Vergi Aflarının Kayıt Dışı Ekonomi Üzerindeki Etkilerine İlişkin

Literatürde, vergi aflarının kayıt dışı ekonomi üzerindeki etkilerini araştıran çalışmalar sınırlıdır ve bu çalışmaların büyük çoğunluğu teorik yaklaşımları benimsemiştir. Kayıt dışı ekonomik faaliyetler nitelikleri gereği çeşitli nedenlerle kayıt altına alınamadığından bu faaliyetler daha çok vergi mükelleflerinin vergiye olan uyumu, vergi yükü, vergi gelirleri, vergi oranları ve vergi kaçırma gibi unsurlarla bütünleştirilmektedir. Aşağıda bu kavramlar ışığında yapılan bazı çalışmalar ele alınmıştır:

Engel ve Hines Jr. (1999) yaptıkları çalışmada, ABD’de belirli bir dinamik vergi kaçakçılığı modelini teşvik eden vergi uygulamasının bir özelliğini analiz etmişlerdir. Bu bağlamda, bir önceki yıl boyunca denetlenmeyen vergi mükelleflerinin, geçmişe yönelik vergi kaçırma olayları için potansiyel yükümlülüklerinin bilincinde oldukları bir vergi kaçakçılığı modeli geliştirmişlerdir.

Çalışma sonucunda elde edilen verilerden bazıları şunlardır:

 Ampirik bulgular, vergi mükelleflerinin Amerika Gelir İdaresi tarafından yaratılan teşviklere yanıt verdiğini ve mevcut vergi uygulama politikalarının çeşitli yönlerinin, toplu vergi uyumunu önemli ölçüde etkilediğini göstermiştir.

 Gelir idaresinin denetimleri, kayıt dışı gelir üzerine uygulanacak yüksek bir cezadan çok daha güçlü bir yaptırım aracıdır. Çünkü ceza oranı %25’ten

%50’ye çıktığında, vergi kaçırma oranı %10.6’dan %9.7’ye düşerek sadece

%8 oranında azalmış olacaktır. Vergi afları ile sağlanan yüksek vergi tahsilatları, vergi mükelleflerinin geriye dönük denetimlerden korkmaları durumunda sonraki yıllarda önemli ölçüde azalabilir. Bu bağlamda model, vergi aflarına katılan vergi mükelleflerinin hükümetten daha az saklandıkları için, daha sonraki vergi kaçırma oranlarını yükseltmek üzere sahip oldukları teşvik ile vergi aflarından sağlanan vergi kazancının kısa ömürlü olacağını ima etmektedir.

Chiarini vd. (2008), İtalya’da kaçırılan KDV matrahı üzerinden, 1980-2004 dönemini kapsayan resmi zaman serilerini kullanarak vergi kaçakçılığının uzun vadeli özelliklerini ve vergi yüküyle olan ilişkisini ampirik olarak incelemişlerdir. Çalışmada odaklanılan üç konu bulunmaktadır. İlk olarak, ortalama vergi yükünü tahmin ederken referans değişkenler olarak toplam ekonomik aktivitenin farklı ölçütlerini kullanarak aşırı vergi yükü izlenebilirliği ve vergi kaçakçılığının boyut ve dinamikleri araştırılmaktadır. Üzerinde durulan ikinci konu, eşbütünleşme tekniklerini kullanarak vergi kaçakçılığı ile İtalya’daki ortalama vergi oranı arasındaki esnekliğin ölçülmesidir. Üçüncüsü ise, İtalyan deneyiminde aralarında herhangi bir kısır döngü olup olmadığını kanıtlamak için vergi yükü ve vergi kaçakçılığı arasındaki karmaşık dinamik etkileşimin yorumlanmasıdır. Araştırmanın sonucunda vergi afları açısından elde edilen sonuçlar şu şekildedir:

 Hem 1980-1997 dönemindeki hem de son yıllardaki vergi oranlarında meydana gelen hafif bir düşüşle, etkili bir vergi oranı için vurgulanan dik bir artış trendi gözlemlenmektedir.

 İki vergi oranının yaptığı zirveler, 1982 ve 1991 yıllarında uygulanan mali aflar nedeniyle vergi gelirlerindeki artışı gösterirken, 1994 ve 2002 yıllarında uygulanan vergi aflarının etkileri açıkça fark edilememektedir.

 Özellikle, 1997 yılındaki etkili vergi oranı ile 1993 yılındaki daha düşük etkili vergi oranındaki keskin artışlar temel olarak, 1997 yılındaki Avrupa vergisine ve 1993 yılındaki varlık ve bina vergisine bağlı olarak elde edilen olağanüstü gelirlerden kaynaklanmaktadır. Bu açıklamalar, aşırı vergi yükü açığının devam etmesiyle birlikte, afların en azından kısa vadede bir etki yarattığını, ancak, kayıt dışı faaliyetler ile kayıt dışı gelirleri azaltmak için politika aracı olarak kullanılamayacağını doğrulamaktadır.

Sugözü (2010), 1980-2004 dönemini kapsayan verileri kullanarak, kayıt dışı ekonomi ile vergi afları, vergi yükü ve enflasyon arasındaki kısa ve uzun dönemli ilişkileri ele aldığı çalışmasında ilk olarak, değişkenlerin durağan olup olmadığının tespiti için ADF birim kök testini uygulamıştır. Ardından, kayıt dışı ekonomi ile enflasyon ve vergi yükü arasındaki uzun dönemli ilişkiyi Engle-Granger eşbütünleşme

(kointegrasyon) analizi ile incelemiştir. Son olarak, eşbütünleşmiş ilişki var ise hata düzeltme modeli kapsamında kısa dönemli ilişkiler ele alınmış ve değişkenler arasındaki nedensel ilişkiler Granger Nedensellik Testi yardımıyla test etmiştir.

Çalışmanın sonucunda, 1980-2004 yılları arasındaki hata düzelme modelinde vergi afları, enflasyon ve vergi yükünün kısa dönemde kayıt dışı ekonomi üzerinde bir etkisinin olmadığı saptanmıştır.

Kara (2014), Türkiye’de 1985 sonrasında yürürlüğe konulan vergi aflarının vergi gelirleri ve kayıt dışı ekonomi üzerindeki etkilerini ele aldığı çalışmasında, 1985-2009 dönemi yıllık verilerinden faydalanmış; nakit talep yöntemi ve MIMIC yaklaşımını kullanarak kayıt dışı ekonominin tahminini yapmıştır. Çalışmanın sonucunda bazı yıllar için ulaşılan sonuçlar şu şekildedir:

 Afların vergi gelirleri üzerine etkisi yalnızca 1988 yılındaki vergi affı için %5 önem seviyesinde çıkmış fakat vergi gelirlerini arttırıcı bir etki yaratmamıştır.

Uzun vadede gelirler azalsa da en azından vergi affının yürürlüğe konduğu yıl beklenen gelir artışı da gerçekleşmemiştir. Bu durum, mükellefler tarafından öngörülen 1989 vergi affının etkisi ile açıklanmaktadır.

 1989 vergi affı %5 önem seviyesinde vergi gelirlerini arttıran bir etki yaratmıştır ve başka hiçbir vergi affında gelir yaratıcı etki ortaya çıkmamıştır.

 Vergi aflarının kayıt dışı ekonomi üzerindeki etkisi iki yöntemle incelenmiştir.

Nakit talep yönteminden elde edilen sonuçlarda, 2001 vergi affından önceki yılda kayıt dışı ekonomide kayda değer bir artış görülmüş ve bu durum 2002 vergi affına bağlanmıştır. MIMIC yönteminden elde edilen verilere göre ise 2001 yılından sonra kayıt dışı ekonomide azalma meydana gelmiştir. 2001 yılı öncesi artış ekonomik krize bağlanmıştır.

 2008 yılı vergi affı, kullanılan her iki modelde de kayıt dışı ekonomiyi arttıran bir etki göstermiştir ve bu durum 2008 küresel krizi ile ilişkilendirilmiştir.

Gergerlioğlu (2017), Türkiye’de vergi affından yararlananlar ve yararlanmayanların tutumu üzerine İstanbul’da bulunan 609 işletmede yüz yüze anket yöntemini kullanarak ortaya koyduğu çalışmasında elde ettiği verileri frekans ve faktör

analizi yöntemiyle değerlendirmiştir. Çalışma dört farklı analiz üzerinden yürütülmüştür. Bunlar; vergi affından faydalananların tutum beyan sıklığı analizi, vergi affından faydalanmayanların tutum beyanları ile ilişkili frekans analizi, vergi aflarından faydalanan ve faydalanmayanların tutum beyanlarının karşılaştırılmasına ilişkin frekans analizi ve son olarak vergi affına ilişkin tutum beyanlarına ilişkin faktör yüklerinin puanlandırılmasıdır. Çalışmanın vergi afları ve kayıt dışı ekonomiye ilişkin sonuçları şu şekilde gerçekleşmiştir:

 Vergi aflarından faydalananların %68.4’ü ile vergi aflarından faydalanmayanların %66.6’sına göre vergi afları, vergi mükelleflerinin kayıt dışı ekonomiden kayıtlı ekonomiye geçişini kolaylaştırabilmektedir. Bunun yanında, vergi affından faydalananların %71.5’i ile vergi affından faydalanmayanların %72.2’si vergi aflarının, hükümet ile barışık hale gelinmesi hususunda önemli anlaşmalar olduğunu belirtmişlerdir.