Sayıûtay’ın vergi konularındaki görevi yalnız denetleme ve yargılama ile sınırlı deøildir. Sayıûtay mevzuatının özellikle vergi denetiminde yeni açılımlara fırsat tanıyacak ûekilde düzenlenmiû olduøu söylenebilir. Denetimine tabi kuruluûlara iliûkin gerekli gördüøü her konuda TBMM’ye rapor verme görevi Sayıûtay denetiminin etkinliøi açısından oldukça önemlidir. Ayrıca son olarak Sayıûtay’a tanınan performans denetimi yapma yetkisi ile Sayıûtay denetiminin önündeki engeller tamamen ortadan kaldırılmıû vergi alanı da dahil olmak üzere verimlilik tutumluluk ve etkinlik açısından denetim yapma yetkisi tanınmıûtır.
832 sayılı Sayıûtay Kanunu’nun “Sayıûtay’ın Görevleri” baûlıklı 28.
maddesinin;
“(…..)
IV- Gerektiøinde mali iûlere ve hesap usulleriyle, gelir tahakkuk sistemlerine ve denetimine tabi kuruluûların hesap ve iûlemlerinin incelenmesi sonucunda gerekli gördüøü hususlara dair Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne rapor verir”
hükmü gereøince; Sayıûtay hesap ve iûlemlerin incelenmesi sonucunda gerekli gördüøü bir hususta, konumuzla ilgili olarak vergi alanında, TBMM’ye raporlar hazırlayabilir. Vergi konusunda, vergi kayıp ve kaçakları; vergi sisteminin noksanlıkları, vergi denetimi ve vergi yargısındaki sorunlar gibi birçok konu hakkında veya bu sorunları önleyemeyen mevzuat hakkında TBMM’yi bilgilendirebilir ve hazırladıøı raporları kamuoyu ile paylaûmak suretiyle, yasama ve yürütme üzerinde etkili olabilir.
Aynı ûekilde benzer bir hüküm de 25. maddede tesis edilmiûtir. Söz konusu madde hükmü; “Denetçiler anlam uygulama ve sonuçları bakımından Hazine menfaatlerini zarara uøratıcı nitelikte gördükleri kanun, tüzük, yönetmelik, kararname ve sair mevzuat hükümlerini, inceleme sırasında tespit ederek bunları gerekçesiyle birlikte ve yazılı olarak birinci Baûkanlıøa bildirirler.
Birinci Baûkan; bu bildirileri derhal Genel Kurula havale eder ve bunlardan Genel Kurul kararıyla kabule deøer görülenler üç aylık raporlarla Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunulur.”
ûeklinde düzenlenmiûtir.
88. maddede ise; “ùnceleme ve denetleme sırasında, hesap ve iûlemlerden mevzuata uygun görülmeyenlerden Sayıûtay Genel Kurulunca gerekli görülenler hakkında bu husustaki Sayıûtay mütalaasıyla birlikte bir raporla birinci Baûkanlıkça Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne bilgi verilir” ûeklinde hüküm tesis edilmiûtir.
87. maddede ise; “Genel ve katma bütçeli dairelerin mal hesaplarıyla bu daireler dıûında kalan idare ve kurumların sayman hesaplarının incelenme sonuçları hesap devrelerine göre raporlarla Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunulur.
Aynı bütçe rejimine tabi olan idare ve kurumlar için tek rapor da düzenlenebilir.
Sabit veya döner sermayeli veya fon ûeklinde kurulan kurum ve teûebbüslere iliûkin raporlarda bunların faaliyetlerinin kuruluû gayelerine uygun olup olmadıøı belirtilir.”
hükmü tesis edilmiûtir.
105. maddede ise mali konuları düzenleyen Yönetmelikler hakkında Sayıûtay’a danıûma görevi verilmiû olup; “Bakanlıklar ve Sayıûtay’ın denetimine giren diøer idare ve kurumların mali konularda düzenleyecekleri yönetmelikler, Sayıûtay’ın istiûari mütalaası alındıktan sonra yürürlüøe konulabilir”
hükmü getirilmiûtir.
Son yapılan yasal düzenlemeler, dıû denetim gerçekleûtiren Sayıûtay’a iç denetim fonksiyonu olan denetim kurumlarından daha farklı bir misyon yükleme eøiliminde olmuûtur. Özellikle performans denetimi ile denetim sonucunda ulaûılan bulguların TBMM’ye rapor edilmesi söz konusudur.
Sayıûtay Kanunu’na 1996 yılında eklenen ek 10. madde ile, Sayıûtay’a performans denetimi yapma yetkisi verilmiûtir. Söz konusu madde ile “Sayıûtay, denetimine tabi kurum ve kuruluûların kaynakları ne ölçüde verimli, etkin ve tutumlu kullandıklarını incelemeye yetkilidir. Bu inceleme sonuçları Sayıûtay Birinci Baûkanı tarafından bir deøerlendirme raporuyla Türkiye Büyük Millet Meclisi Baûkanlıøına sunulur.
Bu raporlar ile bu Kanunda öngörülen genel mahiyetteki diøer raporlar Türkiye Büyük Millet Meclisi Plan ve Bütçe Komisyonunda görüûülür ve Komisyon önerisi ile birlikte Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sunulur.”
hükmü getirilmiûtir.
Özetle Sayıûtay’ın gelir denetimi konusundaki yetkileri, çaødaû denetim gerçekleûtiren Sayıûtaylardan hiç de küçümsenmeyecek geliûmiûliktedir.
Diøer yandan 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nda Sayıûtay tarafından gerçekleûtirilecek dıû denetimin kapsamı içinde kamu kaynaklarının, etkili ekonomik ve verimli olarak kullanılıp kullanılmadıøının belirtilmesi ve TBMM’ye rapor olarak sunulması öngörülmüûtür. 10/12/2003
tarihinde kabul edilen, 1/1/2005 tarihi itibari ile de tamamen yürürlüøe girecek olan 5018 sayılı Kanunda, hesap verebilirlik ve mali saydamlıøın gerçekleûtirilmesi amaç olarak belirtilmiû; kamu idarelerinin performanslarının ölçülmesi ve Sayıûtay tarafından performans denetimi yapılması ve denetim bulgularının TBMM’ye rapor edilmesi öngörülmüûtür.
Kanunun 1. maddesinde çaødaû kamu yönetiminin iki temel ilkesi olan hesap verebilirlik ve saydamlıøın saølanmasına vurgu yapılmıû ve performans denetiminin temel ilkeleri belirtilmiûtir. Madde hükmünde kanunun amacı;
“…kamu kaynaklarının etkili, ekonomik ve verimli bir ûekilde elde edilmesini ve kullanılmasını, hesap verebilirliøi ve mali saydamlıøı saølamak üzere, kamu mali yönetiminin yapısını ve iûleyiûini, kamu bütçelerinin hazırlanmasını, uygulanmasını tüm mali iûlemlerin muhasebeleûtirilmesini, raporlanmasını ve mali kontrolü düzenlemek” ûeklinde belirtilmiûtir.
Kanunun 9. maddesinde stratejik planlama ve performans esaslı bütçelemenin nasıl yapılacaøı belirtilmiû; kamu idarelerine “kalkınma planları, programlar ilgili mevzuat ve benimsedikleri temel ilkeler çerçevesinde geleceøe iliûkin misyon ve vizyonlarını oluûturmak stratejik amaçlar ve ölçülebilir hedefler saptamak, performanslarını önceden belirlenmiû olan göstergeler doørultusunda ölçmek ve bu sürecin izleme ve deøerlendirmesini yapmak amacıyla stratejik plan hazırlama” görevi verilmiûtir.
Kanunun 10. maddesinde kamu idarelerinin en üst yöneticileri olan bakanların bu konuda sorumlu oldukları belirtilmiû ve bakanların “kamu kaynaklarının etkili, ekonomik ve verimli kullanılması konusunda baûbakana ve TBMM’ye karûı sorumlu” oldukları belirtilmiûtir. Ayrıca bakanların “idarelerini amaçları, hedefleri stratejileri, varlıkları, yükümlülükleri ve yıllık performansları konusunda her mali yılın ilk ayı içinde kamuoyunu bilgilendirmeleri” hüküm altına alınmıûtır.
Vergi konusu ile ilgili olarak gelir politikası ve ilkeleri Kanunun 36.
maddesinde;
“a) Maliye Bakanlıøı, gelir politikaları ve uygulamaları konusunda ilkelerini, amaçlarını, stratejilerini ve taahhütlerini her malî yıl baûında kamuoyuna duyurur.
b) Mükellef ve sorumlulara vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülüklerini kolayca yerine getirebilmeleri için gerekli hizmetler saølanır.
c) Mükellef ve sorumluların vergiye uyumu teûvik edilir.
d) Hakların korunması ve yükümlülükler konusunda mükelleflerin bilgilendirilmesi için ilgili idareler tarafından gerekli önlemler alınır.”
ûeklinde belirlenmiûtir.
Kamu idarelerinin iûlem ve faaliyetlerini ne ûekilde yürütecekleri ve hedefleri belirtildikten sonra, Sayıûtay tarafından gerçekleûtirilecek dıû denetim de belirlenen hedefler ve temel ilkeler çerçevesinde performans bakımından deøerlendirilmesi suretiyle gerçekleûtirileceøi ve denetim sonucunda ulaûılan bulguların genel bir deøerlendirme raporu olarak TBMM’ye sunacaøı Kanunun 68. maddesinde ayrıntılı olarak düzenlenmiûtir.
Yukarıda belirtilen mevzuat hükümleri deøerlendirildiøinde; özellikle gelir politikası ve ilkelerinin ana hatları ile belirtilmiû olduøu görülmektedir. Vergi idareleri de belirtilen ilkeleri uygulamakla yükümlü tutulmuûlardır. Kamu idarelerinin görevlerini saydamlık ve hesap verebilirlik ilkeleri çerçevesinde yerine getirecekleri belirtilmiû ve önceden belirlenmiû performans kriterlerine göre iû ve iûlemlerini yürütecekleri belirtilmiûtir.
Bu baølamda vergi idarelerinde Sayıûtay tarafından gerçekleûtirilecek performans denetimleri ile vergi idarelerinin performans kriterlerine ne derece uyabildikleri, özellikle vergi kayıp ve kaçaklarını önlemede eksik ve yetersiz kalınan hususlar gibi birçok konuda tespitlerde bulunup, öneriler geliûtirilebilecektir. Aynı zamanda elde edilen denetim bulgularının TBMM’ye rapor edilmesi ve kamuoyu ile paylaûılması durumunda, vergi idarelerinde ûeffaflık ve hesap verebilirlik ilkelerinin saølanmasına katkıda bulunulmuû olacaktır.