Veri Seti Düzenlemesi ve Tanımlamalar

BACI veri seti, 1998-2013 döneminde Türkiye'nin ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere gerçekleşen mal akımlarının değer ve miktar serisinden oluşmaktadır. Sağkalım analizinin gerçekleştirilebilmesi için öncelikle bu veri setinin ayrı ayrı işlenmesi ve veri setinin analizlere uygun olacak şekilde yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Böylelikle hem

66 _{BACI veri setinin düzenlenmesine ilişkin detaylı bilgi için bk. Gaulier ve Zignano (2010).}

67 _{HS ve BEC sınıflandırma sistemlerine ilişkin ürün kategorilerinin eşleştirilmesiyle ilgili uygunluk tabloları}

(correspondence tables) Birleşmiş Milletler İstatistik Bölümü (United Nations Statistic Division) veri tabanından elde edilmiştir. Detaylı bilgi için bk. https://unstats.un.org/unsd/tradekb.

betimleyici istatistik analizlerinin hem de regresyon analizlerinin yapılabilmesi için gerekli olan değişkenlerin oluşturulması sağlanmaktadır.

Bu çalışmaya ilişkin yöntemin ilk aşamasında, tanımlayıcı analizlerin yapılabilmesi için Türkiye'nin ihracat değerleri ayrıştırılarak ürün-ülke bazında ticaret ilişkisi ve ürün-ülke- yıl bazında ticaret dönemleri hesaplanmaktadır.68 Her bir ticaret ilişkisi bakımından ticaret dönemlerinin hesaplanması bu çalışmanın, sağkalım analizinin temel noktası olmaktadır. Öyle ki, betimleyici istatistik analizleri ve ekonometrik uygulamalar bu temel üzerinden yola çıkılarak gerçekleştirilmektedir. Bu çerçevede, öncelikle ticaret dönemi ve ticaret ilişkisi kavramlarının sayısal hesaplamalarının nasıl yapıldığı belirlenmelidir. Ticaret ilişkisi, Türkiye'nin ürün bazında ihracat yaptığı ülkeyi ifade etmektedir. Gerçekleşen her bir mal akımı bir ticaret ilişkisini oluşturmaktadır. Ticaret dönemi ise ticaret ilişkisiyle bağlantılı ama farklı bir hesaplama ile elde edilmektedir. Ticaret ilişkisinin yıl bazında bitmesi ve aynı ürün- ülke bazında tekrar başlamasıyla oluşan ticaret ilişkisinin yeni bir ticaret ilişkisi olarak hesaplanması neticesinde elde edilmektedir. Tablo 3.1'de ticaret ilişkisinin ve ticaret döneminin nasıl hesaplandığını belirlemek için veri setinden örnek bir kesit sunulmaktadır.

Tablo 3.1 Ticaret Dönemi ve Ticaret İlişkisi (Doğal Bal ihracatı)

Ülkeler 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 20 11 20 12 20 13 Almanya _{x x x x x x x x x x x x x x x x} Çekya _{x x x} Rusya _{x x x} Danimarka _{x x x x x x x x x x x} Yunanistan _{x x x x x x x x x x}

Kaynak: BACI veri setine ilişkin olarak yazarın kendi hesaplamalarına dayanmaktadır.

Buna göre, Tablo 3.1'de Türkiye'nin yıllık olarak beş farklı ülkeye gerçekleştirdiği doğal bal ihracatı gösterilmektedir. Her bir ülkeye gerçekleşen pozitif bir mal akımı "x" ile gösterilmekte olup, bu durum Türkiye'nin beş farklı ticaret ilişkisine sahip olduğuna işaret etmektedir. Tablo 3.1'de görüldüğü üzere her bir mal akımının sürekliliği değişmektedir. Kesintisiz olarak devam eden her bir mal akımı bir ticaret dönemi olmaktadır. Buna göre, Almanya'ya gerçekleşen doğal bal ihracatı 1998-2013 döneminde 16 yıl boyunca kesintisiz

68 _{Bu tez çalışmasının giriş bölümünde de bahsedildiği üzere, ilgili literatürde ticaret dönemleri "trade spell",}

sürmektedir. Bu durum hem tek bir ticaret ilişkisi hem de tek bir ticaret dönemi anlamına gelmektedir. Diğer ülkelerle gerçekleşen ticaretin ise bazı yıllarda kesintilere uğradığı ve tekrar başladığı görülmektedir. Aynı ürün ve ülke bazında yapılan ihracatta kesintilerin olması ve tekrar başlaması ticaret ilişkisinin ve ticaret döneminin farklılaşmasına neden olmaktadır. Bu farklılaşmanın temelinde zaman faktörü bulunmakta ve bir ticaret ilişkisinde birden fazla ticaret döneminin meydana gelmesini sağlamaktadır. Hess ve Persson (2012: 1092) çalışması aynı ticaret ilişkisinde meydana gelen bu ticaret dönemlerini, bir başka deyişle, yıl bazındaki yeni ticaret ilişkisini çoklu ticaret dönemi (multiple spells of service) olarak nitelendirmektedir. Bu anlamda çoklu ticaret dönemlerine ilişkin olarak her bir ticaret döneminin uzunluğu ürün-ülke bazında ticaret dönemi sürekliliğini, bu hesaplamanın bütün ürün-ülke bazında yapılması da Türkiye ihracatının sürekliliğini ortaya koymaktadır. Tablo 3.1'de Türkiye'nin Çekya, Rusya ve Yunanistan ülkelerine gerçekleşen doğal bal ihracatında kesintiler olduğu ve dolayısıyla çoklu ticaret dönemlerinin olduğu görülmektedir. Çekya'ya gerçekleşen doğal bal ihracatı 2000, 2003 ve 2013 yıllarında üç farklı ticaret döneminde gerçekleşmiştir. Her bir ticaret döneminin sürekliliği de 1 yıl olmaktadır. Benzer şekilde Rusya için iki farklı ticaret dönemi, Danimarka için tek bir ticaret dönemi ve son olarak Yunanistan için ise üç farklı ticaret döneminin olduğu görülmektedir.

BACI veri seti, her bir ülke ve o ülkeye ihraç edilen ürün bazında tek tek ayrıştırılarak ticaret dönemleri ve ticaret dönemlerinin sürekliliğinin ne kadar olduğu STATA 14.2 ekonometri programı yardımıyla hesaplanmıştır. Bu hesaplanan ticaret dönemleri ayrıca, ekonometrik uygulamalara dahil olan bağımlı değişkenin oluşturulmasını da sağlamaktadır. Buna göre ürün-ülke-yıl kategorisinde ticaret ilişkisi varsa 0 değerini, ticaret ilişkisi sonlandırıldığında ise 1 değerini almaktadır. Bu çerçevede tehlike modeline dahil olan bağımlı değişken ikili gözlem değerine sahip olmaktadır. Sağkalım analizi de açıklayıcı değişkenler ile Türkiye ihracatının sürekliliğinin bitmesi, bir başka deyişle, ihracat sağkalım gözlemlerinin başarısızlığı arasındaki ilişkiyi modellemektedir.

Sağkalım analizinin matematiksel formülasyonunun açıklandığı bir önceki bölümde bahsedildiği üzere, sansürlü gözlemlerin varlığı son derece önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Sansürlü gözlemlerin veri setinden çıkarılarak regresyon analizlerinin yapılması gerekmektedir. Veri seti döneminin 1998-2013 olması hem sol sansürlü gözlemlerin hem de sağ sansürlü gözlemlerin varlığına işaret etmektedir. Sansürlü gözlemler temel olarak veri seti döneminden önce başlayan ticaret dönemlerinin ya da veri setinin son yılında bitmeyen ticaret

dönemlerinin devam etmesi nedeniyle gerçekleşmektedir.69 Bu durum ürün-ülke ile ilişkili ticaret dönemlerinin sürekliliğinin mevcut duruma göre daha az kestirilmesine neden olmaktadır (Nitsch, 2009: 141-142; Brenton vd., 2010: 477-478). Tablo 3.1'de Türkiye'nin Rusya'ya 1998 yılında 1 yıl sürekliliğe sahip bir ticaret döneminin olduğu görülmektedir. Veri seti dönemi 1998 yılında başladığı için bu ticaret ilişkisi 1998'den önce başlamış olsa bile 1 yıllık sürekliliğe sahip bir ticaret dönemi olarak hesaplanmaktadır. Benzer şekilde Yunanistan'a da 1998 yılında başlayan ve 2000 yılına kadar aralıksız devam eden ticaret döneminin sürekliliği, sansürlü gözlemleri dikkate almadığımız takdirde, 3 yıl olarak hesaplanmaktadır. Sol sansürlü gözlemler nedeniyle ortaya çıkan eksik hesaplama, sağ sansürlü gözlemler nedeniyle de ortaya çıkabilmektedir. Yunanistan'a 2013 yılında başlayan ve 1 yıl sürekliliğe sahip olan ticaret döneminin gerçek değeri veri setinin 2013 yılında bitmesi nedeniyle hesaplanamamaktadır. Sansürlü gözlemler nedeniyle ticaret dönemlerinin sürekliliğine ilişkin olarak yapılan eksik hesaplamalar sansürlü gözlemlerin veri setinden çıkartılmasıyla önlenebilmektedir. Buna karşın, literatürdeki ampirik çalışmalar sol sansürlü gözlemlerin regresyon analizleri üzerinde ve dolayısıyla da sonuçlar üzerinde etkili olacağını, sağ sansürlü gözlemlerin ise sonuçlar üzerinde etkili olamayacak kadar az önemliliğe sahip olduğunu vurgulamaktadır (Brenton vd., 2010: 477, Hess ve Persson, 2012: 1092; Shao vd., 2012: 61).70 Bu çerçevede ekonometrik uygulamalara dahil edilen gösterge veri setinde sol sansürlü gözlemler çıkarılmıştır. Tanımlayıcı analiz sonuçlarının sunulduğu tablolarda uygulamalara dahil edilen temel veri seti, gösterge veri seti ve diğer veri setlerine ilişkin detaylı sayısal hesaplamalar sunulmaktadır.

Sağkalım analizlerinin veri seti hesaplamalarına oldukça duyarlı olması nedeniyle Besedes ve Prusa (2006a) çalışmasında farklı veri seti tanımlamalarıyla sağlamlık analizlerinin yapılması ve gösterge veri setiyle yapılan betimleyici istatistik analizleri ve ekonometrik uygulama sonuçlarıyla karşılaştırılması önerilmektedir. Her ne kadar bu tez

69 _{Nitsch (2009: 141-142) çalışmasında sansürlü gözlemlerin oluşmasının bir başka nedeni olarak ürün}

kodlarında yapılan güncellemeler gösterilmektedir. Eski ürün koduyla devam eden mevcut ticaret ilişkisinin yeni ürün koduyla devam etmesi yeni bir ürün için ticaret ilişkisinin başladığı anlamına gelmekte ve ticaret dönemlerinin sürekliliğinin yanlış hesaplanmasına neden olabilmektedir. Bu durum, büyük veri setleri için kontrolünün mümkün olmadığı bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak, BACI veri setinin bu çalışmada kullanılıyor olması ve oldukça büyük bir veri setiyle uygulamaların yapılması, sağ sansürlü gözlemler gibi ürün kodlarının değişmesi nedeniyle oluşacak sansürlü gözlemlerin uygulama sonuçlarına etkisinin oldukça düşük seviyede kalmasını sağlamakta ve dolayısıyla uygulamalarda göz ardı edilmesini mümkün kılabilmektedir.

çalışmasında BACI veri seti kullanılsa da sağkalım analizlerinin duyarlılığı dikkate alındığında uygulama sonuçlarının güvenilirliği anlamında sağlamlık analizleri hiç şüphesiz son derece önemli olmaktadır. Buna göre, bu çalışmada da Besedes ve Prusa (2006a) çalışması ve ilgili ampirik literatür ile paralel olarak ticaret dönemlerine ilişkin yeniden tanımlanan veri setleriyle ve aynı zamanda toplulaştırılmış veri setleriyle (HS-2 ve HS-4 ürün kategorilerinde) sağlamlık analizleri yapılmakta ve uygulama sonuçlarının doğruluğu teyit edilmektedir. Sağlamlık analizleriyle, gösterge veri setindeki yanlış raporlamaların ya da yanlış hesaplamaların olabilme ihtimali nedeniyle oluşacak muhtemel problemlerin ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır. Fugazza ve Molina (2009: 10-11) çalışmasında özellikle çoklu ticaret dönemlerinin varlığı nedeniyle farklı tanımlamalardaki veri setleriyle analizlerin tekrar yapılmasının gerekli olduğu vurgulanmaktadır. Bu çerçevede Besedes ve Prusa (2006a), Nitsch (2009), Fugazza ve Molina (2009), Hess ve Persson (2011) çalışmalarıyla benzer şekilde tek dönemli ticaret ilişkisi, ilk dönemli ticaret ilişkisi ve 1 yıl, 2 yıl ve 3 yıl kesintili ticaret dönemlerinin düzeltildiği alternatif veri setleri oluşturulmaktadır. Tek dönemli ticaret ilişkisi, ürün-ülke bazında sadece tek bir dönemde gerçekleşen ticaret ilişkilerinin analize dahil edildiği veri seti olmaktadır. İlk dönemli ticaret ilişkisi ise ürün-ülke bazında çoklu ticaret dönemlerinden sadece ilk ticaret dönemlerinin analize dahil edildiği veri seti olmaktadır. Bu iki alternatif veri seti tanımlaması sağlamlık analizine ilişkin sonuçların karşılaştırılmasının yanı sıra Türkiye'nin ticaret ilişkisinin yapısı için de anlamlı bilgiler sunmaktadır. Ticaret dönemlerinin yıl bazında düzeltilmesi ise geç raporlama ya da yanlış raporlama hataları nedeniyle oluşacak problemlerin analiz sonuçlarındaki etkisini görebilmek için yapılmaktadır. Buna göre, ürün-ülke-yıl kategorisindeki ticaret ilişkisinin 1 yıllık, 2 yıllık ve 3 yıllık kesintileri ticaret ilişkisi devam ediyor gibi tekrar düzenlenerek 3 farklı veri seti oluşturulmakta ve tekrar analizleri yapılarak sonuçlar ile karşılaştırılmaktadır. Böylelikle, alternatif veri setleriyle ve toplulaştırılmış veri setleriyle yapılan sağlamlık analizleri her türlü yanlış hesaplama problemlerinin etkisini tespit etmemizi sağlamakta ve bu çalışmanın sonuçlarının güvenirliğini arttırmaktadır.