programları karşılaştırmada kullanılabilir. Ayrıca modelin uygun çözümü ile yönetsel ve program etkinliklerini değerlendirebilir.
Zaman Boyunca Etkinlik Değişimlerin Gözlenmesi: VZA ile etkinliği saptanmış bir firma daha sonraki dönemlerde etkinliğini yitirebilir ve referans olma özelliğini kaybedebilir.
Kaynak Ataması: VZA, göreli etkin ve etkin olmayan birimleri belirlediği gibi etkin olmayan birimler için kaynak koruma ya da çıktı artırma potansiyelleri için öngörüler verir. Göreceli etkin ve etkin olmayan birimlerin belirlenmesi, kaynakların prensipte hangi yönde transfer edilmeleri konusunda ilk işareti verir. Ardından her bir birimde kaynak koruma ve çıktı artırma ya/ya da girdi azaltma potansiyellerinin bilinmesi ve böylece herhangi bir operasyonun düzeyi için bilgi verir. Günlük hayatta VZA yönteminin oldukça geniş uygulama alanları vardır.
62M. E. Baysal, "Veri Zarflama Analizi ile Orta Öğretimde performans ölçümü", (Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi F.B.E., Ankara, 1999), 56.
47 Bu alanların bazıları aşağıdaki sıralanmıştır:63 1. Tıp
2. Eğitim (ortaöğretim ve üniversiteler) 3. Üretim
4. Yer Seçimi 5. Benchmarking 6. İşletme Çözümleri 7. Fast Food Lokantaları 8. Toptancı Mağazaları 9. Bankacılık
10. Silahlı Kuvvetler (personel araştırması, hava taşıtları bakımı) 11. Sporlar
12. Uzay Çalışmaları
Görüldüğü gibi ilk olarak eğitim, hastane gibi hizmet temelli sektörlerde kullanılmaya başlanan Veri Zarflama Analizi, başta bankacılık, diğer hizmet sektörleri ve üretim sektörü olmak üzere neredeyse tüm sektörlerde etkinlik ölçümü için kullanılmıştır ve kullanılmaktadır. Firmalara diğer benzerleriyle bir kıyas olanağı tanıdığından, firmanın sektör içinde nerede olduğunu görmesi bakımından çok önemsenmiştir. Sektör içindeki konuma ek olarak, etkin olmaması durumunda, etkinliği sağlayabilmesi için yapılması gerekenleri sayısal verilerle ortaya koyması, bu analiz yönteminin bu denli yaygın kullanılmasının nedenlerinden biridir.
VZA yöntemi ayrıca, işletmelerde kullanılan bazı yöntemlerle de birlikte kullanılabilmektedir. Bu yöntemlerin en önemlileri, kıyaslama (benchmarking), oran analizleri, hedef programlama yaklaşımı gibi yöntemlerdir.
63 Selim Sipahi, “Çok Amaçlı Karar Verme Teknikleri ve Bir Uygulama”, (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, S.B.E. İstanbul, 1998), 32.
48
3.4.1. Veri Zarflama Analizi ve Kıyaslama (Benchmarking)
Kıyaslama, bir öğrenme ve öğretme, uyarlama, paylaşma ve gelişme sürecidir.
Kıyaslama kalıcı rekabet avantajı sağlamak için oldukça gerekli bir sistemdir. Bu yöntem iki yönlü bir süreçtir ve sürece katılan işletmelerin, deneyim ve bilgilerin paylaşımı ve transferi sayesinde daha iyiyi daha çabuk yapabilmeleri mümkün olmaktadır. Kıyaslama, dünyada mevcut en iyi veya daha iyi uygulamaların araştırılması, bulunması ve sürekli iyileştirilmesi amacıyla, bu uygulamaların işletmelerin kendi süreçlerine uyarlanması faaliyetlerinin tümünü içermektedir.
Kıyaslamanın unsurları arasında VZA ile en çok örtüşen unsur, sınıfında en iyinin araştırılmasıdır.
VZA yöntemi ile aynı sektörde bulunan işletmeler arasında, en etkin işletmenin tespit edilmesini sağladığından kıyaslama sürecinde önemli bir yere sahiptir. VZA yardımı ile işletmeler, bulundukları sektör içerisinde en etkin işletmeyi belirleyip, kıyaslama ortağı olarak seçebilmektedirler. Böylece kıyaslama yöntemini uygulayacak olan işletmeler açısından, en önemli unsurlardan biri yerine getirilmiş olmaktadır.
3.4.2. Veri Zarflama Analizi ve Oran (Rasyo) Analizleri
Bir işletmenin finansal durumu, faaliyet sonuçları değerlendirilirken, bilanço ve gelir tablosunda verilen kalemler arasındaki ilişkiler çok önemlidir. Bu nedenle, finansal analizde, oranlardan geniş ölçüde yararlanılmaktadır. Oran, mali tablolarda yer alan herhangi iki kalem arasındaki ilişkinin basit matematiksel ifadesi olarak tanımlanmaktadır.64
Oran analizleri tek başına yalnızca bir girdi ve bir çıktı ile ya da iki farklı çıktı ile ilişkilidirler. Finansal olarak oranların, sadece teker teker karşılaştırılması yapılabilmektedir. VZA ise performans değerlendirmede eş zamanlı olarak tüm girdi ve çıktıları değerlendirebilmektedir. İki yöntem bir arada uygulandığında birbirlerini büyük ölçüde destekleyebilmektedirler. Oranlardan bazıları girdi bazıları çıktı olarak kabul edilerek, işletmeler arasında karşılaştırma yapılabilmektedir.
64 Öztin Akgüç, Finansal Yönetim, (İstanbul, Muhasebe Enstitüsü Yayınları, No: 65, 1998), 20.
49
Örneğin, likidite oranları (cari oran, likidite oranı, nakit oranı v.b.) girdi ve karlılık oranları (net kar marjı, satış karlılığı, öz sermaye karlılığı, aktiflerin karlılığı v.b.) da çıktı olarak kabul edilerek işletmelerin finansal durumları karşılaştırılabilir.65
Bu çalışmamızda etkinlik skorları için finansal oranlar dışında başka girdi ve çıktı bileşenleri kullanılmakla birlikte, yine verilerden hesaplanabilen karlılık oranları ile etkinlik skorlarının ilişkisine bakılmıştır. Böylece belli rasyoların işletme etkinliği üzerinde etkisi olup olmadığı belirlenmeye çalışılmıştır.
3.4.3. Veri Zarflama Analizi ve Hedef Programlama
Doğrusal hedef programlama modeli, hedef kısıtlaması şeklinde ifade edilen birden çok hedefin, bu hedeften sapmaları minimize etmeye çalışan tek bir amaç fonksiyonu çerçevesinde tahmin edilmeye çalışılması için oluşturulmuş bir doğrusal programlama modelidir. Hedef programlama, işletmelerin birbiriyle çelişki içerisinde olan ya da birbirlerini tamamlayan çok sayıda hedefe, mümkün olan en iyi düzeyde ulaşmalarına imkan sağlayacak kararlar almalarına yardımcı olmaktadır.
VZA ile elde edilen bilgilerden yola çıkılarak işletme yeni hedefler belirleyebilmektedir.
Referans karar birimi bulunduktan sonra işletme için olması gereken girdi ve çıktı miktarları belirlenebilmektedir. Belirlenen girdi ve çıktı miktarları da işletmeye hedef olarak konulabilirler. Bu hedefin ve bununla beraber işletmenin diğer hedeflerinin kısıtlar olarak ifade kurulan bir model, hedef programlama yöntemi ile kolaylıkla çözülebilmektedir. VZA’nın hedef programlama yöntemi uygulanırken kurulacak modele, belirlenen hedefler açısından katkısı olmaktadır.