Vergi Uyumu Kavramı ve Vergi Affı Uygulamaları ile İlişkis

Vergi uyumu; mükellefler tarafından vergiye ilişkin yükümlülüklerin tam olarak yerine getirilmesi ve vergi beyannamelerinin cari vergi kanunları ve ilgili diğer mevzuat çerçevesinde eksiksiz olarak ve zamanında ilgili mercilere

verilmesidir. Bir başka ifade ile vergi uyumu, mükelleflerin vergi kanunları uyarınca doğan vergi borcunu tam olarak beyan etmesidir.273

Vergi uyumsuzluğu ise, yukarıda yapılan tanımın aksine, vergi yükümlülüğünün bilerek düşük ya da bilmeyerek yüksek gösterilmesini ifade eder. Vergi uyumsuzluğu; vergi yükümlülüğünün bilerek düşük ya da yüksek gösterilmesinden veya yanlış bilgilendirme, yanlış anlama, dalgınlık ve benzeri diğer nedenlerden kaynaklanabilir.274

Vergi uyumu ya da uyumsuzluğu; vergi oranları, denetim olasılığı, para ve hapis cezaları, vergi ahlakı, vergi yönetiminin etkinliği ve vergi afları gibi bir dizi faktör tarafından belirlenmektedir. Bu faktörler üzerinde değişiklikler yapılarak vergi uyumsuzluğu ve buna bağlı olarak vergi uyumsuzluğundan kaynaklanan etkinsizlikler azaltılabilir.275

Vergi aflarının mükelleflerin vergi uyumu üzerindeki etkisi, vergi aflarının niteliğine, uygulanmasından önce ve sonra alınan önlemlere ve bu önlemlerin başarısına bağlı olarak değişmektedir. Bu anlamda vergi aflarının lehinde ve aleyhinde değişik görüşler ileri sürülmektedir.276

Vergi aflarının gönüllü uyum üzerindeki uzun vadeli etkisi konusunda, temelde iki farklı düşünce bulunmaktadır. İlk görüşe göre, bir defalık vergi affı eğer daha yüksek harcamalar ve kaçakçılığı önlemek için daha etkili cezalar ile birlikte uygulanırsa gelecekte gönüllü uyumu arttırabilir. Ayrıca affın önceden kayıt dışı sektörlerde olan birçok mükellefi vergi sistemine kazandırma gibi olumlu bir yanı da bulunmaktadır.277

Vergi affının vergi uyumu üzerinde olumlu etkiler doğuracağını savunan görüşlere göre, vergi affının başarısı bir yönüyle hükümetin alacağı önlemlerin başarısına, bir yönüyle de mükellefin bu önlemleri algılamasına bağlıdır. Bu anlamda

273 _{Niyazi Özperhiz, “Vergi Uyumu ve Ülkemizde Vergi Uyumunun Artırılmasına Yönelik Öneriler”,} Vergi Dünyası Dergisi, Sayı:283, Mart, 2005,s.90.  

274 _{Özperhiz, s.90.} 

275 _{Mehmet Tunçer, “Vergi Aflarının Vergi Uyumuna Etkisi”, http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/9/11} -mehmet/mehmet.htm, (30.06.2012) 

276 _{Tunçer, http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/9/11-mehmet/mehmet.htm, (30.06.2012)} 

277 _{Ali Çelikkaya, “Mükelleflerin Vergiye Gönüllü Uyumunu Etkileyen Faktörler”, E-akademi} Dergisi, 2002, http://www.e-akademi.org/makaleler/acelikkaya-1.htm, (28.06.2012) 

mükelleflerin vergi affıyla ilgili adalet anlayışları, vergi affı sonrası verecekleri uyum kararlarının belirlenmesinde son derece önemlidir.278

Diğer görüş ise, vergi affının uzun vadeli sonuçlarının mükelleflerin gönüllü uyumu üzerinde önemli negatif etkiler yaratacağını savunmaktadır. Bu görüşe göre, vergi affı uygulamalarının vergi mükelleflerinin vergiye bakışını olumsuz yönde etkilemesi muhtemeldir. Dürüst vergi mükellefleri açısından vergi afları vergi kaçıranlara sistemin tanıdığı bir ayrıcalık olarak görülebilir. Bu bakış açısı onların gönüllü uyum derecesini azaltacaktır. Öte yandan vergi aflarının bir defaya mahsus olmadığı ve yeni afların kaçınılmaz olduğu düşüncesinin mükellefler nezdinde yaygınlaşması, vergi aflarının uzun dönemde mükelleflerin gönüllü uyum derecelerinin azalmasına neden olacaktır.279

Bu alanda yapılan bir araştırmaya göre, gönüllü uyum seviyesinin çıkarılan bir vergi affının ardından düştüğü, bu düşüşün en önemli sebebinin ise gelecekteki af beklentisi olduğu saptanmıştır. Devletin gelecekte vergi affı olmayacağı yönünde sağlayacağı güvence bu düşüşü azaltacaktır. Yine bu çalışmaya göre, vergi affı öncesi çok yüksek gönüllü uyum gösteren mükellefler af sonrasında da bu davranışlarına devam ederken, vergi affı öncesi uyum dereceleri daha az olanlar ise af sonrası uyum derecelerini önemli ölçüde düşürmektedir.280

Vergi aflarının vergi uyumu üzerinde meydana getireceği diğer bir olumsuzluk da, vergi aflarının başarılı olup devlete büyük miktarda gelir sağlamasından kaynaklanabilir. Bu durum, kamuoyunun o zamana kadar tespit edilemeyen vergi kaçakçılığının yaygınlığı hakkında bilgi sahibi olmasına ve denetim olasılığına ilişkin tahminlerini olumsuz yönde tekrar gözden geçirmesine neden olacaktır. Böylece vergi afları, toplumun vergi kanunlarına uyulmasının önemine inanmadığı ya da vergi kanunlarının diğer toplumsal kurallar kadar önemli olmadığı mesajını vererek bireylerin vergi kaçakçılığı ile meşgul olma olasılıklarını artıracaktır.281

278 _{Tunçer, http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/9/11-mehmet/mehmet.htm, (30.06.2012)}  279 _{Savaşan, (Afyon-2006), s.48} 

280 _{James Alm, Mıchael Mckee and Wıllıam Beck, “Amazing Graze: Tax Amnestıes and Tax} Compliance”, National Tax Journal, (Sayı XLIII, No, 1 Mart 1990) ss. 23-38.’den aktaran, Çelikkaya, http://www.e-akademi.org/makaleler/acelikkaya-1.htm, (28.06.2012). 

281

Sonuç olarak, vergi afları aracılığı ile elde edilecek kısa dönemli gelirler; vergi adaleti ile vergi uyumunda, buna bağlı olarak vergi gelirlerinde ve bir bütün olarak toplum düzenini sağlamaya yönelik olan yasa ve düzenlemelere karşı beslenen saygıda meydana gelecek olan uzun dönemli azalma ile fazlası ile giderilecektir. Kısacası, uzun dönemli maliyetler kısa dönemli faydaları aşacaktır.282

Vergi affı uygulamalarının vergi uyumu ile ilişkisine yönelik bir diğer önemli konu ise, uygulamaya karşı vergi mükelleflerinin ne ölçüde duyarlı oldukları, daha açık bir ifade ile aftan yararlanması öngörülen mükellef gruplarının ne ölçüde aftan yararlandıklarıdır. Bu konu oldukça önemlidir, çünkü idarelerin mali aflarla ilgili düzenlemeye gitmelerinin ardındaki en büyük gerekçe kamuya ilave kaynak yaratma düşüncesidir. Bu nedenle devlet aftan yararlanmaları öngörülen mükellef gruplarının gösterdikleri duyarlılık ölçüsünde ilave vergi geliri elde etme olanağına sahip olacaktır.283

Ayrıca vergi affının bireylerin vergi uyumuna ilişkin kendisinden beklenen olumlu gelişmeleri sağlayabilmesi için yalnızca bir defa ve önceden tahmin edilmeden uygulanması gerekmektedir. Vergi aflarına sık sık başvurulması veya bunların önceden tahmin edilmesi, vergi suçlarının işlenmesi için ekonomik bir teşvik sağlayacağından mükelleflerin uyum davranışlarını olumsuz yönde etkileyecektir.284

Savaşan, çalışmasında, vergi affı uygulamaları ile vergi uyumu arasındaki teorik ilişkiyi şu şekilde özetlemiştir.

“1) Vergisel uyum aftan sonra azalacaktır.

a) Dürüst mükelleflerin aftan olumsuz etkilenmesi olasıdır. Zira af, dürüst olmayan vergi mükelleflerini (birçok durumda) cezasız aklama mekanizması olarak görülebilir.

b) Bu hipotezin diğer bir gerekçesi ise yeni vergi affı beklentisidir. Özellikle, gelişmekte olan ülkelerde vergi gelirlerinde bir artışın çabucak sağlanması zorunluluğu ve seçmen davranışını etkilemek için aflara sıkça başvurulmaktadır. Bu grupta yer alan ülkelerde vergi affı bir kural olmaya başlamıştır. Örneğin, otuz beş yılı kapsayan bir dönemde Hindistan’da 7, Arjantin’de 21 kez vergi affına başvurulmuştur. Türkiye’de de af mekanizmasına gerek vergilerde gerekse sosyal sigorta primlerinde sıkça başvurulmaktadır. Bu yüzden her af yeni af beklentisi doğurmaktadır.

282 _{Allen Lerman, (1986), “Tax Amnesty: The Federal Perspective”, National Tax Journal, 38(3),} pp.325-332, s.326’dan aktaran, Tunçer, http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/9/11-mehmet/mehmet.htm, (30.06.2012). 

283 _{Yumuşak, 1997, http://www.vergidunyasi.com.tr/dergiler.php?id=1585, (20.06.2012).}  284 _{Tunçer, http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/9/11-mehmet/mehmet.htm, (30.06.2012)} 

2) Af beklentisi zamanla azalacaktır. Bu affa nadiren başvuran ülke mükelleflerin beklentisi için daha doğrudur. Türkiye gibi ülkelerde yapılan açıklamalarla yeni af beklentisinin daha az oluşması temin edilebilir. Yeni bir affın kesinlikle düşünülmediği, affın bir defalık olduğu açıklaması devletin daha önceki af karnesine ve o andaki yönetimin inandırıcılığına bağlı olarak beklentinin azalmasına yol açabilir.

3) Af ile beraber güçlendirilmiş vergi uygulamasına önem verilmesi af sonrası gönüllü vergi uyumunda oluşması muhtemel azalmayı önleyebilir. Bir başka ifadeyle, af etkin denetimle

desteklendiği takdirde umulan etkiyi gösterebilir. İzleyen sayfalarda tartışıldığı gibi, af mekanizmasına başvurulmadan da güçlendirilmiş vergi uygulaması ile uyumun aynı düzeyde temin edilebileceği yönünde bulgular vardır.

4) Eğer affı etkin denetim mekanizması izlerse mükelleflerin vergi ödemeyerek ‘bedavacılık’ yapanların yakalanacağını düşünmeleri vergisel uyumu artırabilir.”285

B. Türkiye’de Vergi Affı Uygulamalarının Vergi Uyumu Üzerindeki